قورقىت بابا سوزدەرى بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىنىڭ مىنبەسىنەن ايتىلىپ، بۇتكىل دۇنيەنىڭ تامىرىن ءجىبىتىپ، ساڭقىلداپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. ورىس حالقى «يگور پولكى تۋرالى جىرىن» ەندى جيىرما عاسىرعا اسىرىپ ماراپاتتاۋعا، جىرلاۋعا ءازىر. ال، بىزدەر، ءتۇبىمىز تۇركى دەيتىن حالىق قورقىت اتانىڭ ون ەكى جىرىن نەگە اۋەلەتىپ جىرلامايمىز؟ مەكتەپ وقۋشىسىنان باستاپ، اكادەميككە دەيىن دەيمىن-اۋ؟! قورقىت بابامىزدىڭ ءاربىر ءسوزىن دومبىرانىڭ قوس پەرنەسىنە بەبەۋلەتە سالىپ سارناتپايمىز؟!
پارلامەنتتەگى شەشەندەرىمىز نەگە وزدەرىنىڭ سوزدەرىن بىرلىك، ەرلىك، ادالدىق، باتىرلىق جايلى بابانىڭ پاراساتتى، عيبراتتى ورالىمدارىنان باستامايدى؟ قورقىتتى، ابايدى، ماعجاندى ەشكىم اۋزىمىزدان ءالى تارتىپ العان جوق قوي.
بۇگىندە قازاقتىڭ ءسوزى ارزانداپ بارادى. باياعىنىڭ ەجەلگى باعزى زامانىندا كۇلتەگىننىڭ ەلى، جەرى جايلى ەكى اۋىز سوزگە سىيعىزعان ارمانىن، ءبىز رومانعا اينالدىرىپ جىبەردىك. گيلگامەشپەن، پرومەتەيمەن سالىستىرساڭ دا قورقىت اڭىزى تىزەسىن بۇكپەيدى، ءوز گيمالايىن ەڭكەيتپەيدى. نەگە وسى الەم قورقىتتىڭ ومىرسۇيگىشتىك رۋحىنا تاڭ قالادى؟! ويتكەنى، جالپاق دۇنيەنى باسىپ جۇرگەن ەكىباستى پەندەلەردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى رەت ولىممەن، اجالمەن الىسقان قورقىت ەدى.
الەمدىك اقىل مەن ويدىڭ تاريحىندا قورقىت ۇستاعان تۋدى، قورقىت تارتقان كارى قوبىز كۇيىن الەم حالقى ارداقتايدى، ءپىر تۇتادى. شىعىس كەمەڭگەرلىگىنىڭ كوشباسىندا قورقىت بابانىڭ ون ەكى جىرى تۇر.
«يگور پولكى تۋرالى جىر» جايىنداعى زەرتتەۋلەر ەكى ءجۇز مىڭنان اسىپ كەتسە، قورقىت ەسىمىنە بايلانىستى ماتەريالدار سانى ءالى كۇنگە دەيىن مىڭعا دا جەتپەي وتىر. 1300 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلادىق تا، قورقىتتى جىلى جاۋىپ قويا سالدىق. وسى زامانعا ايقايلاپ جەتىپ، عاسىر داربازاسىن قاعىپ تۇرعان دانىشپانىمىزدىڭ ەندى تاعى مىڭجىلدىعىن كۇتىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ نەمىس، يتاليان، فرانتسۋز، ورىس، تۇرىك، ءازىربايجان، تۇرىكمەن، قاراقالپاق عالىمدارى «قورقىت اتا كىتابىن» زەرتتەپ-باعالاۋدا زور ۇلەستەرىن قوسقانى انىق. دۇنيەلىك اتاقتى ەپوستاردىڭ التىن قورىنان لايىقتى ورنىن العان قورقىت داستانى حاقىندا قازاق عالىمدارى شوقان ءۋاليحانوۆتان باستاپ، ارامىزدان كەشە عانا كەتكەن اقسەلەۋ سەيدىمبەككە دەيىن اۋىزشا تارالۋ ءداستۇرىن، ەپوسقا ۇلاسۋىن، مۋزىكالىق قىرلارىن قاراستىردى. ۇلى ەسكەرتكىش لوندوننان تەگەرانعا دەيىن باتىس پەن شىعىستىڭ ءبىراز قالالارىندا اۋدارىلىپ، باسىلدى.
«قورقىت قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى سۇلۋ لەگەندا، ۇلى سۋرەتتىڭ ءبىرى. حالىق اۋزىنان قالعان قانداي لەگەندا بولسا دا، قورقىت پەرنەسىنەن اسقان اسقارلى بەينە وتكەن عاسىرلاردىڭ ەشبىرىندە بولعان جوق»، – دەپ جازادى اكادەميك الكەي مارعۇلان اتامىز. شىندىعىندا دا قورقىتتاي كوپ، قيلى جول شەككەن، ازاپ كەشكەن كەيىپكەر الەم ادەبيەتىندە كەمدە-كەم!
وعىز-قىپشاق داۋىرىندە ەل اعاسى، اقىلشىسى بولعان ابىز بابا ارەكەتتەرى دالا تاريحىنان ەرەكشە ورىن الادى. ولاي بولسا، ايگىلى «وعىزنامەدە» وتەتىن ۋاقيعالارعا قورقىت اۋليەنىڭ دە قاتىسى، اسەرى بارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ەڭ باستىسى، قورقىتتىڭ تاريحتا بولعان ادام ەكەنى اڭىز، شەجىرەلەردە، زەرتتەۋلەردە دالەلدەنگەن جاعداي ەكەنى انىق. سىرداريا، ارال تەڭىزى بويىندا دۇنيەگە كەلگەنى قانىق جاي بولسا كەرەك. قورقىت اڭىز وعىز-قىپشاق ورتاسىنان ءوسىپ، كاۆكازعا، يرانعا، اراب ەلدەرىنە اسىپ كەتكەنى بەلگىلى.
«قورقىتتان» «بوز ۇعلان»، «كورۇعلى» جىرلارى تارالىپ، تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ اۋىز ادەبيەتىنە ىقپالىن تيگىزگەن.
قورقىت – ساۋەگەي ەمەس، زەرەك، كورەگەن كىسى، ونىڭ ءاربىر ءسوزى تەرەڭ يىرىمدەردەن تۋىپ جاتادى. ماڭگىلىك ءومىر ىزدەگەن كەيىپكەرلەر ءدۇنيا حالىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كوپ كەزدەسەدى. بۇلاردان قورقىت ابىزدىڭ جولى بولەكشە شىعىپ جاتادى. ەۋروپاداعى ماڭگىلىك عۇمىر ىزدەۋشىلەردىڭ جولى ەرتەگىمەن شەكتەلگەن. بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ولىمنەن قاشپاعان. «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن ءسوز اتامزاماننان قالعان.
قورقىت – بولجامپاز، اقىن، كۇيشى، تاريحشى، بي، باتىر، ابىز، قىسقاشى، وعىزدار قاۋىمىنىڭ اسقان اقىلمانى دەسەك كەرەك. قورقىت مۋزىكانتتى باسىبايلى ميفولوگياعا كىرگىزىپ جىبەرۋگە بولمايدى، كەيدە وعان فيردوۋسي «شاحناماسىنداعى» ءجامشيدتىڭ دە ءرولىن بەرىپ قويادى. دەسە دە، ونىڭ جىراۋلىعى باقسىلىعىنان باسىم تۇرادى. الايدا، قورقىتقا كوپ نارسەنى جاپسىرا بەرۋگە بولمايدى، باقسى دەگەن اتاۋى شوقان ءۋاليحانوۆ پىكىرىنەن كەيىن باسىمداۋ اتالىپ كەتكەن ەدى. مەنىڭشە، قورقىت بەينەسىن پرومەتەيمەن، زەۆس، گەرمەسپەن تىم جاقىنداتا بەرۋگە بولماسا كەرەك. قورقىت قوبىزى مەن گەرمەستىڭ اساتولعى ەكەۋى ءبىر نارسە ەمەس.
ءال-فارابيدىڭ پاتشادان باستاپ، بۇكىل زالدى ۇيىقتاتىپ كەتەتىن مۋزىكالىق اسپابى مەن قورقىت قوبىزىنىڭ اراسىنان نەگە ءبىر ءتالىمدى بايلانىس ىزدەمەيمىز؟ وسى ارانى كىم تاپ باسىپ ايتار ەكەن دەيمىز. الىستاعى اپپولوننان تاياۋ تۇرعان ءال-فارابي بابامىز جاقىن ەمەس پە. اتامىز جاساپ كەتكەن قازاقتىڭ العاشقى دومبىراسى – ەرەكشە سازدى قاسيەتتى ەدى.
قازاق اڭىزدارىندا، ەپوستىق جىرلارىندا، ءدىني داستاندارىندا ۇشىراساتىن باقسىلار بەينەسى سول جىر «قورقىتتان» بەرى قاراي كەلە جاتسا كەرەك. «قورقىتتى قادىرلەۋدىڭ سىرداريا جاعاسىندا مىڭ جىلدىق ونەگەرى بار» دەپ، ۆ.م.جيرمۋنسكيدىڭ ايتۋىندا شىندىق بار. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قورقىتتى «ءبىرىنشى باقسى قازاقتاردى قوبىز تارتۋعا، سىرىن ايتۋعا ۇيرەتتى» دەۋى تەگىن بولماۋى ءتيىس.
قورقىت، ەڭ الدىمەن، كۇي اتاسى رەتىندە تانىلعان، «قورقىت كۇيى»، «قورقىت سارىنى»، «كىلەم جايعان»، «ارىستان باب»، «ءتاڭىر كۇيى»، «كوك بۇقا»، «قورقىتتىڭ ەلمەن قوشتاسۋى» ءبىزدىڭ زامانىمىزعا امان-ەسەن جەتتى.
قورقىت ءتۇس كورەدى. تۇسىندە اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن اۋليە قارت ايان بەرەدى. «سەن ءبىر اسپاپ جاسا. سول قوبىز جولىڭا جارىق ءتۇسىرىپ، جانىڭدى اراشالايدى»، – دەيدى.
ءسويتىپ، قورقىت اتامىز قارا قوبىزىن سارناتىپ، سىر سۋىنىڭ ۇستىندە ءجۇز جىل ءومىر سۇرگەن دەسەدى. قورقىت كۇيلەرى ءبىزدىڭ مىنا عاسىرعا ءتورت تەرەزەسى تەڭ ساقتالىپ جەتتى مە ەكەن، جوق الدە، كەيىنگى اتاقتى قوبىزشىلاردىڭ ازداعان قوسپاسى بار ما، وسى جاعىن مۋزىكا ماماندارى اجىراتىپ ايتىپ بەرۋگە مىندەتتى.
كەشەگى وتكەن ەر قورقىت،
كەيىنگى جانعا بولدى ۇمىت.
سارىنىن سونىڭ سالايىق،
ەسكى اۋەز دەمەي قۇلاق تۇت.
اڭعارماي كەتپە ارىنمەن،
قوبىزبەن قورقىت سارناعان،
بولمادى جەرى بارماعان.
مۇڭلى انمەن ءومىر سۋرەتتەپ
سول ءانىن سوعان ارناعان.
اشۋلى، زارلى سارىنمەن، –
دەيدى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «قورقىتتىڭ سارىنى» تولعاۋىندا. ماعجان، ساكەن، قاليجان جانە ت.ب. اقىندار جىرلاعان قورقىت بابا بەينەسى قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى، قاناتتى سوزدەرى جۇرەكتە جاتتالادى. «كۇلدى قانشاما ۇيگەنمەن توبە بولماس. قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققاننان – تۇلپار بولماس. كۇڭگە سارى پاي شاپان جاپقانمەن – بايبىشە بولماس. قار قانشاما قالىڭ جاۋعانمەن – جازعا بارماس. گۇلدەنىپ وسكەن بايشەشەك – كۇزگە بارماس» دەپتى قورقىت داناگوي. 1999 جىلى فرانتسيادا قورقىت بابانىڭ 1300 جىلدىعىنا ارنالعان يۋنەسكو جيىنىندا قوبىزبەن شىرقالعان قورقىت كۇيلەرى دۇربەلەڭ دۇنيەنىڭ قۇلاعىنان كەتپەي، الەم اسپانى مەن جەرىن ءالى تەربەتىپ كەلەدى، تەربەتە بەرمەك. ويتكەنى، ولمەس ءومىر تۋرالى كۇيدى ءولىم جەڭە المايدى.
وتەگەن كۇمىسباەۆ،
اقىن، پروفەسسور، شىعىستانۋشى،
«قازاق ادەبيەتى».
