Қорқыт баба сөздері бүгінгі жаһандану заманының мінбесінен айтылып, бүткіл дүниенің тамырын жібітіп, саңқылдап тұрғандай әсер етеді. Орыс халқы «Игорь полкі туралы жырын» енді жиырма ғасырға асырып марапаттауға, жырлауға әзір. Ал, біздер, түбіміз түркі дейтін халық Қорқыт атаның он екі жырын неге әуелетіп жырламаймыз? Мектеп оқушысынан бастап, академикке дейін деймін-ау?! Қорқыт бабамыздың әрбір сөзін домбыраның қос пернесіне бебеулете салып сарнатпаймыз?!
Парламенттегі шешендеріміз неге өздерінің сөздерін бірлік, ерлік, адалдық, батырлық жайлы бабаның парасатты, ғибратты оралымдарынан бастамайды? Қорқытты, Абайды, Мағжанды ешкім аузымыздан әлі тартып алған жоқ қой.
Бүгінде қазақтың сөзі арзандап барады. Баяғының ежелгі бағзы заманында Күлтегіннің елі, жері жайлы екі ауыз сөзге сыйғызған арманын, біз романға айналдырып жібердік. Гильгамешпен, Прометеймен салыстырсаң да Қорқыт аңызы тізесін бүкпейді, өз Гималайын еңкейтпейді. Неге осы әлем Қорқыттың өмірсүйгіштік рухына таң қалады?! Өйткені, жалпақ дүниені басып жүрген екібасты пенделердің ішінде бірінші рет өліммен, ажалмен алысқан Қорқыт еді.
Әлемдік ақыл мен ойдың тарихында Қорқыт ұстаған туды, Қорқыт тартқан кәрі қобыз күйін әлем халқы ардақтайды, пір тұтады. Шығыс кемеңгерлігінің көшбасында Қорқыт бабаның он екі жыры тұр.
«Игорь полкі туралы жыр» жайындағы зерттеулер екі жүз мыңнан асып кетсе, Қорқыт есіміне байланысты материалдар саны әлі күнге дейін мыңға да жетпей отыр. 1300 жылдығын дүркіретіп тойладық та, Қорқытты жылы жауып қоя салдық. Осы заманға айқайлап жетіп, ғасыр дарбазасын қағып тұрған данышпанымыздың енді тағы мыңжылдығын күтіп отыра береміз бе? Неміс, итальян, француз, орыс, түрік, әзірбайжан, түрікмен, қарақалпақ ғалымдары «Қорқыт ата кітабын» зерттеп-бағалауда зор үлестерін қосқаны анық. Дүниелік атақты эпостардың алтын қорынан лайықты орнын алған Қорқыт дастаны хақында қазақ ғалымдары Шоқан Уәлихановтан бастап, арамыздан кеше ғана кеткен Ақселеу Сейдімбекке дейін ауызша таралу дәстүрін, эпосқа ұласуын, музыкалық қырларын қарастырды. Ұлы ескерткіш Лондоннан Тегеранға дейін Батыс пен Шығыстың біраз қалаларында аударылып, басылды.
«Қорқыт қазақ халқының тарихындағы сұлу легенда, ұлы суреттің бірі. Халық аузынан қалған қандай легенда болса да, Қорқыт пернесінен асқан асқарлы бейне өткен ғасырлардың ешбірінде болған жоқ», – деп жазады академик Әлкей Марғұлан атамыз. Шындығында да Қорқыттай көп, қилы жол шеккен, азап кешкен кейіпкер әлем әдебиетінде кемде-кем!
Оғыз-қыпшақ дәуірінде ел ағасы, ақылшысы болған абыз баба әрекеттері дала тарихынан ерекше орын алады. Олай болса, әйгілі «Оғызнамеде» өтетін уақиғаларға Қорқыт әулиенің де қатысы, әсері барын жоққа шығаруға болмайды. Ең бастысы, Қорқыттың тарихта болған адам екені аңыз, шежірелерде, зерттеулерде дәлелденген жағдай екені анық. Сырдария, Арал теңізі бойында дүниеге келгені қанық жай болса керек. Қорқыт аңыз Оғыз-қыпшақ ортасынан өсіп, Кавказға, Иранға, Араб елдеріне асып кеткені белгілі.
«Қорқыттан» «Боз ұғлан», «Көрұғлы» жырлары таралып, түркі тілдес елдердің ауыз әдебиетіне ықпалын тигізген.
Қорқыт – сәуегей емес, зерек, көреген кісі, оның әрбір сөзі терең иірімдерден туып жатады. Мәңгілік өмір іздеген кейіпкерлер дүния халықтарының ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Бұлардан Қорқыт абыздың жолы бөлекше шығып жатады. Еуропадағы мәңгілік ғұмыр іздеушілердің жолы ертегімен шектелген. Бұлардың ешқайсысы өлімнен қашпаған. «Қайда барсаң да Қорқыттың көрі» деген сөз атамзаманнан қалған.
Қорқыт – болжампаз, ақын, күйші, тарихшы, би, батыр, абыз, қысқашы, Оғыздар қауымының асқан ақылманы десек керек. Қорқыт музыкантты басыбайлы мифологияға кіргізіп жіберуге болмайды, кейде оған Фирдоуси «Шахнамасындағы» Жәмшидтің де ролін беріп қояды. Десе де, оның жыраулығы бақсылығынан басым тұрады. Алайда, Қорқытқа көп нәрсені жапсыра беруге болмайды, бақсы деген атауы Шоқан Уәлиханов пікірінен кейін басымдау аталып кеткен еді. Меніңше, Қорқыт бейнесін Прометеймен, Зевс, Гермеспен тым жақындата беруге болмаса керек. Қорқыт қобызы мен Герместің асатолғы екеуі бір нәрсе емес.
Әл-Фарабидың патшадан бастап, бүкіл залды ұйықтатып кететін музыкалық аспабы мен Қорқыт қобызының арасынан неге бір тәлімді байланыс іздемейміз? Осы араны кім тап басып айтар екен дейміз. Алыстағы Апполоннан таяу тұрған әл-Фараби бабамыз жақын емес пе. Атамыз жасап кеткен қазақтың алғашқы домбырасы – ерекше сазды қасиетті еді.
Қазақ аңыздарында, эпостық жырларында, діни дастандарында ұшырасатын бақсылар бейнесі сол жыр «Қорқыттан» бері қарай келе жатса керек. «Қорқытты қадірлеудің Сырдария жағасында мың жылдық өнегері бар» деп, В.М.Жирмунскийдің айтуында шындық бар. Шоқан Уәлихановтың Қорқытты «бірінші бақсы қазақтарды қобыз тартуға, сырын айтуға үйретті» деуі тегін болмауы тиіс.
Қорқыт, ең алдымен, күй атасы ретінде танылған, «Қорқыт күйі», «Қорқыт сарыны», «Кілем жайған», «Арыстан баб», «Тәңір күйі», «Көк бұқа», «Қорқыттың елмен қоштасуы» біздің заманымызға аман-есен жетті.
Қорқыт түс көреді. Түсінде ақ сақалы беліне түскен әулие қарт аян береді. «Сен бір аспап жаса. Сол қобыз жолыңа жарық түсіріп, жаныңды арашалайды», – дейді.
Сөйтіп, Қорқыт атамыз қара қобызын сарнатып, Сыр суының үстінде жүз жыл өмір сүрген деседі. Қорқыт күйлері біздің мына ғасырға төрт терезесі тең сақталып жетті ме екен, жоқ әлде, кейінгі атақты қобызшылардың аздаған қоспасы бар ма, осы жағын музыка мамандары ажыратып айтып беруге міндетті.
Кешегі өткен ер Қорқыт,
Кейінгі жанға болды ұмыт.
Сарынын соның салайық,
Ескі әуез демей құлақ тұт.
Аңғармай кетпе арынмен,
Қобызбен Қорқыт сарнаған,
Болмады жері бармаған.
Мұңлы әнмен өмір суреттеп
Сол әнін соған арнаған.
Ашулы, зарлы сарынмен, –
дейді Шәкәрім Құдайбердіұлы «Қорқыттың сарыны» толғауында. Мағжан, Сәкен, Қалижан және т.б. ақындар жырлаған Қорқыт баба бейнесі қазақ халқының жүрегінде мәңгі сақталады, қанатты сөздері жүректе жатталады. «Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас. Қара есектің басына жүген таққаннан – тұлпар болмас. Күңге сары пай шапан жапқанмен – бәйбіше болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен – жазға бармас. Гүлденіп өскен бәйшешек – күзге бармас» депті Қорқыт данагөй. 1999 жылы Францияда Қорқыт бабаның 1300 жылдығына арналған Юнеско жиынында қобызбен шырқалған Қорқыт күйлері дүрбелең дүниенің құлағынан кетпей, әлем аспаны мен жерін әлі тербетіп келеді, тербете бермек. Өйткені, өлмес өмір туралы күйді өлім жеңе алмайды.
Өтеген КҮМІСБАЕВ,
ақын, профессор, шығыстанушы,
«Қазақ әдебиеті».
