ءبىرىنشى تاراۋ
الاش ارداقتىلارىنىڭ ۇستانىمى-جاديدشىلدىك پرينتسيپ
يسلام دىنىندەگى دۇنيەتانىمدىق رەفورما ورتا عاسىرلاردا مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، اراب ءتىلىن قولدانعان شىعىس حالىقتارى ويشىلدارىنىڭ فيلوسوفيالىق ىلىمدەرىنىڭ جۇيەسىنەن باستالعان. يسلامدىق فيلوسوفيانىڭ شىعۋ تاريحى مۋتازيليتتەر (“ەرەكشەلەنۋشىلەر”) قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى. 9-ءشى عاسىردا ارابتار گرەك-انتيكالىق داۋىرىندەگى جاراتىلىستانۋ جانە فيلوسوفيا ىلىمدەرىنە قاتىستى مۇرالارمەن كەڭىنەن تانىسا باستايدى. باستى نازاردا اريستوتەل فيلوسوفياسى بولدى. يسلام فيلوسوفياسى – يسلام وركەنيەتىنە ءتان رۋحاني جانە تاجىريبەلىك دۇنيەتانىم جۇيەسى، سول ءۇشىن يسلام وركەنيەتى مەن ونىڭ فيلوسوفياسى داستۇرلەرىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنداعى ارابتارمەن قاتار وزگە دە ءتۇرلى حالىقتار مادەنيەتىنىڭ ەلەۋلى ۇلەسى مەن اتقارعان رولىنە بايلانىستى بۇل قۇبىلىسقا انىقتاما بەرۋ كەزىندە ءتۇرلى ادەبيەتتەردە “يسلامدىق شىعىس فيلوسوفياسى” دەگەن ءتارىزدى اتاۋلار ءجيى قولدانىلادى. يسلام وركەنيەتىنىڭ وزىندىك سيپاتى جانە ايرىقشا ەرەكشەلىگى – يسلام دىنىمەن تىكەلەي بايلانىستى. يسلام فيلوسوفياسى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى كىتابى – قۇراندا تۇجىرىمدالاتىن “دۇنيەنى قابىلداۋ” اۋقىمىندا قالىپتاسا كەلىپ، يسلام وركەنيەتىنىڭ جالپى ءمان-مازمۇنىن بەينەلەيدى. يسلام فيلوسوفياسىنىڭ دامۋ كەزەڭى ۇشكە بولىنەدى:
يسلام فيلوسوفياسىنىڭ كلاسسيكالىق كەزەڭى (8 – 15 عاسىرلار);
كەيىنگى (15 – 19 عاسىرلار)
قازىرگى زامان (19 عاسىر – 20 عاسىرلاردىڭ 2-جارتىسى).
كەڭەستىك كەزەڭ تۇسىنداعى قازاقستاندىق فيلوسوفيادا يسلام فيلوسوفياسى رەتىندە “مۇسىلماندىق رەنەسسانس” (“شىعىس رەنەسسانسى”) دەگەن اتقا يە بولعان يسلام مادەنيەتىنىڭ كلاسسيكالىق دامۋ كەزەڭىنە ءتان شىعىس نەمەسە اراب ءتىلدى پەريپاتەتيزم (جاڭا اريستوتەلشىلدىك) تانىلدى. كورنەكتى ورتا عاسىر ويشىلدارى ءابۋ ناسر ءال-فارابي، ءابۋ-ل-ءۋاليد مۇحاممەد يبن سينا، ءابۋ ءالي يبن رۋشدجانە ت.ب. پەريپاتەتيزمدى دامىتىپ، يسلام وركەنيەتىنىڭ تالاپتارى مەن ىزدەنىستەرىنە ساي كەلەتىن كونە فيلوسوفيالىق ءداستۇردى ميراس ەتە وتىرىپ، ورتا عاسىرلىق باتىس ەۋروپا عالىمدارىنىڭ فيلوسوفياسى وي-پىكىرلەرىنە ىقپال ەتتى. سونداي-اق، قايتا ورلەۋ ءداۋىرى مەن جاڭا زامان فيلوسوفياسىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى.
يسلام وركەنيەتىنىڭ تاريحىندا 19 عاسىرلاردىڭ باسى – 20 عاسىرلاردىڭ ورتاسى – نارىق قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا، ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسۋىنا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا بايلانىستى كۇردەلى دە قايشىلىققا تولى “رەفورمالار” كەزەڭى. عاسىرلار بويعى وقشاۋلىقتان ارىلۋ مەن تەحنوگەندى وركەنيەت جەتىستىكتەرىنە، دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە قوسىلۋ پروتسەسى يسلام فيلوسوفياسىندا ءداستۇرلى قاعيدالاردى جاڭاشا وي ەلەگىنەن وتكىزۋ قاجەتتىگىن تۋدىردى. ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدىق وي-پىكىردىڭ ىرگەسى شايقالىپ، زايىرلى بىلىمگە، عىلىم مەن تەحنيكاعا قىزىعۋشىلىق وياندى. بۇل پروتسەسس باتىس يدەيالارىنىڭ ىقپالىمەن جۇرگىزىلدى، سوندىقتان “شىعىس – باتىس” ماسەلەسى بۇكىل فيلوسوفيا ماسەلەسى ىشىندەگى ەڭ وزەكتىسى بولىپ سانالدى. ەگەر 19 عاسىرلاردىڭ باسىندا يسلام فيلوسوفياسىندا ءدىن ماسەلەسى باستى ۇستەمدىككە يە بولسا، 19 عاسىرلاردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ كونستيتۋتسيوناليزم، پارلامەنتاريزم، بوستاندىق، ۇلت، ت.ب. ماسەلەلەر قوزعالدى. 20 عاسىر قارساڭىندا يسلام فيلوسوفياسى، اسىرەسە، ەگيپەت، تۇركيا، سيريا ت.ب مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە ەۋروپالىق وي مەن مادەنيەتكە قىزىعۋشىلىقتىڭ ويانۋىنان، مۇسىلمانداردىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىنە ويىستى. الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدەگى اعارتۋشىلىق كوزقاراس جاڭا زامانعى يسلام فيلوسوفياسىنىڭ ايرىقشا بەلگىسىنە اينالدى. باستى نازار قوعامعا پايدالى تۇلعا رەتىندە ادام ماسەلەسىنە، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرىنە اۋدارىلدى. الايدا، بۇل يسلام فيلوسوفياسى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى مۇلدەم ۇمىتتى دەگەن ءسوز ەمەس. ول باتىستىڭ فيلوسوفيا يدەيالارىن يسلام وركەنيەتى نەگىزدەرى تۇرعىسىنان، ءداستۇرلى يسلام دۇنيەتانىمى تۇرعىسىندا قاراستىردى. الەۋمەتتىك-ساياسي جانە مادەني جاعدايلاردىڭ وزگەرۋى بارىسىندا ىنتىماقتاستىق ماسەلەسى جاڭاشا قاراستىرىلدى. 20 عاسىرلاردىڭ 2-جارتىسى يسلام فيلوسوفياسىنىڭ الدىنا مۇلدەم جاڭا – دەموكراتيا، فيلوسوفيالىق-تەولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ويدى نارىقتىق وزگەرىستەر مەن ينديۆيدۋاليزم تۇرعىسىنان دامىتۋ ماسەلەلەرىن قويدى.
يسلام فيلوسوفياسىندا ءابۋ ناسر ءال-فارابي يدەيالارىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزى ەرەكشە، ءال-ءفارابيدىڭ ەڭ باستى ەڭبەگى مەن جەتىستىگى، گرەكتەر مۇراسىن اراب تىلىنە اۋدارىپ شىعىس حالىقتارىنا جەتكىزۋىندە،ال قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە اعارتۋشىسى اباي ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەرىن بابامىز ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ارقىلى قاراستىرادى. ابايدىڭ “وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە” جاراتۋشى مەن ول جاراتقان دۇنيەنىڭ تۇتاستىعى ءپرينتسيپىن ساتىلاپ كورسەتەتىن ونىڭ ءدىني-فيلوسوفيالىق تۇجىرىمداماسىنىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلادى. اباي تۇجىرىمداماسىنداعى جاراتۋشىعا كوزقاراس پەن وعان قىزمەت ەتۋدىڭ ەكى قىرىن، باعىتىن ناقتى جانە انىق ءبولىپ قاراۋ قاجەت: ءبىرىنشىسى – اقىل-سانا كۇشىنە سۇيەنە وتىرىپ، سەنىمنىڭ نە ءۇشىن قاجەتتىگىن انىق ءتۇسىنىپ، ونىڭ پرينتسيپتەرىن ۇستانىپ، يسلامدى قابىلداۋ، ەكىنشىسى – يسلامدى سوقىر سەنىمگە سۇيەنىپ قابىلداۋ. اباي ءاربىر ادام ءۇشىن ەڭ باستىسى سەنىمنىڭ كۇشتىلىگىنە سەنۋ جانە سەنىمدى تەك اقىل ارقىلى ۇعىنۋعا ۇمتىلۋ كەرەك دەپ ءبىلدى. قازاق ويشىلىنىڭ ايتۋىنشا، ادامعا اللا بەرگەن اقىل-سانا ونى قۇدايمەن جاقىنداتادى.
ءبىلىم-عىلىم قاي زاماندا بولماسىن قوعامنىڭ ىلگەرى جۇرۋىنە نەمەسە كەيىن قالۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتور. بۇل تاريحي شىندىق، اكسيوما. ال قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بودانى بولعانىنان باستاپ ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، ەلدىگىنىڭ تۇعىرى بولعان تىلىنەن، دىنىنەن، دىلىنەن، سالت-ءداستۇر مەن مادەنيەتىنەن ايرىلا باستادى. يمپەريالىق امبيتسيا يمپۋلستەرى قازاق حالقىنا اۋىر ءتيدى، سودان كەيىن بيلىكتى قولعان العان كەڭەستىك باسشىلىق تا وسى جولدى ارى قاراي جالعاستىرا ءتۇستى. رەسەيگە باعىنىشتى بولعان بارلىق تۇركى حالىقتارى ءۇشىن بۇل ورتاق تاريحي سيپات بولدى. سوندىقتان دا بارلىق تۇركى حالىقتارى بىرىكسە عانا ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىزدىگىن الۋى مۇمكىن ەدى. وسى ورايدا قىرىمدىق تاتار عالىمى، ءدىن رەفورماتورى ي.گاسپرينسكي تاريحي ساحناعا شىقتى.
گاسپرينسكي الەمدىك ەنەرگيانى ءوز بويىنا جيناقتاعان پاسسيونار تۇلعا بولدى. ول ءوزىنىڭ ومىرلىك كۇش-جىگەرىمەن قاسىنداعى جاقتاستارىن رۋحتاندىردى، ءوزىنىڭ بويىنداعى ەنەرگيامەن قۋاتتاندىردى. ناتيجەسىندە ءار جەردە باس كوتەرۋلەر ورىن الىپ، يسلام دىنىنە نەگىزدەلگەن جاڭالانعان ءبىلىم-عىلىمدى تۋ ەتكەن زيالىلار پايدا بولا باستادى. مىسالى، حح عاسىردىڭ 10-شى جىلدارى قازاقستاندا – الاش، ءازىربايجاندا – مۋساۆات، قىرىمدا – ميللي-فيرك، تاتارستاندا – يتتيفاك ءال-مۋسليمين، وزبەكستاندا «جاديديزم» اتاۋىمەن اعارتۋشىلىق، دەموكراتيالىق، ساياسي باعىتتار شىقتى.
جاديدشىلدىك (ارابشا ﺠﺩﻴﺩ- جاڭا، جاڭا ءتاسىل- ﺍﻠﺠﺩﻴﺩ ﻮﺼﻭﻝ )- ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى پوۆولجە، قىرىم جانە ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ مادەني-رەفورماتورلىق، ساياسي-قوعامدىق قوزعالىسى. بۇل سول ۋاقىتتاعى مۇسىلمانداردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى نەگىزگى قوزعالىس. جاديدشىلدىك تەك تازا ءدىني نەمەسە ءدۇنياۋي باعىت قانا ەمەس، ءبىلىم جۇيەسىن، قوعامدىق-فيلوسوفيالىق وي-سانانى، ەتيكالىق نورمالاردى قامتىعان سينتەتيكالىق اعىم بولدى. جاديدشىلدىك قوزعالىسى يسلام ءدىنىن اعارتۋشىلىقپەن، عىلىممەن ۇيلەسىمدى قولدانا ءبىلدى.
بۇل يدەيا مۇسىلماندار اراسىنا تاتاردىڭ اتاقتى اعارتۋشىسى، پەداگوگى ،ءدىن رەفورماتورى مەن جازۋشىسى ءارى ساياسي-قوعامدىق قايراتكەرى ي.ب.گاسپرينسكي ارقىلى تارالدى. ول قىرىم تاتارلارى اراسىندا زاماناۋي يدەيالاردى تاراتۋشى، جانە ارتتا قالعان يسلامي مادەنيەتىنىڭ مودەرنيزاتورى.
ي.گاسپرينسكيدىڭ شەتەلدىك ساپارلارى ونىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى. وسى كەزەڭدەردە ول مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ومىرىندە وزگەرىستەر كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، ءدىني پرينتسيپتەردى ساقتاي وتىرىپ، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە نەگىزدەلگەن رەفورما جاساۋدى ويعا الادى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ي.گاسپرينسكي قىرىم تاتالارى جانە ورىس تىلدەرىندە شىعاتىن العاشقى ۇلتتىق گازەت «تەردجيماندى» (اۋدارماشى) شىعارا باستايدى. بۇل گازەت ۇزاق ۋاقىت بويى رەسەي يمپەرياسىندا شىعاتىن جالعىز تۇركىتىلدەس باسىلىم رەتىندە تانىلىپ، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە الەمدەگى ەڭ كونە مۇسىلمان گازەتى رەتىندە سانالدى. «تەردجيمان» گازەتى 35 جىل بويى قىزمەت ەتىپ، 1918 جىلى جابىلادى. جاديدشىلىك يدەياسى مەن تۇرىك بىرلىگى وسى گازەت ارقىلى كوپتەگەن ەلدەرگە تارالدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتۋىنشا، اباي «تەردجيمان» گازەتىن جازدىرىپ، ۇزبەي وقىعان ەكەن.
جالپى يسلامدىق شىعىستاعى اعارتۋشىلىق-رەفورماتورىق مودەرنيزاتسيا يسمايل گاسپرينسكيدىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى ول جاديدشىلىكتىڭ جالپى الەمدىك قوزعالىسقا اينالۋىنا بىردەن ءبىر سەبەپكەر بولعان كىسى. وسى يدەيانىڭ نەگىزىندە بۇكىل تۇركىلەر بىرلىگى يدەياسى تاراتىلدى. تۇرىكشىل جاديدشىلەردىڭ ىقپالىمەن سول كەزدەگى زاماناۋي عىلىم مەن بىلىممەن قارۋلانعان، يننوۆاتسيالىق سيپات العان مەدرەسەلەر اشىلدى.
ي.گاسپرينسكي تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى رۋحاني، تىلدىك، مادەني ىنتىماقتا بولىپ، «تىلدە، پىكىردە، ىستە بىرلىك» ۇرانىن ءومىرىنىڭ باستى كرەدوسى ەتىپ الدى. بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بالكاننان قىتايعا دەيىنگى ارالىقتاعى تۇركىلەرگە تۇسىنىكتى ورتاق ءتىل قولدانۋ باستى شارت بولىپ تابىلدى. مۇنداي ورتاق ءتىل «تەردجيمان» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە پايدالانىلدى.
تۇركىستاندىق جاديدشىلەر ءۇشىن ي.گاسپرينسكي مۇسىلماندىق كوشباسشىلىقتىڭ جاڭا سيمۆولى بولدى. ونىڭ مۇسىلمان قوعامىن رەفورمالاۋدىڭ يدەيالىق كونتسەپتسيالارىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني، ساياسي، تىلدىك جانە تاريحي تامىرلاستىق پەن تاعدىرلارىنىڭ ورتاقتىعى تۇركىستاندىق جاديدشىلەردىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىنا قاتتى اسەر ەتتى. قازىرگى تۇركيا مەملەكەتىن پروگرەسسيۆتى ەۋروپاعا جاقىنداتقان اتاقتى كەمال اتاتۇرىكتىڭ رەفورمالارىنا دا يسمايل گاسپرينسكيدىڭ جاديدشىلىك-مودەرنيستىك ەڭبەكتەرى سەبەپ بولعانى بارىنە بەلگىلى.
ورىس زەرتتەۋشىلەرى مەن ساياحاتشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن قاتار قازاق دالاسىنداعى وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى جونىندەگى مالىمەتتەردى قازاق اعارتۋشىلارى شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين جانە اباي قۇنانباەۆتاردىڭ (1845-1904) ەڭبەكتەرىنەن دە كەزدەستىرە الامىز. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن اعارتۋشىلىعىن دامىتۋعا كوپ ۇلەس قوسقان اعارتۋشى-دەموكرات ش. ءۋاليحانوۆ بولاتىن، ول قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ارتتا قالۋىنىڭ باستى سەبەبى مونارحيالىق ءتارتىپ پەن يسلام ءدىنى دەپ ءتۇسىندى، بۇقارا حالىقتىڭ اياۋسىز قانالىپ وتىرعانىن كورە ءبىلدى، حالىقتىڭ تىلەگىمەن ساناسىپ، مۇددەسىن قورعادى، سونىمەن قاتار قازاق دالاسىنداعى باسقارۋشىلىق ءتارتىپتىڭ وزگەرۋىن قالاعان ەدى. ول «قىرداعى مۇسىلماندىق تۋرالى» اتتى وچەركىندە يسلام ءدىنىن قاتال سىنعا الىپ، جالپى ءدىن اتاۋلىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا، مادەنيەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىنىن ايتىپ، توقىراۋ مەن قۇلدىراۋدىڭ سەبەبى بولعان، حالىقتىڭ باسىن اينالدىرىپ، ساناسىن ۋلاعان ءدىندى ورتا عاسىرلىق يدەولوگيا دەپ سانادى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اعارتۋشىلىق كوزقاراستارىن ودان ءارى دامىتقان پەداگوگ ى.التىنسارين بولدى. جاپپاي قازاقتاردىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن تۇسىنگەن ول، قازاق دالاسىندا زايىرلى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن كۇرەستى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسىنداعى مۇسىلماندىق مەكتەپتەردىڭ ارتتا قالۋشىلىعىن سىناپ، ءدىني دوگمامەن شەكتەلگەن قاراپايىم ءبىلىم بەرۋدىڭ ورنىنا جاڭا ۇلگىدەگى اعارتۋشىلىقتىڭ نەگىزىن قالادى. دەگەنمەن جاڭا ءادىستى مەكتەپتەردە بارلىق پاندەرگە قوسىمشا ءدىني ءبىلىم دە وقىتىلدى، ويتكەنى بۇل كەزەڭدە جاديدشىلدىكتىڭ قازاق دالاسىنا ىقپالى بولىپ، ول ى.التىنسارينگە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. ى.التىنسارين ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، العاشقى قازاق ءالىپبيىنىڭ اۆتورى جانە قازاق تىلىندەگى العاشقى وقۋ قۇرالى «قىرعىز حرەستوماتياسىن» جازدى. سونىمەن قاتار، رەۆوليۋتسياعا دەيىن وسى تاقىرىپ تۋراسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ ەڭبەك قالدىرعان بىرنەشە اۆتورلار بار. بىراق، ورتا ازيا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى بىزدەن گورى ءبىرشاما جارىققا كوپتەپ شىققان بولاتىن.
ال كەڭەستىك كەزەڭدە جاديدتىك قوزعالىسقا ارنالعان ىرگەلى ەڭبەكتەر از، جوقتىڭ قاسى. سەبەبى، توتاليتارلىق جۇيە يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى ءبىر قۇدايعا سەنۋ دوگماسىنا تۇبەگەيلى قارسى بولدى، ونىڭ ورنىنا ءبىر پارتيالىق جۇيە، كوسەمدىك باسشىلىق ناسيحاتتالدى. الايدا، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە جاديدتىك قوزعالىسقا ەرگەن قازاق زيالىلارى انىق باسىپ ايتپاسا دا، عىلىم مەن ءدىننىڭ جاڭا فورمادا ۇيلەسۋىن قولداپ، قازاق جاستارىن وزىق عىلىم-ءبىلىم جەتىستىكتەرىمەن سۋسىنداۋىنا ۇگىتتەدى.
جاديدشىلدىك – ۇلتتىق رۋحاني سەرپىلۋ نەگىزى دەپ ەسەپتەيتىن بەلگىلى فيلولوگ ديحان قامزابەكۇلى: «ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزشا، جاديدشىلدىك – رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇسىلمان ايماقتارىنا ورتاق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ سينتەزدى قۇبىلىسى. ونى قاراپايىم تىلگە اۋدارساق «جاڭارۋ»، «ەلدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جاڭا باعىت ۇستاۋ» دەگەنگە سايار ەدى»، – دەپ پايىمدايدى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، جاديدشىلدىك - بىرىڭعاي ساياسي سيپاتتى قوزعالىس ەمەس، ول – اعارتۋ ءىسى مەن رۋحانياتتى تۇتاستاي قامتىعان يدەيالىق نەگىزى بار كونتسەپتسيا، ءارى اعىم بولعان جانە قوزعالىستىڭ دامۋى بىرتەكتى بولماعان. قازاق دالاسىنداعى جاديدشىلدىك ەكى اسۋدان، ءبىرىنشىسى، 1890-1911 جىلدار – ۇيرەنۋ، تاجىريبە جيناۋ شاعى. ال، ەكىنشىسى، 1911-1920 جىلدار – جاديدشىلدىك كەڭ ءورىس الىپ، الاش قوزعالىسىنا ۇلاسۋ شاعى دەپ كورسەتەدى.
جاديدشىلدەر مەن «يتتيفاك ءال-مۋسليمين» باعدارلامالىق قۇجاتتارىنداعى ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسىن قاراستىرعان ا.ا. كۋلشانوۆا ءوزىنىڭ «پاراديگمى سوۆەتسكوي ناتسيونالنوي پوليتيكي ۆ كازاحستانە ۆ پەريود ستانوۆلەنيا توتاليتارنوگو گوسۋدارستۆا (1917-1936 گگ.)» دەگەن مونوگرافياسىندا جاديدشىلدەردىڭ قىزمەتىنە توقتالعان. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، جاديدتەردىڭ قىزمەتى قوعامدىق-ساياسي ويدىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ، ۇلتتىق، ليبەرالدىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ورىن العان. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ يدەولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك-تاجىريبەلىك قىزمەتىندە ساياسي باعداردىڭ كۇشەيۋىنەن جاديدتەر مادەني-اعارتۋشىلىقتى جاقتاۋشىلار، قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتتاردى رەفورمالاۋشىلار جانە وتارشىلدىق بۇعاۋىنا قارسىلار دەپ جىكتەلگەنىن اتاپ وتەدى .
ا. كۋلشانوۆانىڭ كورسەتۋىنشە، جاديدتەردىڭ يدەيالىق-تەوريالىق كوزقاراستارىنا باتىستىق ليبەرالدىق تەوريالار مەن الەمدىك وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىستاردىڭ تاجىريبەسى نەگىز بولعان. بىراق جاديدشىلدەر ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ كوپتەگەن اعارتۋشىلارى سياقتى دىنگە قارسى بولعان جوق، قايتا قوعامدى ىلگەرى جەتەلەۋ ءۇشىن مۇسىلمانداردىڭ بىرىگۋىنە قاجەتتى فاكتور رەتىندە يسلامدى ساقتاۋ كەرەك جانە يسلام ءدىنى ورتاعاسىرلىق سحولاستيكاسىنان تازارسا، وندا ول رۋحاني جاڭارۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولادى دەپ ەسەپتەگەن .باستاپقىدا جاديدشىلدەردىڭ قىزمەتى تۇركىستان حالقىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارتتا قالۋشىلىقتان الىپ شىعاتىن مىقتى يدەولوگيالىق قارۋ رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن، مۇسىلماندىق ءدىني مەكتەپتەردەگى ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋعا، جاڭا ءادىستى مەكتەپتەر قۇرۋ، باسپا ءىسىن جانداندىرۋ، تەاتر جانە ت.ب. مادەني مەكەمەلەردى اشۋعا باعىتتالدى. تۇركىستان جاديدشىلدەرىنىڭ نەگىزگى ۇلەسى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ساياسي نەگىزدەۋىندە بولدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددە تۋىنىڭ استىندا بىرىگىپ، شوعىرلانۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە جەتتى. بۇل كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەتكەرى ايماقتارىنداعى حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىندا، ونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىنداعى كوتەرىلىستەر بارىسىندا (جالپى وتارشىلدىق پەن توتاليتاريزمگە قارسى قازاقتاردىڭ 300-گە جۋىق كوتەرىلىسى بەلگىلى) ۇلتتىڭ جاڭا زيالى قاۋىمى قالىپتاستى، وسى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قىزمەتى ناتيجەسىندە وتارشىلدىق قىسىمىمەن باسىلىپ قالعان ەتنوالەۋمەتتىك توپتاردىڭ ۇلتتىق وزىندىك سانا-سەزىمى جاڭعىردى. بۇل تۇستا قازاق حالقىندا «توڭكەرىسكە دەيىنگى نەمەسە «ۇلتقا دەيىنگى» قوعامدىق سانا-سەزىمىنىڭ باسىم بولعاندىعىنا قاراماستان ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق توپ ەكەنىن بىلدىرەتىن قازاق حالقىنىڭ بىرەگەيلەنۋىن – ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي نەگىزىن قالادى. ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ دا، ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ توپتاسۋىنىڭ دا باس كەزەڭىندە ءدىني فاكتوردىڭ باسىمدىلىعى كۇشتى بولدى. رەفورماتورلار يسلام ءدىنىنىڭ پايداسىنا عىلىم، ءبىلىمدى يگەرۋدەگى جاڭالىقتارىن تاراتۋعا كۇش سالاتىن «ءجاديديزم» دەپ اتالاتىن جاڭا باعىتتا وقىتۋدىڭ ۇلگىلەرىن ۇسىنعان بولاتىن.
جاديدشىلدىك قازاق قوعامىنا ۇلكەن سىلكىنىس اكەلگەن جاڭالىق بولدى. ەگەر بۇرىن قازاق حالقى بەس ۋاقىت نامازدى بىلۋمەن عانا، ءدىننىڭ دوگماتتارىن ساقتاۋمەن عانا شەكتەلسە، ەندى قاسيەتتى قۇراندى قولىنا الىپ وقىپ، ونىڭ زايىرلى ءبىلىم مەن عىلىمعا دا ءجون سىلتەيتىنىن ءبىلدى. بۇل ءدىني – اعارتۋشىلىق اعىم ءدال وسى كەزدە قازاق حالقى ءۇشىن قاجەت قوعامدىق سۇرانىس بولاتىن. الاش زيالىلارىنىڭ دا كوپشىلىگى باستاپقى ساۋاتىن وسى جاديدتىك باعدارداعى يسلامدىق ءدىني مەدرەسەلەردەن اشقان ەدى.
ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءدىني مۇسىلماندىق اعىمىنىڭ كەڭ ەتەك جايۋى جاديديتتىك قوزعالىسقا ۇلاستى. بۇل قوزعالىستىڭ ساياسي فيلوسوفيالىق ءمانى قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى بولدى: ءدىني مۇسىلماندىق تەولوگيانىڭ ءوزىن مودەرنيزاتسيالىق نىشاندارعا سايكەستەندىرۋ، ايەلدىڭ قوعامدىق قۇقىعىن كەڭەيتۋ، ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمالار، ءبىرتۇتاس ادەبي ءتىلدى نەگىزدەۋ جانە ت.ب. بىلايشا ايتقاندا، پاتشالىق يمپەريانىڭ مۇسىلماندىق تۇركى حالىقتارىنىڭ پانتۇركيستىك سيپاتتا، بىرىڭعاي ورتاق مادەني بىرلىگى نەگىزىندە جاڭا بىرەگەيلىك سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرۋ ەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، مۇسىلماندىق ينتەللەكتۋالداردىڭ ساياسي قىزمەتىنە باعا بەرۋدە، مىنانى بايقاۋعا بولادى: تەرريتوريالىق اۆتونوميانى يدەيالىق تۇرعىدان نەگىزدەۋدە «رۋحاني وزگەشەلىكتى» قورعاپ قالۋ ءۇشىن «تەرريتوريالىق شەكارالارمەن» سايكەستەندىرۋ تالابى. مەتروپوليا تاراپىنان سىرتقى مادەني ەكسپانسيانىڭ كۇشتى ىقپالىنا تاپ بولعان قازاق حالقى، زيالى قاۋىمنىڭ باسشىلىعىمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق جانە ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات تۇتسا، ەكىنشى جاعىنان، ۇلتتىق ەليتانىڭ رەفورماتورلىق توبى – ەۋروپالىق ورىس مادەنيەتىن يگەرۋگە دەگەن ۇمتىلىستارىمەن ەرەكشەلەندى. بۇنىڭ ءوزى ولكەدە ساياسي بەلسەندىلىكتىڭ ودان ارى كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ، قازاق حالقىنىڭ ساياسي قۇقىق جونىندەگى ەۋروپالىقتاردىڭ كوزقاراستارىن انىقتاپ، ودان تاعىلىم الۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ كوشپەندىلىك ءومىر سالتىن رومانتيكالىق تۇرعىدان قابىلداۋى، كەيىننەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتشىلدىعىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستى كومپونەنتىنە اينالدى.
بەلگىلى الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي اعامىز بىزدە قازاق قوعامىنىڭ، ۇلتتىق سانانىڭ، ۇلتتىق زەردەنىڭ دامۋ جولى تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق ،ءبىز قازاق ۇلتى جاديدتىك قوزعالىستى تولىق تۇسىنبەي، ونىڭ قازاق قوعامىنا اسەرىن باعالاماي، قازاقتىڭ ساناسىن ۇلى وركەنيەتكە باستاعان سارا جول، قوزعاۋشى كۇش – جاديدتىك قوزعالىس ەكەنىن تۇسىنبەي، ءبىز، وتكەنىمىزگە، ونىڭ ىشىندە ءحىح-حح عاسىرداعى رۋحانياتىمىزعا تولىق باعا بەرە المايمىز. جاديدتىك اعىم- ءبىزدىڭ بۇگىنگى دۇنيەتانىمىمىز. ءوزى ءدىندار بولا تۇرا، اباي نەگە مولدالاردى سىنايدى؟ دىنگە قارسى ما، جوق، ونى وقىتۋدىڭ جولىنا قارسى. ءجاديد – رەفورما دەگەن ءسوز. وسى باعىتتى ۇستانۋشىلار بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە، تۇركى دۇنيەسىنە، قازاق ەلىنىنە بوستاندىق، وركەنيەت، ۇلتتىق ءدىل، ۇلتتىق ءتىل، ورتاق كۇرەس جولى دەگەن يدەيانى اكەلدى. سونىڭ ناتيجەسىنە تۇركيادان باستاپ بۇكىل اراب ەلى، ەڭ سوڭىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىككە كوز جەتكىزدى. ال جاديدتىك اعىم ماۇتاننابيدەن، ءال-ماعريدەن، ءال-فارابيدەن، يبن-سينادان، رۋشديدەن، داۋانيدەن باستالىپ، مارجاني، اۋعاني، عابدۋھۋدىڭ تۇسىندا ۇلى تانىمدىق، ساياسي، ۇلت ازاتتىق يدەياعا اينالدى. عىلىمنىڭ ەسىگى قايتادان مۇسىلمان جۇرتى ءۇشىن ايقارا اشىلدى. ءبىز اللانى قالاي تانيمىز، قۇراندى قالاي تۇسىنەمىز، ونى زامانعا قالاي تاپسىرلەپ تۇسىندىرەمىز، قالاي وركەنيەتكە جەتەمىز، مۇنىڭ بارلىعى، جاديدشىلەردىڭ تاپسىرلەرىندە كەڭىنەن تالدانادى. ءبىز ابايدىڭ دانالىعىعىنا تاڭ قالامىز. ءبارىن ىشتەن وقىپ تۋعانداي. ونىڭ سىرى نەدە؟ ونىڭ سىرى وسى جاديدتىك اعىمنىڭ ىلىمىندە. ۇلت ازاتتىق يدەسى، ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا وراي گرامماتيكاسى مەن ەمىلەسى بولۋى، عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ، مىنە، جاديدتىك باعىتتىڭ ءدىلى. ەگەردە ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا بارلىق مۇسىلمان ەلى، ءيسى تۇركى جۇرتى بوداندىقتا بولدى. قازىر سولاردىڭ ءبارى دە ازات. تاۋەلسىزدىك الار تۇستا جانە تاۋەلسىزدىك العان سوڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا ماسەلەسىنە ەپتەپ ارالاسقانىم بار. سوندا مەن جاديتتىك باعىتتى نەگىز ەتكەن الاش يدەياسىن نىسانا ەتىپ ۇستاندىم دەگەن ءسوزى بار ەدى.
سول ايتىلعان تۇجىرىمدارمەن تولىقتاي كەلىسە وتىرىپ جاديدتىك ءدىني رەفورمانىڭ «19-20»عاسىردا فۋندامەنتىن قالاعان يسمايل گاسپرينسكيدىڭ يسلامنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن قۇراننىڭ نەگىزىندە مودەرنيستىك ءدىني دۇنيەتانىمى تۋرالى ويى كىتابىمىزدىڭ كەلەسى تاراۋىندا كەڭىنەن باياندالادى.
جالعاسى بار...
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قب توراعاسى
