مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ساۋديالىقتاردى ايەلدەرگە دەگەن كوزقاراستارىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ايتسە دە ول قىزعانىش بىلدىرۋگە سەبەپ ەمەس دەپ حابارلايدى "فەرعانا" اگەنتتىگى.
ساۋد ارابياسى ايەلدەر قۇقىعىن ءسال كەڭەيتتى. ەلدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى ەندى اسكەري قىزمەتكە ورنالاسقاندارعا كىشى وفيتسەرلىك شەندەردى الۋعا رۇقسات ەتىلەتىندىگىن مالىمدەدى. بۇرىن ولارعا اسكەردە قاتارداعى جاۋىنگەر رەتىندە قىزمەت ەتۋگە، سونداي-اق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا - پوليتسيادا، كەدەندە جانە ەسىرتكىنى باقىلاۋ بولىمىندە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلگەن.
ورتاعاسىرلىق ايەلدەرگە قاتىستى ديسكريميناتسيامەن تانىمال بولعان ەل بيلىگى ءۇشىن بۇل جەتىستىك دەپ ايتۋعا بولادى. بۇرىن ۇكىمەت ايەلدەر جۇمىس ىستەمەي، ۇيدە وتىرۋى كەرەك دەپ اشىق ايتقان. بىراق سوڭعى جىلدارى جاعداي بىرتىندەپ وزگەردى. اسىرەسە، مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنان كەيىن، كورولدىك ءوزىنىڭ ەكسپورتىنا سەنىم ارتۋعا ۇيرەنە باستادى. ساۋد ارابياسى كىرىستەردىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى ۇنەمدەۋ، مەملەكەتتىك سەكتورعا شىعىنداردى ازايتۋ جانە جەكە سەكتوردى دامىتۋ قاجەتتىلىگىنە تاپ بولدى.
ەسىكتىڭ استىنداعى قۇجاتتار
قازىرگى ۋاقىتتا ساۋد ارابياسىندا جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ ۇلەسى 23% قۇرايدى (دۇنيەجۇزىلىك ورتاشا كورسەتكىش شامامەن 50%، اقش پەن رەسەيدە - 55%، قازاقستاندا - 65%). بۇل بىلىكتىلىكتىڭ جەتىسپەۋى نەمەسە جۇمىس ىستەگىسى كەلمەگەندىكتەن ەمەس. 2014 جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ساۋد ارابياسىندا جۇمىسسىز ايەلدەردىڭ ەرلەرگە قاراعاندا جاقسى ءبىلىمدى ەكەندىگى انىقتالدى. ول جەردە 2010 جىلدىڭ باسىندا جۇمىس ىستەگەن امەريكاندىق زاڭگەر جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ايەلدەر از بولعانىن ايتتى، «بىراق ونداعى ادامدار از بولدى جانە كوپ جۇمىس ىستەدى».
بۇل تەك رەسمي كەدەرگىلەردەن ەمەس. كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى گەندەرلىك سەگرەگاتسيا، قاراما-قارسى جىنىس مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستارعا شەكتەۋلەر (ەرەجەلەر جۇمىس ورنىنداعى بايلانىستاردى بولدىرمايدى، بىراق كوپتەگەن ۇيىمداردا قاتاڭ شەكتەۋلەر ساقتالادى). اقش ادۆوكاتى العاشقىدا ءوز كومپانياسىندا كومەكشىنى جالداعىسى كەلەتىنىن ايتقان. بىراق، وسىعان بايلانىستى بولاتىن قيىندىقتاردى قاراستىرعاننان كەيىن، ول بۇل ويدان باس تارتتى.
«ەرەجەگە سايكەس ونىڭ كەڭسەسى باسقا قاباتتا، ەلەكتروندى قۇلىپپەن جابىلاتىن ەسىكپەن قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك بولدى»، - دەدى ول. «ەگەر مەن وعان قۇجاتتارىمدى بەرۋىم كەرەك بولسا، الدىمەن تەلەفون سوعىپ، ونىڭ قاباتىنا ءتۇسىپ، ەسىكتىڭ استىنداعى تەسىك ارقىلى قۇجاتتاردى بەرۋىم كەرەك». ءدال سول سەبەپتەرمەن - ايەلدەردىڭ بەيتانىس ەركەكتەرمەن سويلەسۋىنىڭ شەكتەلۋىنە بايلانىستى، ونىڭ كومپانيانىڭ ءىسى بويىنشا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە بارا المايتىن ەدى. ال، ماعان ءدال وسىنداي كومەك كەرەك ەدى ».
سودان بەرى بيلىك ءبىراز جەڭىلدىكتەر جاسادى. ساۋدا سالاسىندا ايەلدەرگە بىرتىندەپ جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلدى (2010 جىلدىڭ باسىندا ولارعا كوسمەتيكا مەن ءىش كيىم ساتاتىن دۇكەندەردە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلدى - ۇكىمەت، جەرگىلىكتى كونسەرۆاتورلار سياقتى، مۇنداي دۇكەندەر مورالدىق نورمالارعا سايكەس كەلەدى دەگەن باستامانى قولدادى). ولار تۋريزم يندۋسترياسىنا جىبەرىلدى. ادۆوكات رەتىندە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلگەن. ولار ءتىپتى كەيبىر باسشىلىق لاۋازىمدارعا قابىلداندى (2017 جىلى ايەل العاش رەت ساۋد ارابيا بيرجاسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى).
بىراق پروگرەسس باياۋ. ساۋد ارابياسى ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنعان الەمدەگى جالعىز. كۇلكىلى تىيىمدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار قاجەت بولدى. بۇل ولاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا كەدەرگى كەلتىردى (ۇيدەن تىس بايلانىستارعا قاتىستى قاتاڭ ەرەجەلەردى ساقتاۋ ءۇشىن كوپتەگەن ايەلدەر جۇمىسقا بارۋ ءۇشىن جۇرگىزۋشى جالداۋعا ءماجبۇر بولدى، ال بۇل جالاقىنىڭ كوپ بولىگىن الادى). ساراپشىلار تىيىم سالۋدان باس تارتۋ ءىجو-ءنىڭ 1 پايىزعا وسۋىنە اكەلۋى مۇمكىن دەپ مويىندادى. بىراق ءبىر جىل بۇرىن عانا بيلىك ونى جويۋعا كەلىستى.
ساۋد ارابياسى، بۇرىنعىداي، دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ باعالاۋى بويىنشا گەندەرلىك الشاقتىق تۇرعىسىنان اۋتسايدەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 2018 جىلعى رەيتينگتە ول سوڭعى وندىقتا بولدى - ليۆان مەن يران اراسىنداعى.
ماماندىققا رەسمي تىيىم سالۋ ماسەلەنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ساۋد ارابياسىندا كەمسىتۋشىلىك - زاڭدار، ءدىني نورمالار (كوبىنەسە وزگەشە تۇسىندىرىلەتىن) جانە ارحايكالىق سالت-داستۇرلەردىڭ ءوزارا ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسى. ول زاڭداردى قاداعالايتىن - «قورعاۋشىلار» دەپ اتالاتىنداردىڭ بيلىگى جۋىردا السىرەگەنىمەن، جوعالعان جوق.
"ساۋد" ترەندىندەگى ايەلدەر
ساۋد ارابياسىنىڭ ەڭبەك نارىعىندا تاياۋ شىعىستاعى مۇنايعا باي باسقا ەلدەرگە ءتان ۇلگى پايدا بولدى. ازاماتتار (كوبىنەسە ەر ادامدار) مەملەكەتتىك سەكتورداعى تابىستى جانە اۋىرتپالىقسىز جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلگەن. جانە وعان تەك جالاقى الۋ ءۇشىن كەلەتىن. مينيسترلىكتىڭ ءبىر قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىر كۇنى ونىڭ دەپارتامەنتىنە اياق استىنان تەكسەرۋ كەلىپ قالعان. جوسپاردان تىس تەكسەرۋ پەرسونالدىڭ شامامەن 70% -ى جۇمىس ورىندارىندا بولماعانىن كورسەتكەن . جەكە سەكتورداعى اۋىر جانە لاس جۇمىستاردى - ميگرانتتار جۇرگىزەدى. ساۋد ارابياسىنىڭ ايەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى جۇمىس ىستەمەيدى، بىراق 2010 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ولار جاردەماقى الا باستادى. ايىنا شامامەن 500 دوللار. ەڭبەك مينيسترلىگى «ايەلدىڭ ورنى - ءۇي» بولعانى دۇرىس، ال جۇمىس «بالا تاربيەلەۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى» دەپ مالىمدەدى.
مەملەكەتتىك وسى جۇيەنى مۇنايدىڭ جوعارى باعاسى قولداپ كەلگەن بولاتىن، بىراق 2014 جىلى مۇناي باعاسى قۇلاعاننان كەيىن قيىندىقتار باستالدى. ەكونوميكا تارىلا باستادى (2017 جىلى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ەلدىڭ ءجىو 0,7% تومەندەدى). ەندى ول قايتادان وسۋدە. ەلدىڭ ورتالىق بانكى 2019 جىلى ءجىو 2% -عا وسەدى دەپ بولجايدى. بىراق باسقا اقپارات كوزدەرى بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى، اتاپ ايتقاندا مۇناي ءوندىرىسىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى ءوسىم تومەن بولادى دەپ سانايدى (جاقىندا Moody's حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگى ءجىو-ءنىڭ 1,5% -دان 0,3% دەيىن تومەندەۋىنە بايلانىستى، ءوزىنىڭ بولجامىن قايتا قارادى). كەيبىرەۋلەر ودان ءارى قۇلدىرايدى دەۋدە.
باعالار قۇلدىراعاننان كەيىن (ولار كوتەرىلدى، بىراق بۇرىنعى دەڭگەيگە جەتە المادى، قازىر Brent ماركالى مۇناي 2014 جىلى باررەلى ءۇشىن 90 دوللاردان اسادى، شامامەن 60 دوللارعا ساتىلۋدا), ەل قاراجات تاپشىلىعىنا تاپ بولدى. جيناقى بولۋعا داعدىلانباعان بيلىك ۇكىمەتتىڭ شىعىندارىن قىسقارتا باستادى، سۋبسيديالاردى الىپ تاستاپ، جاڭا سالىقتار ەنگىزدى. بىراق ازىرگە بۇل جەتكىلىكسىز - حۆق بولجامىنا سايكەس، 2019 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ بيۋدجەت تاپشىلىعى ءجىو-ءنىڭ 7% قۇرايدى.
ۇكىمەت ەكونوميكانى ونىڭ مۇنايعا تاۋەلدىلىگىن تومەندەتۋ ارقىلى مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەكتىگىن مويىندايدى (جاقىندا ساۋد ارابياسىنىڭ مۇناي نىساندارىنا جاسالعان شابۋىلدار قازىرگى مودەلدىڭ وسالدىعىن باسا كورسەتتى). «ءبىز ەلدىڭ شيكىزات باعاسىنا تاۋەلدى بولۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك» دەپ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىنىڭ كىرىسپەسىندە حانزادا موحاممەد بين سالمان مالىمدەدى. سونىمەن بىرگە، بيلىك «ارابتاندىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ميگرانتتاردان باس تارتۋ جانە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى جەكە سەكتورعا تارتۋ ارقىلى ەڭبەك نارىعىن وزگەرتۋگە تىرىسۋدا. مۇنىڭ ءبارى ايەلدەردىڭ مارتەبەسىن قايتا قاراۋعا ىقپال ەتەدى. بىرنەشە جىل بۇرىن قابىلدانعان ستراتەگيا بويىنشا ساۋد ارابياسىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ جارتىسىنان كوبىن «ەكونوميكا دامۋىنا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن» پايدالانۋ كەرەك دەپ سانايدى. 2030 جىلعا قاراي جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ ۇلەسىن 30% دەيىن ارتتىرۋ جوسپارلانۋدا.
قورعاۋشىلار مەن ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلار
ساۋد ارابياسىندا جۇمىس ىستەيتىن «قورعاۋشىلار» جۇيەسى بويىنشا تۋعاننان باستاپ ايەل ەر ادامنىڭ رەسمي باعىنىشتىسى. بىرىنشىدەن، اكەسى وعان قامقور بولادى، سودان كەيىن كۇيەۋى قايتىس بولعان جاعدايدا، مىسالى، ۇل نەمەسە اعاسى قامقورشى بولا الادى. «ەگەر ايەل اجىراساتىن بولسا، ول اعايىندى بىرەۋدىڭ قامقورلىعىندا بولادى. نەمەسە اكەسىنىڭ، دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىن. - بۇل تالقىلانبايتىن ماسەلە. ول باسقا بىرەۋدىڭ مەنشىگى سياقتى ».
«قورعاۋشىنىڭ» رۇقساتى جۇمىسقا، قۇجاتتاردى راسىمدەۋگە، نەكە قيۋعا، ساياحاتتاۋعا جانە ت.ب. تالاپ ەتىلۋى مۇمكىن. كەيدە قۇقىق قورعاۋشىلار اتاپ وتكەندەي، ۇيدەن دۇكەنگە شىعۋعا دا رۇقسات كەرەك.
سوڭعى جىلدارى "قامقورشىلاردىڭ" بيلىگى شەكتەلدى. ايەلدەرگە، كەم دەگەندە، رەسمي تۇردە، ءوز ءىسىن اشۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بايلانىس ورناتۋعا، ءتىپتى شەتەلگە شىعۋعا رۇقسات ەتىلدى. مۇنىڭ ءبارى «قورعاۋشىنىڭ» رەسمي رۇقساتىنسىز.
الايدا، Human Rights Watch قۇقىق قورعاۋشىلارى اتاپ وتكەندەي، جۇيە تەك رەسمي ەمەس، سونىمەن قاتار بەيرەسمي ەرەجەلەرگە دە نەگىزدەلگەن. وتكەن جىلعى ەسەبىندە ۇيىم ەل تۇرعىندارىن كەمسىتەتىن «قورعاۋشىلار» جۇيەسى ساقتالاتىندىعىن اتاپ ءوتتى. ولاردىڭ رۇقساتى ءالى دە قاجەت، مىسالى، ايەلگە ۇيلەنۋ ءۇشىن. ولاردىڭ بوستاندىعى ولارعا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن - باعىنباعانى ءۇشىن سوت ونى تۇرمەگە قاماۋعا قۇقىلى، جانە مەرزىم اياقتالعاننان كەيىن دە ونى «قورعاۋشى» كەتۋى كەرەك. ايتپەسە ايەل قاماۋدا قالۋى مۇمكىن.
كولىك جۇرگىزۋگە تىيىمنىڭ الىنىپ تاستالۋى زاڭنىڭ جۇمىس ىستەي باستاۋىنىڭ مىسالى بولىپ تابىلادى. وتكەن جىلى بيلىك بۇل تۋرالى جاريالاعان كەزدە، رەفورمانىڭ قارسىلاستارى وعان اشىق قارسى بولدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ولار ءوز وتباسىلارىندا ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋگە جول بەرىلمەيدى دەپ مالىمدەدى. بۇلار بوس ءسوز ەمەس ەدى. كەيىنىرەك ەل تۇرعىندارى اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالاردا شامامەن 15-20% -ى ايەلدەردىڭ قۇقىق الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولمايتىندىقتارىن مويىندادى، ويتكەنى ەركەك تۋىستارى رۇقسات بەرمەگەن.
كەيبىرەۋلەرى، ءتىپتى مۇنداي جاعدايدا دا ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋعا كوشتى. ال تاعى ءبىرى وزدەرىنىڭ قۇقىعىن نەكە شارتىنا قوسۋعا كىرىستى - بۇل ونى ساقتاۋدىڭ كەپىلى رەتىندە (شەكتەۋلەرگە قاراماستان، ساۋد ارابياسىنداعى ايەلدەر سوتقا جۇگىنە الادى، ال كەلىسىمشارتتى بۇزۋ اجىراسۋدىڭ رەسمي سەبەبى بولۋى مۇمكىن). مۇنداي كەلىسىمدەرگە باسقا جاعدايلار ەنگىزىلگەن دە جاعدايلار بار - ەگەر ول جۇمىس ىستەسە، ايەلى جالاقىسىن ۇستاپ تۇرا الاتىنىنا كەپىلدىك نەمەسە كۇيەۋى باسقا ايەل المايتىنى تۋرالى ۋادە بەرەدى. ليبەراليزاتسيا شەكتەۋلى بولسا دا، ءدىني قىزمەتكەرلەر ابدۋلموحسەن ال-اجەمي اتاپ وتكەندەي، ەرلەر ايەلدەردىڭ شاعىمدارىنا جاۋاپ بەرەدى. «بۇرىن قوعام ولاردى ەستىمەيتىن» دەيدى ول. - كۇيەۋلەر داۋلى جاعدايدا: «جوق» دەپ جاۋاپ بەردى. ەندى ولار ايەلدەردى تىڭدايدى ».
اۋدارعان "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
