تۇرىك حالىقتارى وركەنيەتى مۋزىكاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى اسپاپ – دومبىرا مەن قوبىز. قوبىز دالانىڭ سارىنى بولسا، دومبىرا سول دالانى ەركىن كەزگەن تۇرىك قاندى حالىقتاردىڭ جۇرەگىنىڭ ءۇنى، تۇلپارىنىڭ ءدۇبىرى. وسى كيەلى ونەردى قالپىن بۇزباي ساقتاپ قالعان، سارىنىن سار جەلدىرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناتقان قازاق ۇلتى بولسا كەرەك. قازاق ءۇشىن قارا دومبىرانىڭ ءۇنى انانىڭ ءالديى ىسپەتتى.
انا تىلىندە سويلەمەي، وزگە وركەنيەتتىڭ وڭەشىنە جۇتىلىپ كەتكەن الدە كىم اراعا جىلدار سالىپ، دومبىرا ءۇنىن ەستي قالسا، الپىس ەكى تامىرىنداعى قانى كەنەتتەن تۋلاپ الا جونەلەدى. بۇنداي جاعداي بولاتىنىن انا ءتىلىن بىلمەي، اتا داستۇرىنەن ۇزاق كەتكەن تالاي قانداستىڭ اۋزىنان ەستىدىك.
بۇگىندە قازاق قانا ەمەس، كوكتۇرىكتىڭ قاي بالاسى بولسا دا ءجيى تىڭداپ جۇرگەن «دومبىرا» اتتى ءبىر ءان بار. تىڭداي قالساڭ تۇلا بويىڭدى مىڭ-ميلليون قۇمىرسقا ءجۇرىپ وتكەندەي شىمىرلاتادى. اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناعان ءدۇلدۇل ءمىنىپ، قۇرىش ساۋىت كيىنىپ، بولات ساداق اسىنىپ ءاپايتوس قىپشاق دالاسىن ەندەي شاپقىڭ كەلەدى. ءتىپتى ول ءاندى التى عاسىردان بەرى وتىرىقشىلىققا ابدەن ۇيرەنگەن تۇرىك حالقىنىڭ بيلىك پارتياسى – اق پارتيا (ادىلەت جانە دامۋ) 2014 جىلعى سايلاۋداعى پارتيالىق ناسيحاتىنا دا قولداندى. سەبەبى دومبىرا ءۇنى دە، ءاننىڭ ءسوزى دە قۇدىرەتتى ەدى.
دومبىرا ءانىن تۇركيادا قازاقستاندىق رەتىندە تانىستىرىلىپ جۇرگەن نوعاي قاندى ارسلانبەك سۇلتانبەكوۆ شىعاردى جانە ءوزى بەس جىلدان بەرى سول ءاندى ورىنداپ ءجۇر.
ومىردەرەك
ارسلانبەك سۇلتانبەك – 1965 جىلى، 23 ساۋىردە قاراشاي-چەركەس رەسپۋبليكاسىنىڭ نوعاي اۋدانى، ەركىن-حالىق (ەركين-حالك) اۋىلىندا تۋعان. كلاسسيكالىق گيتارا بويىنشا ارناۋلى مۋزىكالىق ءبىلىمى بار. 1989 جىلى نوعاي تۇندەر (“Nogay Keşeler”) اتتى العاشقى CD البومىن شىعارعان. وسى جىلى باردوۆسكي فەستيۆالىندە بىرىنشىلىك الىپ، قاراشاي-چەركەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءانشىسى بولدى. 1994 جىلى «رەسپۋبليكانىڭ ەڭ تاماشا داۋىسى» داڭقىن الدى. 1997 جىلى پەتەربۋرگتا «نوعاي ەلى» اتتى ەكىنشى CD البومىن شىعاردى. وسى جىلى ماسكەۋدە وتكەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ فەستيۆالىندە «فەستيۆال ءانى» نوميناتسياسىن يەلەندى. ول، اسان قايعىنىڭ، ورتا عاسىرلارداعى قازاق-نوعاي جىراۋلارى – قازتۋعان ءسۇيىنىشۇلىنىڭ، دوسپامبەت ازاۋلىنىڭ، شالكيىز تىلەنشىۇلىنىڭ كەيبىر شىعارمالارىنا كۇي قوسىپ، رۋحىن قايتا ءتىرىلتتى. ارسلانبەك قايدا جۇرسە دە «مەن نوعاي حالقىنىڭ بالاسىمىن» دەگەن ءسوزدى اۋزىنان تاستاعان ەمەس.
– الىپ جاتقان ماراپاتىڭىز قۇتتى بولسىن، اعا، تۇركيادا ءجيى بولاسىز با؟ مۇنداعى ەلدىڭ سىزگە دەگەن قۇرمەتى قالاي؟
– تۇركياعا العاش رەت داعىستان نوعايلارىمەن بىرگە 1998 جىلى كەلدىم. كەلۋدەگى ماقساتىمىز – جەرگىلىكتى نوعايلاردى كورۋ ەدى. ولارمەن تانىسىپ، تەگى بىزدەن شىققان نوعاي ما، قايدان كەلگەن نوعايلار ەكەنىن زەرتتەۋ بولاتىن. ءبىز العاش كەلگەندە بىلگەنىمىز، جەرگىلىكتى نوعايلار رەسەيدەگى نوعايلارداي ەمەس، رۋلارىن بىلمەيدى. بىراق، كىم قاي ورداعا كىرەتىنىن بىلەدى. مۇنداعى نوعايلار – جەمبويلىق ورداسى، جەتىسان ورداسى، جەتىشكول (جەتىسكول) ورداسى دەپ، شىققان وردالارىن بىلەدى ەكەن. مىسالى، جەمبويلىق ورداسى جەم وزەنى بويىنان كەتكەن نوعايلار. قاي جەردە تانىسساڭ دا شىققان ورداسىن سۇراسادى ەكەن. اراسىندا تاڭبا بويىنشا بولىنەتىندەر دە بولدى. ءبىزدى بابالارىنىڭ مازارلارىنا اپارىپ، ونداعى تاڭبانى دا كورسەتتى.
تۇركيادا ءجيى بولامىن، تۇرىك ەلىنە راحمەت، قاشاندا ءتۇبى ءبىر تۋعان تۇرىك ەلىمىز دەپ ىستىق ىقىلاس كورسەتەدى. تۇرىكشىلدىك، جاۋىنگەرلىك رۋحتارىڭ مىقتى دەپ جوعارى باعالاپ جاتادى. پارتيالارىندا، سپورتتا اسىرە ءفاناتيزمى بولسا دا، انادولىداعى اعايىن بىزدەرگە ەشقاشان جات قۇشاق كورسەتكەن ەمەس.
– ءسىزدى تۇرىكتەر عانا ەمەس، نوعايدى ەڭ جاقىن باۋىرى سانايتىن قازاقتار دا توبەسىنە كوتەرىپ قۇرمەتتەيدى. قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى ساياسي كەلبەتىنە قالاي قارايسىز؟
– قازاق دەسەڭ، مەن اللاعا شۇكىر دەيمىن. ءبىز ەلى ايىرىلعان ءبىر حالىقپىز. مەن قازاقستانعا 2003 جىلى ءبىرىنشى رەت باردىم. ول كەزدە نوعاي تاعدىرىنا قاتتى الاڭداعان، ەلدىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىتىم بولماي جۇرگەن ادام ەدىم. سەبەبى، زامان قىسىپ بارا جاتتى. الماتىعا كەلگەن كۇنىمدە قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ كونتسەرتى بولىپ جاتىر ەكەن. سۇيىنگەننەن كوزىمنەن جاسىم ىرشىدى. حالىق بار، قازاق بار دەپ ەڭسەم كوتەرىلىپ، جەڭىلدەپ قالدىم. مۋزەي ارالادىق، مۋزەيدەن قازاق-نوعاي تاريحى تۋرالى جازۋلاردى كورىپ، تىپتەن رۋحتاندىم. تۋعان ەلىمە كەلگەندەي بولدىم. تابان تىرەر جەرىم وسى عوي دەپ ارقالانىپ الدىم. قاتتى قۋاندىم. ءالى دە نوعايدىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىت بار عوي دەپ، جاساي بەرەمىز عوي دەپ وشكەنىم جاندى.
ءبىز كاۆكازدا وستىك. حالىقتى جۇگەندەي المايسىڭ. ەلىمىز، جەرىمىز عانا بودان ەمەس، مادەنيەتىمىز، ءتىلىمىز دە جۇتىلىپ بارا جاتىر. كاۆكازيزاتسيالاندىق. تويلارىمىزدا لەزگينكا بيلەپ كەتتىك. اندەرىمىزگە دە لەزگينكانىڭ ىقپالى بار. تۇسىنبەگەن ادامعا ول ەشتەڭە ەمەس. تۇسىنگەن ادامعا بۇلار جىلايتىن جاعداي.
الماتىدا جۇرگەنىمدە كوپ يگى-جاقسىمەن جولىقتىم. عالىم كىسىلەر ەلدىڭ ءوزىم ءالى بىلمەيتىن تاريحىن، نوعايدىڭ وتكەنىن سويلەدى. بۇعان جۇرەگىم ورەكپي ءتۇستى. «جاس الاش» گازەتىنە نوعايلار تۋرالى «قازاق ءتىرى بولعاندا نوعاي ولمەس» دەگەن ماقالا جازدىم. ءسويتىپ ۇيگە قايتتىم.
اۋىلىما كەلگەندە ماعان مادەنيەت مينيسترلىگىنەن «مينيستر مۇحتار قۇلمۇحامەد ماقالاڭىزدى وقىدى» دەپ قوڭىراۋ شالدى. قالدىرىپ كەتكەن البوم ديسكتەرىم بولعان ەدى. ونى دا تىڭداپتى. ءسويتىپ ول كىسى مەنى شاقىرتتى. مەن 2004 جىلى قازاقستانعا قايتا ورالدىم. قازاقستاندا «بىزدە نوعايمىز» دەپ جۇرگەن تاتارلار دا بار ەكەن. مينيستر ماعان وسىندا تۇرىڭىز دەپ، پرەزيدەنت وركەسترىنە جۇمىسقا الدى. مەن سوندا جەتى جىل جۇمىس ىستەدىم. كونتسەرتتەردە مەن ايتاتىن ەدىم: «ماعان گونورار كەرەك ەمەس، مەنى تانىستىرعاندا نوعاي دەپ تانىستىرىڭدارشى» دەپ. ويتكەنى، نوعاي دا ۇلكەن حالىق. باي مادەنيەتكە يە. ماعان قازاقستاندا كوپ قولداۋ كورسەتىلدى. ەلدىڭ اياق الىسى وتە جاقسى. كوپ ەلدىڭ الدىنداعى ەلمىز. ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى جاقسى باعالايمىن.
– قازىر رەسەيدەگى نوعاي دياسپوراسىنىڭ جاعدايى قالاي؟ ۇلت رەتىندە قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟
– ءبىز وندا دياسپورا ەمەسپىز. دياسپورا بولساق، اۆتونوميامىز بولار ەدى. قازاقتىڭ تاريح عالىمدارى بىزدەن كەتتىڭىز دەپ ايتىپ جاتادى. نوعايدا قازاقتىڭ نايمان، كەرەي سياقتى رۋلارى بار. قاراساڭىز، نوعاي مەن قازاق اراسىندا حازار تەڭىزى بار. ەسكى كارتادا ءبىز جاساپ جاتقان ايماق تۇگەل دەشتى قىپشاق دالاسىنا كىرگەن. كوممۋنيستەر كەلمەي تۇرىپ مادەنيەتىمىز جويىلماعان، ايرانداي ۇيىعان ەل ەدىك. مەنىڭ 18 جاسىمدا، كاردەنوۆا دەگەن كىسى فولكلور جيىپ اۋىلعا كەلدى. ونى ەرتىپ، پاشا كەرەي دەگەن ادامعا باردىق. ول كىسى 90 جاسقا جۋىقتاعان، زاڭ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن كوپ بىلەتىن قارت ەدى. اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرىپ، ەدىگە جىرىنا كەلگەندە كەمسەڭدەپ، بىزگە قولىمەن شىعىڭدار دەپ يشارات جاسادى، كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەدى بىلەم، پىشەسى (قازاق بايبىشە دەيدى، ءبىز پىشە دەيمىز) ءبىزدى سىرتقا ىڭعايلادى. سالدەن سوڭ ءبىزدى قايتا شاقىرىپ: «مەنىڭ نەگە جىلاعانىمدى بىلەسىز بە؟»، – دەپ سۇرادى؟ ول كىسى: «مەن قاراس رۋىنىڭ بالاسىمىن (بۇل رۋ تۇقىمىمەن جىراۋلار بولىپ كەلەتىن), 1937 جىلى ەدىگە جىرىن، باسقا دا حالىقتىق جىرلاردى جىرلايتىن ادامداردى ءبىر تۇندە جيىپ الىپ، جوق ەتتى. سۋعا اعىزدى، اتتى، شاپتى»، – دەدى. وعان دەيىن تويلاردا، نەكە وقىلعان كەزدە مىندەتتى تۇردە ەدىگە جىرى وقىلاتىن بولعان ەكەن. ەدىگەسىز توي باستاماپتى. 1937 جىلعى جاعدايدان كەيىن جۇرتتىڭ جۇرەگى ەدىگە جىرىن ايتۋعا داۋالامايتىن بولىپتى.
– نوعاي ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇيى قالاي؟ تىلگە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قانداي قامقورلىق جاسالىپ جاتىر؟
– نوعاي ءتىلىنىڭ حالى ءماز ەمەس. ستاۆروپولسكي كراي مەن استراحاندا قيىن. قاراشاي-چەركەستە ءتورت بايىرعى ۇلت بار. سونىڭ ءبىرى رەتىندە نوعاي ءتىلى مەكتەپتەردە وقىتىلادى. شەشەنستاندا دا ءبىراز قامقورلىق بار.
– «قازاقستان ارنايى باعدارلاما قابىلداپ، نوعايدى، قاراقالپاقتى ەلگە كوشىرىپ الۋى كەرەك. بۇل مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا جاقسى. نوعايدىڭ، قاراقالپاقتىڭ جوعالىپ كەتپەۋىن ساقتايدى» دەگەن قوعامدىق پىكىر بار؟ بۇعان نە دەيسىز؟
– ارينە، بۇل پىكىر جاقسى نيەتتەن تۋعان عوي. بىراق، نوعايلار ەشقاشان، التىن بەرسە دە اتامەكەنىنەن ەشقايدا كەتپەيدى. ءبىر جاققا كوشۋ كەرەك دەگەندى نوعايلار ەستىسە ۇرەيى ۇشادى. ءبىز زامانىندا نوعاي ورداسى بولدىق قوي. كارتاعا قارايتىن بولساڭىز، رەسەيدىڭ ستاۆروپولسكي كراي، كراسنودارسكي كراي سياقتى جەرلەرىندەگى توپونيميكالىق جەر اتتارى نەگىزىنەن نوعايشا. سوندىقتان نوعايلار باباسىنىڭ مازارى بار جەردەن ەشقايدا الىستاپ كەتپەك ەمەس. پۋتين جاقىندا ۆورونەج قالاسىنا باتىر قالا اتاعىن بەرىپتى. ونىڭ سەبەبى تۋرالى: «1585 جىلى نوعاي ورداسىنىڭ شابۋىلىنان ۆورونەج بەن كۋرسك قالاسى قورعانا ءبىلدى» دەپ ءتۇسىندىرىپتى. ولار تاريحتى ۇمىتپاۋ كەرەك دەپ ۆورونەجدى باتىر قالا اتادى. ۆورونەج قايدا، كارتانى اشىپ كورىڭىز. ماسكەۋدىڭ ءتۇبى عوي. بۇل نوعايلاردى مويىنداعانى. رەسەي العاش مەملەكەت بولعاندا ولاردا تەك ەكى ەلدىڭ ەلشىلىگى بولىپتى. بىرەۋى نوعاي ەلشىلىگى، ەكىنشىسى پولشا ەلشىلىگى. باسقا ەلشىلىك بولماعان. بۇل رەسمي قۇجاتتاردا ساقتاۋلى. جايىقتاعى سارايشىق نوعاي ورداسىنىڭ رەسمي استاناسى بولعان. ساراي بەركە مەن ساراي باتۋدى ءامىر تەمىر بۇزىپ، جەرمەن جەكسەن ەتتى دە، ورنى ساقتالماي قالدى. ولار قالعاندا تاريح ءبىر باسقا بولار ەدى.
– قازىر ونەرىڭىزدە نەندەي جاڭالىق بار، بۇگىنگى تاڭدا نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
– شىعارماشىلىعىمدى باعالايتىندار ءۇشىن تۇرىك دۇنيەسى تىڭدايتىن بىرنەشە جاڭا اندەر بار قورجىندا. مەن تەك نوعايشا جىرلايمىن. استانادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە، 2005 جىلى ءبىر قازاقشا ءان ايتتىم، پاتريوت اندەر نوميناتسياسى بويىنشا وتكەن كونكۋرستا ەكى نوميناتسيا ۇتتىم. سول كەزدە ماعان مينيستر قۇلمۇحامەد: «سەن نوعايشا ايتا بەر، مۇندا قازاقشا ايتاتىندار جەتەرلىك» دەدى. قازاق پەن نوعايدىڭ تىلىندە كوپ ايىرماشىلىق جوق. كوپ سوزدە «ي» مەن «ج» ارىپتەرىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەلىپ وتىرادى.
نوعايدا مىرزا دەگەن بولادى. ولار قازاقتاعى تورەلەر سياقتى. قازاق حاندىعىمەن دە، استراحان حاندىعىمەن دە، قىرىم حاندىعىمەن دە سولار ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان. مىرزادان قىز الا المايسىز. ولارعا نوعايدان ەڭ جاقىن جۇرگەنى قوبان نوعايلارى. مەن سول قوبان نوعايىمىن. اۋليە چەلەبيدىڭ جازۋىنشا، قوبان وزەنىنىڭ بويىندا، ەەلەنچيك سۋىمەن قوسىلعان جەردەگى تەكشە ۇستىندە اجى قالا (اجى كالە) بولعان ەكەن. چەلەبي: «بۇل جەردە ۇلكەن اق مەشىت بولدى، جانىندا مەدرەسە، مونشا بولعان. بۇل قالادان شىققان عالىمدار كوپ بولىپتى. اينالاسىندا يسلام شەيحتارى مازارلارى بار» دەپ جازادى. رەسەي پاتشالىعى زامانىندا سول مەشىتتى بۇزىپ، كىرپىشىنەن ودان 300 مەتر تومەن جەرگە شىركەۋ سالىپتى. 200 جىلداي تۇرعان شىركەۋدى كوممۋنيزم كەلگەندە بۇزىپ، قاراشاي-چەركەستىڭ پارلامەنت ۇيىنە ىرگە تاس ەتىپ قالاپتى. بىلتىر تۇركيا پرەزيدەنتى مەنى قابىلداپ، نە قالايسىز دەپ تىلەگىمدى سۇرادى. مەن سول مەشىتتىڭ ورنىنا قايتا جاڭعىرتىپ مەشىت سالىپ بەرۋىن سۇرادىم. ول كىسى تاعى دا، ءبىر مەشىتتىڭ شارۋاسى جەڭىل، باسقا ءبىر ءوتىنىشىڭىز بار ما دەگەن سوڭ، سول مەشىتتىڭ جانىنا كيەلى جەر دەپ الىستان ىزدەپ كەلەتىن قوناقتارعا قوناق ءۇي بولسا دەدىم. ول كىسىلەر سالىپ بەرەمىز دەدى. مەن التى ايدان بەرى وسى قۇرىلىسقا رۇقسات الۋ ءۇشىن ماسكەۋگە شاپقىلاپ ءجۇرمىن. ۋاقىتىمنىڭ كوبى جولعا كەتىپ جاتىر. بۇيىرسا جاقىندا قۇرىلىسى باستالماق. سىزدەردى وسى نوعاي توپىراعىنا قوناققا شاقىرامىن. مىندەتتى تۇردە كەلىڭىزدەر.
– ۋاقىت بولگەنىڭىزگە كوپ راحمەت!
بىر عانا «Youtube» ۆيدەو جەلىسىندە «دومبىرا» ءانى ءتۇرلى كانالدارمەن جالپى سانى 15 ميلليوننان استام قارالىپتى. «دومبىرا» انىندە ايتىلعانداي، كيەلى دومبىرا ءۇنى «ەستىگەنگە وي بەرىپ، جۇرەكتەرگە دەس بەرىپ» تاريحتى جالعاي بەرسە دەيمىز.
نۇرعالي نۇرتاي، تۇركيا،
دالا مەن قالا
