بۇگىن رەسەي فەدەراتسياسىندا گۋبەرناتور بولعان امان تولەەۆ 80 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى.
"امان" اتالىپ كەتكەن امانگەلدى تولەەۆ گۋبەرناتورلىق قىزمەتتى 20 جىلدان استام اتقاردى. ول ەكس-پرەزيدەنت بوريس ەلتسين ءوز ەركىمەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىنگى پرەزيدەنت سايلاۋىنا كانديدات رەتىندە قاتىسىپ، باق سىناعان. ەل ىشىندە "حالىقتىق گۋبەرناتور" دەلىنەتىن تولەەۆ سوندا 11 ۇمىتكەرمەن باسەكەلەسىپ، سايلاۋدا ءتورتىنشى ورىن العان.
2018 جىلى "زيمنيايا ۆيشنيا" ساۋدا ورتالىعىندا بولعان ورتتەن كەيىن گۋبەرناتورلىقتان كەتكەن. سول جىلى كۋزباسس كاسىبىي ءبىلىمدى دامىتۋ ايماقتىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالعان.
كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا مارقۇمنىڭ كەمەروۆ قالاسىنداعى № 1 ورتالىق زيراتىندا ۇلىنىڭ جانىنا جەرلەنۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلادى.
دەگەنمەن، قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى امان تولەەۆتىڭ جانازاسىن استانانىڭ ورتالىق مەشىتىندە وقىتىپ، قابانباي باتىر كەسەنەسى جانىنداعى قابىرستانعا جەرلەۋدى جازۋشى بەيبىت ساپارالى ۇسىنۋدا.
“تۇڭعىش ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى مەن ەكىنشى ەلباسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى وسى ماسەلەگە بارىنشا ىقتياتتاپ قولعابىس ەتىپ، رەسەي پرەزيدەنتىنەن رەسمي رۇحسات الىپ، قر پرەمەر-ءمينيسترى باستاعان قارالى جەرلەۋ كوميسسياسى مۇشەلەرىن ارنايى ۇشاقپەن اتتاندىرىپ، مارقۇمنىڭ ءمايىتىن ەل استاناسىنا اكەلدىرىپ قالىڭ جاماعاتپەن قوشتاسۋ جيىنىن وتكىزگە مۇمكىنشىلىك جاساۋىن سۇرايمىز!” - دەدى جازۋشى.
رەسەيلىك ءىرى قايراتكەر بولسا دا، تەگى قازاق امان تولەەۆ ەكى جىل بۇرىن “ەگەمەن قازاقستان” باسىلىمىنا جەتى اتاسىنىڭ سۇيەگى قازاق جەرىندە جاتقانىن ايتىپ، سۇحبات بەرگەن بولاتىن. باسىلىمعا جاريالانعان سۇحباتىن ۇسىنامىز.
– امان اعا، ءبىزدىڭ ەلدە ءسىزدىڭ تۇلعالىق بولمىسىڭىزعا سەلت ەتپەيتىن قازاق كەمدە-كەم. وتستاۆكاداعى سوڭعى ءۇش جىلدا ءوزىڭىز جولىن اشىپ بەرگەن ازاماتتار سىزبەن حابارلاسىپ تۇرا ما؟ سەبەبى جاقىندا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «اينالامداعى ادامدار سيرەپ قالدى» دەگەندەي وي ايتىپسىز...
– شىنىمدى ايتسام، سوڭعى ءۇش جىلداعى باستان كەشكەن جايتتاردى بۇرىن تۇسىمدە دە كورگەنىم جوق. بىرىنشىدەن، مەن «زيمنيايا ۆيشنياداعى» جان تۇرشىگەرلىك تراگەدياعا بايلانىستى باستاپقىدا داعدارىپ قالدىم، وزىممەن نە ىستەرىمدى ءبىلمەدىم. ءتىپتى ونىڭ شىرعالاڭى تۇسىمە دە ەندى. كوڭىل-كۇيىمدى بولىسكەن ازاماتتار از بولدى، ءتىپتى بولمادى دەسەم دە بولادى. تەلەفون ءۇنسىز، ەشكىم قوڭىراۋ شالمادى. بۇرىن ات ۇستىندە جۇرگەن كەزدە دەمالىس دەگەندى بىلمەپپىن. سول وقيعادان كەيىن ۋاقىت توقتاپ قالعانداي بولدى. ءوزىمدى ۆاكۋمدا جۇرگەندەي، سالماقسىزدىقتى سەزىنگەندەي كۇي كەشتىم. كەشەگى ارىپتەستەرىمنىڭ، كەيبىر جولداستارىمنىڭ ۇنسىزدىگى جانىما باتتى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ دا جاۋابىن تاپتىم. سويتسەم مانسابىنان باسقانى وي-
لامايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ تابيعاتى ءبولەك ەكەن. بيلىكتە بولعان كەزىڭدە قۇرمەتتەيدى، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، كۇنىنە جەتى رەت كۇلىمسىرەپ امانداسادى. ال توبەڭنەن نايزاعاي ويناپ كەتسە، باس ساۋعالاپ قاشادى. ولارعا مەن ەمەس، مەنىڭ مانسابىم عانا كەرەك بولعانىن ءتۇسىندىم، دەر كەزىندە تانىتقانىنا مۇمكىندىك بەرگەنى ءۇشىن اللانىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيدىم. كەرىسىنشە، كەشەگى كۇندەرى ءوزىم اسا سەنە قويماعان، ءتىپتى باتىلىراق سىناعان ادامدار قاسىمنان تابىلدى.
– «نەگە بۇلاي؟» دەگەنگە ءسىز تاپقان جاۋاپ قانداي؟
– ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرۋ اكەمنىڭ قانىمەن بەرىلگەن قاسيەت شىعار دەپ ويلايمىن. جەمقورلىققا توزە المايتىنىم، قالا بەردى كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىنىڭ كەشىكتىرىلۋىنە، سالىق تولەۋدەن جالتارعاندارعا، وبلىستان كولەڭكەلى قارجىنىڭ وففشورلىق ايماقتارعا جىلىستاپ كەتۋىنە، ءبىزدىڭ ايماقتا كومىر وندىرۋگە ليتسەنزيالاردىڭ باقىلاۋسىز بەرىلۋىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىم. كەيبىر شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋىن، بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن ۇياتسىزدىقپەن جانە قيتۇرقى جولمەن تالان-تاراجعا سالۋىن قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلداي المادىم. قاراماعىنداعى قىزمەتكەرىنىڭ جاعدايىنا وڭ كوزبەن قاراي الماعانداردىڭ قىزمەتتە جۇرۋىنە جول بەرە المادىم.
ءبىر ءسات جالعىز قالعانداي كۇي كەشىپ جۇرگەندە قولداۋ بىلدىرگەندەردىڭ لەبىزى مەنى قايتادان قاناتتاندىرعانداي بولدى. ماسكەۋ قالاسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى، مارقۇم يۋري لۋجكوۆ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى گەننادي زايتسەۆ، اڭىز ادام، عارىشكەر الەكسەي لەونوۆ قوڭىراۋ شالىپ، جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى. 2019 جىلى پرەزيدەنت ۆلاديمير پۋتين كرەملدە قابىلداپ، «وتان الدىنداعى ەڭبەگى ءۇشىن» ءبىرىنشى دارەجەلى وردەنىمەن ماراپاتتادى. بۇل وردەنمەن رەسەيدە 65 ادام عانا ماراپاتتالعان.
الىس-جاقىن شەتەلدەردەن مەنىڭ اتىما حات-حابارلار ءالى دە كەلىپ جاتىر. تاريحي وتانىم – قازاقستاننان حابار-وشار تىيىلعان ەمەس. اياعى جەتكەندەرى ۇيگە كەلەدى، جەتە الماعاندارى قوڭىراۋ شالادى. جالعىز قالعان كۇندەرى قولداۋ بىلدىرگەن باۋىرلارىما العىستان باسقا ايتارىم جوق.
– ءسىزدىڭ ۇلكەن ساياساتتاعى ءومىرىڭىز نايزاعاي ءتارىزدى. ساياساتتا بەدەل جيناۋ ءۇشىن ۇلتىڭىزدى جاسىرىپ، ورىس بولۋىڭىزدى قاجەت ەتىپ تۇرعان تۇستا، تىعىرىقتان قالاي شىقتىڭىز؟
– بۇل سۇراقتى قالاي قازاق بولىپ قالدىڭىز دەپ توتەسىنەن قويۋعا بولادى. بۇل ماسەلە مەنى بالا كەزىمنەن وكشەلەپ قۋىپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن كىم ەكەنىمدى ۇمىتتىرماعانى ءۇشىن اناما ريزامىن. بالا كۇنىمنەن قازاق ەلى تۋرالى، رۋىم – اداي ەكەنىن ايتۋدان جالىققان ەمەس. ەس بىلگەن كۇننەن تىكىرەيگەن شاشىمنىڭ، كۇننىڭ استىندا قاقتالىپ قالعانداي قارا تورىدان ءبىر تون تومەن تۇراتىن رەڭىمنىڭ جانە قىسىق كوزىمنىڭ مەنى ءوزگەلەردەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىنىن ءتۇسىندىم. مۇنى ويىن بالاسى كەزىندە بالالار دا بىردەن بايقادى، ەرەكشەلىگىمدى بەتىمە باسىپ، بولەكتەۋگە تىرىستى. ءمۇلدەم جات ورتادا تاباننىڭ استىندا جانشىلىپ قالماۋ ءۇشىن ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسۋىم ءوزىمدى شەتتەتكەن بالالارمەن توبەلەسۋدەن باستالىپتى. سول ساتتە ولارعا قارسى تۇرا ءبىلۋ مىنەزىڭدى قالىپتاستىرادى ەكەن. وسىنداي ساتتەردە وگەي اكەم جانىمنان تابىلدى. بالالىق شاقتاعى «سولشىلدىق دەرتتەردى» وڭاي ەڭسەرۋىمە كومەكتەستى. كامەلەت جاسىنا جەتىپ، قۇجات الاتىن كەزدە اتا-تەگىمدە قالۋىما كەدەرگى كەلتىرمەدى.
مەنىڭ قازاق ەكەنىم 1990 جىلدارى، رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەر بولىپ تىركەلگەن كەزدە تاعى الدىمنان شىقتى. «قازاق بولا تۇرا رەسەيدەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمنان دامەلەنۋگە قانداي قۇقىڭىز بار؟» دەيتىندەر تابىلدى. باسپاسوزدە اتى-ءجونىمدى سوزىپ ايتىپ، ءبولىپ-جارىپ، ادەيى ورەسكەل قاتە جىبەرىپ جازاتىندار تابىلدى.
– ازيالىق ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە ادامدار ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەن ايۋاندىقتىڭ الدىن العانىڭىزدى كەزىندە باسپاسوزدەن وقىپ قالعان ەدىم. وسىنى تاراتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى...
– ءيا، 1991 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسقاندا ونداي ساتتەردىڭ بولعانى راس. ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان جوقپىن، 7 ماۋسىم كۇنى «روسسيا» قوناقۇيىندە جاتقانىمدا ماعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، كومەگىمنىڭ قاجەت بولىپ تۇرعانىن ايتتى. «نەگە مەن، مەنەن وزگە حالىق دەپۋتاتتارى بار ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالىما «جانكەشتىلەر – ازيالىقتار ەكەن، ءسىز – قازاقسىز، ءتىل تابىسۋلارىڭىز مۇمكىن» دەگەن جاۋاپ الدىم. سودان كولىككە ءمىنىپ، اتالعان جەرگە كەلدىك. ىشىندە جولاۋشىلار تولى «يكارۋس» اۆتوبۋسىن باسىپ العان جانكەشتىلەر كىشكەنتاي قىزدى كەپىلگە الىپ، جەرگىلىكتى بيلىككە «200 مىڭ رۋبل بەرمەسەڭدەر، ولاردىڭ ءبارىن ولتىرەمىز» دەپ تالاپ قويىپتى. مۇنداي جاعدايدا ءتاجىريبەم شامالى، امال جوق، تەك ىشكى ءتۇيسىككە عانا يەك ارتۋعا تۋرا كەلدى. ماعان اقشا سالعان پاكەتتى اۆتوبۋسقا الىپ كىرۋ جونىندە كەڭەس بەرىلدى. قالعانى – وزدەرىنىڭ ەركىندە. بىلەسىز بە، سول ساتتە بويىمدا ازيالىق قانىم بۇلقىنىپ، دەنە قىزۋىمدى كوتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. قىزدى دا، انالاردى دا امان ساقتاپ قالعىم كەلدى. اقشانىڭ دايىندالعانىن كۇتپەي، اۆتوبۋسقا كىردىم. تاماعىنا پىشاق تاقالىپ، شىرقىراپ تۇرعان قىزدىڭ الدىنا بارىپ، تىزە بۇكتىم دە سويقان سالۋشىعا «باۋىرىم، اقىماق بولما، موينىڭا كۇنا ارتپا. ساعان كىشكەنتاي قىزدىڭ كەرەگى جوق. ونىڭ ورنىنا مەنى ال. مەن – حالىق دەپۋتاتىمىن، رەسەي پرەزيدەنتىنە ۇمىتكەرمىن» دەدىم. بىلەسىز بە، دايىندىقسىز، بۇل سوزدەردى كومەيىمە قۇدايدىڭ ءوزى سالعانداي كۇيدى باستان كەشتىم. جانكەشتى وسى ساتتە سەلت ەتكەندەي بولدى. سول ءساتتى پايدالانىپ قازاق ەكەنىمدى، مۇسىلمان ەكەنىمدى ايتتىم، تەگىمىزدى ۇياتقا قالدىرماۋىن ءوتىندىم. سول ساتتە انا جىگىتتىڭ پىشاعى قولىنان سۋسىپ ءتۇستى. ودان كەيىنگى جاعدايدى قۇقىق قورعاۋ ورىندارى رەتتەدى.
1996 جىلى سول كەزدە رف ۇكىمەتىن باسقارعان ۆيكتور چەرنومىردين قوڭىراۋ شالىپ، تمد ەلدەرى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مينيسترلىكتى باسقارۋدى ۇسىندى.
– ءسىز كەلىستىڭىز...
– ارينە. جۇمىس بارىسىندا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا قارايتىن بارلىق مەملەكەتتى ارالاپ شىقتىم، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن سول كەزدە تانىستىم، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى وندىرىستىك تەحنولوگيالىق تىزبەكتەردى ساقتاپ قالۋ تۋرالى اڭگىمەلەستىك. قىسقاسى، قازاق ەكەنىم ءبىراز جەردە جول اشىپ بەرگەنى راس...
– ەندى كۋزباستاعى تولەەۆتەر اۋلەتى جايلى ايتىڭىزشى. ءسىزدىڭ تەگىڭىزگە ادالدىق تانىتىپ قالعانىڭىزدى بىلەمىز. بالالارىڭىز تولقۇجاتتا قانداي ۇلتتى تاڭدادى. ولار وزدەرىن قازاق رەتىندە سەزىنە مە؟
– تولەەۆتەر اۋلەتى ءوسىپ كەلەدى. قۇداي ماعان ەكى ۇل بەرگەن ەدى. كىشى ۇلىم تاشكەنتتە جول اپاتىنان قايتىس بولدى. بۇل قايعى – مەنىڭ انا دۇنيەگە وزىممەن بىرگە الىپ كەتەتىن قاسىرەتىم. ارتىندا قالعان جالعىز ۇلىنا، مەنەن اۋماي قالعان قارا بالاسىنا قاراپ، جانىم جۇبانادى. ءۇش نەمەرەم بار، جاقىندا شوبەرەلى بولدىم. ءسىزدىڭ «بالالارىڭىز قازاق پا؟» دەگەن سۇراعىڭىزعا ايتارىم – رەسەيدە تولقۇجاتتا تەك رەسەي ازاماتى دەگەن عانا باعان بار. «بالالارىڭىز قازاق پا» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىڭىز اندرەيدەن ايىرىلىپ، قايعىدان شوگىپ قالعان كۇندەرىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر. «ارتىندا ۇل قالىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ، ىزدەپ تاپتىم. اۋلادا جۇرگەن بالالاردىڭ ىشىنەن شاشتارى بۇرقىراعان قارا بالا كوزىمە وتتاي باسىلدى. سىرتتاي باقىلاپ كورمەك بولىپ ءبىراز كىدىردىم. قارا بالانىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك بولىپ، سىرتتاي اتىن سۇراسام، «ەسىمى تولەۋچيك» دەيدى. سويتسەم جانىنداعى ويىن بالالارى نەمەرەمدى سولاي اتايدى ەكەن. قىسىق كوز، شاشى تولقىندى، باياعى قۇيىپ قويعان ءوزىم. ءتۇرىڭ قازاق ەكەنىڭدى ايعايلاپ ايتىپ تۇرسا، الپىس ەكى تامىرىڭدا قازاقتىڭ، ونىڭ ىشىندە ادايدىڭ قانى بۇلقىنىپ تۇرسا، ءوزىڭدى باسقا ۇلتقا تەڭەۋدىڭ نەمەسە باسقا ۇلتتىڭ قاتارىنا كىرەمىن دەپ دامەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق. بالالارىم قازاق ەكەنىن، اداي ەكەنىن بىلەدى. نەمەرەلەرىمە دەيىن ماعان ۇقساعان قايتپايتىن قايسار قازاق. اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىن دە بىلەدى. قۇرمەتپەن قارايدى.
– امان اعا، رەسمي اقپارات بويىنشا ءسىزدىڭ اكەڭىز مولداعازى تولەەۆ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قايتىس بولعان. الايدا ەل ىشىندە اكەڭىز سوعىستان امان-ەسەن ورالعان، سۇيەگى – قازاقستاندا، تۇركىستان وبلىسىنىڭ شاردارا اۋدانىندا جەرلەنگەن دەگەن ءسوز بار. بۇل راس پا، ءسىز اكەڭىزدىڭ باسىنا باردىڭىز با؟
– ءيا، انامنىڭ ايتۋى بويىنشا اكەمدى سوعىستا قايتىس بولدى دەپ كەلدىم. انام سوعىس باستالا سالىسىمەن بىردەن مەنى الىپ، باشقۇرتستانداعى تۋىستارىنا تارتىپ تۇرىپتى. سودان كەيىن اكەممەن، باسقا دا تۋىستارمەن بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. اكەمنىڭ سوعىستان امان-ەسەن ورالعانىن، قازاقستاننىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا جۇمىس ىستەگەنىن 1980 جىلدارى ءبىلدىم. بىراق امان-ەسەن كورىسۋدى بىزگە تاعدىر جازباپتى. ەستىگەن بويدا، قازاقستانعا، شارداراعا تارتتىم، اكەمنىڭ باسىنا بارىپ، اۋىل مولدالارىن شاقىرتىپ، قۇران وقىتتىم. اكەمنىڭ مولاسىن تابۋعا ونىڭ بىرگە تۋعان باۋىرلارى كومەكتەستى. كىشى ۇلىم اندرەي تاشكەنتتە اۆياتسيا ينستيتۋتىندا وقىدى عوي. قولى قالت ەتكەن كەزدە شارداراداعى تۋىسقاندارعا كەلىپ، اكەمنىڭ باسىنا ءجيى باراتىن. قازاق جەرىنە، اتامەكەنىنە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە ەدى بالامنىڭ. امان بولعاندا اندرەيىم تولەەۆتىڭ قازاقستانداعى ءبىر ءۇيى بولىپ وتىرار ەدى. بىراق تاعدىردىڭ دەگەنى باسقا ەكەن...
– باق بەتىندە اكەڭىزدىڭ تۋىستارى ءسىزدى ۇزاق جىلدار بويى ىزدەگەنى تۋرالى مالىمەت كوپ...
– ونى مەن دە ەستىپ جاتامىن. ايتاتىنىم مەنى ىزدەپ-تاپقان سارسەنباي ەسىموۆ دەگەن قازاق ازاماتى. ول قازىر وزبەكستاننىڭ جىزاق وبلىسىنىڭ فارىش اۋدانىندا تۇرادى. 1991 جىلى رەسەيدە پرەزيدەنت سايلاۋى باستالعان كەزدە مەنى تانىپ، ەلگە شاقىردى... سودان بەرى بايلانىسىمىز ۇزىلگەن ەمەس.
– بالا كۇنىمىزدەن ءسىز تۋرالى ەستىپ وستىك. 1998 جىلى ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەنىڭىزدى، كىشى ۇلىڭىز اندرەيدى قازاق قىزىنا ۇيلەندىرمەك نيەتىڭىز بولعانىن ءبىزدىڭ اۋىلداعىلار كۇنى ءبۇگىنگە دەيىن ايتادى.
– راس، 1998 جىلى جەتىسايدا بولىپ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ كەزەكتى سىنىنان «وتە الماي» قايتقانىم بار. ول كەزدە اندرەيىم تاشكەنتتە وقيتىن، ۇيلەنبەك بولىپ جۇرگەن سۇيگەن قىزى – تاشكەنتتىڭ قازاعى ەدى. سول ساپاردا ۇلىمنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ العان قىزدىڭ اتا-اناسىمەن دە تانىسىپ، سىرعا سالىپ كەتپەك بولعانمىن. ۇلىم كەنەتتەن قايتىس بولدى دا تانىسۋعا مۇمكىندىك بولمادى...
– ءسىزدىڭ كىتاپحاناڭىزدا قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى بار ما؟ دەن قويىپ وقيتىندارىڭىز كىمدەر؟
– مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن ەس بىلگەن كۇننەن باستاپ جاستانىپ وقىدىم. ايتپاقشى، مۇحاڭنىڭ بۇل ەڭبەگىنە سوڭعى كەزدەرى نەمەرەلەرىم دە دەن قويا باستادى. سوسىن اباي پوەزياسىن وقىدىم. ابايدى وقىعان سايىن «شىركىن ءتۇپ نۇسقاسىندا وقىر ما ەدى» دەپ ارماندايمىن. ابايدىڭ پوەزياسىن دا، قارا سوزدەرىن دە اۋدارۋ وڭاي ەمەس. اباي فيلوسوف. ابايدان وي مەن فيلوسوفيانى، كەڭىستىكتى ىزدەۋ كەرەك. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانىن» ەرتە كەزدە وقىدىم. سونداي-اق قانى قازاق ازامات ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن» وقىماۋى مۇمكىن ەمەس. ىلگەرىدە قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اكەسى كەمەل توقاەۆتىڭ «سوڭعى سوققى»، «تۇندە اتىلعان وق»، «ۇياسىنان بەزگەن قۇس» اتتى تۋىندىلارىن وقىدىم. جازۋشىنىڭ دەتەكتيۆ جانرىنداعى شىعارمالارى وداق كولەمىندە كەڭىنەن تانىمال ەدى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ جارىق كورگەن شىعارمالارىن قازاقستاننان الدىرىپ وقىعان كۇندەرىم بولدى. ال ولجاستىڭ شىعارمالارىن وقىسام، قازاق ورتاسىندا بولعانداي، قازاق دالاسىن ارالاپ ءجۇرگەندەي كۇي كەشەمىن. ونىڭ ءبىر عانا «اينالايىن» دەگەن ولەڭىنە بۇكىل قازاقتىڭ رۋحى سىيىپ تۇر.
– ءسىز جاقىندا جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە «ادامداردىڭ ءبارى مەنى مانساپقور، بيلىكقۇمار دەپ ويلايدى. مەنى كەزىندە بيلىكتىڭ قوراسىنا كۇشتەپ كىرگىزىپ جىبەرگەنىن ەشكىم بىلمەيدى» دەپسىز.
– مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم – تەمىر جول ينجەنەرى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماماندىعىمنىڭ فاناتىمىن. ەگەر، اراعا ساياسات كەلىپ كيلىكپەگەندە تەمىر جول سالاسىنىڭ گەنەرالى بولىپ شىعاتىن ەدىم.
– سوندا ساياساتقا كەزدەيسوق كەلدىڭىز بە؟
– 1990 جىلدارى حالىق دەپۋتاتىنا سايلاۋ باستالعانعا دەيىن زاڭداردىڭ قالاي دايىندالاتىنىن بىلمەپپىن. 1990 جىلى رف جوعارعى كەڭەسىنە جانە وبلىستىق كەڭەس دەپۋتاتتىعىنا باردىم. جەڭدىم. قالاي ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءتىپتى «مەنى سايلاڭدار» دەپ جيىن دا وتكىزبەپپىن. وبكومعا شاقىرىپ الىپ وبلىستىق كەڭەسكە دەپۋتات بولاتىنىمدى، مەنەن وزگە لايىقتى ۇمىتكەر جوق ەكەنىن ايتتى. قارسىلىعىمدى ەشكىم قاپەرگە المادى. ول كەز «پارتيا ايتتى – ءبىتتى» دەيتىن ۋاقىت قوي. شاقىرتۋ العاندا سەسسياعا كەلىپ كەتەمىن. بوس سوزدەن جالىعا باستادىم. بىردە مىنبەرگە شىقتىم دا سول كەزدەگى جۇمىسشىلار قوزعالىسى توراعاسىنىڭ بەتىنە قاراپ تۇرىپ، حالىققا قارسى جۇمىس ىستەپ وتىرعانىن اشىق ايتتىم. زال ءدۇر ەتە قالدى. بىراق جيىن قورىتىندىسى بويىنشا وبلىستىق كەڭەس توراعاسى بولىپ شىعا كەلىپپىن. جيىننان شىققان بويدا جول قاتىناستارى ءمينيسترى نيكولاي كونارەۆكە بارىپ، مەنى اراشالاپ الۋدى، تەمىر جول سالاسىندا الاڭسىز جۇمىس ىستەپ، گەنەرال اتانۋىما مۇمكىندىك بەرۋىن ءوتىندىم. ول جەردە دە پارتيا قايدا جۇمساسا، سوندا بارۋىمىز قاجەتتىگىن جاقسىلاپ تۇرىپ «ءتۇسىندىرىپ» بەردى.
– ودان كەيىن 1991-1996 جىلدارى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىستىڭىز. اناڭىز سول كەزدە سىزگە ەمەس، ءسىزدىڭ قارسىلاسىڭىز نيكولاي رىجكوۆقا داۋىس بەرىپتى. بۇل دا ەركىڭىزدەن تىس بولدى ما؟
– بۇل ەندى جاستىقتىڭ بۋى. وزىمە دەگەن ىقىلاس قاناتتاندىردى. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا مەن ءتورتىنشى ورىنعا يە بولدىم. كۋزباسستا ەلتسينگە قاراعاندا كوپ داۋىس الدىم. وسى سايلاۋدا انامنىڭ مەنىڭ كانديداتۋراما قارسى داۋىس بەرگەنى راس. ول مۇنى ەشكىمنەن، ونىڭ ىشىندە جۋرناليستەردەن دە جاسىرمادى. انامنىڭ «ءسىز ۇلىڭىزعا داۋىس بەردىڭىز بە؟» دەگەن سۇراعىنا «ونى قايدان شىعاردىڭدار؟ ۇلىمنىڭ پرەزيدەنت بولعانىن قالامايمىن. مەن نيكولاي يۆانوۆيچ رىجكوۆقا داۋىس بەردىم» دەگەن سوزىنەن كەيىن قارسىلاستارىم «تولەەۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا تۋعان اناسى دا قارسى بولدى» دەگەن اقپارات تاراتتى. انامنىڭ بۇل ارەكەتىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن قابىلداي المادىم. ىشتەي وكپە دە بولدى. كەيىن انام كوڭىلى ءبىر جايلانىپ وتىرعان ساتتە سۇرادىم، سويتسەم انام وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا وتەتىن ومىرگە مەنى قيماپتى، سوزگە قالىپ، ابىرويىنا نۇقسان كەلەدى دەپ قورىققانىن ايتتى.
– جاقىندا رەسەيلىك ارنالار «امان تولەەۆ ينستاگرامداعى پاراقشاسىن اشتى» دەپ حابارلادى. ءسىز الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كومەگىن پايدالانىپ، باياعى داۋسىڭىزدى قايتا جيناپ، ۇلكەن ساياساتقا، مىسالى، مەملەكەتتىك دۋماعا بارۋدى ويلاپ جۇرگەن جوقسىز با؟
– جوق، ەندىگى قالعان ءومىردى وزىمە ارناعىم كەلەدى. و باستا الەۋمەتتىك جەلىمەن بايلانىسقىم كەلمەگەن. بۇل دەگەن – تاعى دا وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا قالۋ دەگەن ءسوز. مەنىڭ جاسىمدا اتىما ايتىلعان الىپ-قاشپا سوزدەر جۇرەگىمدى ايازداي قارىپ وتەتىنىن ءسىز بىلمەيسىز. قاراسام، مەنىڭ اتىمنان فەيك-اككاۋنتتار اشىلىپ، ماعان قايتارا شابۋىل باستالىپ كەتىپتى. سودان كەيىن ءوز اتىمنان اشۋعا تۋرا كەلدى.
– ومىردە دە، ساياساتتا دا جولى بولعان ەركەكتىڭ ار جاعىندا مىقتى ايەل تۇرادى. ءسىز جۇبايىڭىزدىڭ ءوزىڭىزدى قولداپ-قورعاپ جۇرەتىنىن قاي كەزدە ءبىلدىڭىز؟..
– ادامعا ءوزىنىڭ وتباسىنان جاقىن ەشكىم جوق. تۇسىنەتىن، كەشىرەتىن جانە جان جاراڭدى ماحابباتىمەن جازىپ جىبەرەتىن دە وتباسىڭ. وبلىس دەڭگەيىندە ءبىرىنشى باسشىنىڭ ايەلى بولۋدى ەشكىم ۇيرەتپەيدى. ونى ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتەدى. جۇبايىم، ۋاقىت وتە كەلە ماعان اقپاراتتىق شابۋىلدىڭ قاي تۇستان كەلەتىنىن ابدەن مەڭگەرىپ الدى. ماعان قاراتا ايتىلعان جالاعا قورعان بولدى، ءوز بويىنان وتكەرىپ، ونىڭ سالماعىن جەڭىلدەتتى.
– جوعارى رانگالى شەنەۋنىكتەر وتستاۆكاعا شىققاننان كەيىن مەمۋار جازۋعا وتىرادى. سوڭعى ءۇش جىلدا قانداي تىرلىكپەن اينالىسىپ جاتسىز؟
– مەن تۋرالى كىتاپتار كوپ جازىلدى. بىراق مەمۋار جازىلعان جوق. ساياسي عىلىمدار دوكتورىمىن، ايتپاقشى، قازاقستاندا پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگىمىن. جاقىندا ءوزىم جايلى، باستان كەشكەندەرىم تۋرالى ءبىر كىتاپتى اياقتادىم. جانرى جاعىنان مەمۋارعا ۇقسايتىن ءتارىزدى. قازاقستان وسى كىتاپقا ىقىلاس تانىتسا، قۋانىشتىمىن.
– امان تولەەۆتى ەلگە شاقىرايىق دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ جاتىر. ءسىزدىڭ تاريحي وتانىڭىزعا كەلىپ كەتەتىن ويىڭىز بار ما؟
– مەن باۋىرلارىمنىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسىن ۇيىقتاپ جاتىپ تا سەزىنەمىن. «ەgemen Qazaqstan» گازەتى ارقىلى ەلگە ساعىنىشتى سالەمىمدى جەتكىزگىم كەلەدى. ماعان جۇماقتىڭ ءتورى قايدا دەسە – قازاق جەرىندە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. سەبەبى قازاق جەرىندە اكەمنەن باستاپ جەتى اتامنىڭ سۇيەگى جاتىر. قازىر قاناتى قايىرىلىپ قالعان قۇستاي بولىپ وتىرمىن. وسىدان 3 جىل بۇرىن ومىرتقا سۇيەگىمە ەكى رەت وتا جاساعان سوڭ بالداققا سۇيەنىپ قالدىم. قۇداي حوش كورسە، بالداقتان قۇتىلىپ، ەكى اياققا قۇداي كۇش بەرسە، ماڭعىستاۋعا بارىپ، بالالارىممەن بىرگە بەكەت اتانىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتىپ قايتقىم كەلەدى. ول ءۇشىن ەكى اياققا نىق تۇرۋىم كەرەك. ءوزىم ءومىر بويى ساعىنىپ جۇرگەن تۋعان جەر، باۋىرلارىمنىڭ الدىندا بالداققا سۇيەنگەن دارمەنسىز جان ەمەس، سىزدەردىڭ قيالدارىڭىزداعى امان تولەەۆ بولىپ جارقىراپ بارعىم كەلەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن
گۇلبارشىن ايتجانبايقىزى،
