Alash arystarynyń jádıdshildik reformasy

16669
Adyrna.kz Telegram

Birinshi taraý

Alash ardaqtylarynyń ustanymy-jádıdshildik prınıp
Islam dinindegi dúnıetanymdyq reforma orta ǵasyrlarda musylman dinin qabyldap, arab tilin qoldanǵan Shyǵys halyqtary oıshyldarynyń fılosofııalyq ilimderiniń júıesinen bastalǵan. Islamdyq fılosofııanyń shyǵý tarıhy Mýtazılıtter (“erekshelenýshiler”) qyzmetimen tyǵyz baılanysty. 9-shi ǵasyrda arabtar grek-antıkalyq dáýirindegi jaratylystaný jáne fılosofııa ilimderine qatysty muralarmen keńinen tanysa bastaıdy. Basty nazarda Arıstotel fılosofııasy boldy. Islam Fılosofııasy – ıslam órkenıetine tán rýhanı jáne tájirıbelik dúnıetanym júıesi, sol úshin ıslam órkenıeti men onyń fılosofııasy dástúrleriniń qalyptasyp, damýyndaǵy arabtarmen qatar ózge de túrli halyqtar mádenıetiniń eleýli úlesi men atqarǵan róline baılanysty bul qubylysqa anyqtama berý kezinde túrli ádebıetterde “ıslamdyq shyǵys fılosofııasy” degen tárizdi ataýlar jıi qoldanylady. Islam órkenıetiniń ózindik sıpaty jáne aıryqsha ereksheligi – ıslam dinimen tikeleı baılanysty. Islam fılosofııasy musylmandardyń qasıetti kitaby – Quranda tujyrymdalatyn “dúnıeni qabyldaý” aýqymynda qalyptasa kelip, ıslam órkenıetiniń jalpy mán-mazmunyn beıneleıdi. Islam fılosofııasynyń damý kezeńi úshke bólinedi:
Islam fılosofııasynyń klassıkalyq kezeńi (8 – 15 ǵasyrlar);
keıingi (15 – 19 ǵasyrlar)
qazirgi zaman (19 ǵasyr – 20 ǵasyrlardyń 2-jartysy).

Keńestik kezeń tusyndaǵy qazaqstandyq fılosofııada Islam fılosofııasy retinde “musylmandyq renessans” (“shyǵys renessansy”) degen atqa ıe bolǵan ıslam mádenıetiniń klassıkalyq damý kezeńine tán shyǵys nemese arab tildi perıpatetızm (jańa arıstotelshildik) tanyldy. Kórnekti orta ǵasyr oıshyldary Ábý Nasr ál-Farabı, Ábý-l-Ýálıd Muhammed ıbn Sına, Ábý Álı ıbn Rýshdjáne t.b. perıpatetızmdi damytyp, ıslam órkenıetiniń talaptary men izdenisterine saı keletin kóne fılosofııalyq dástúrdi mıras ete otyryp, orta ǵasyrlyq Batys Eýropa ǵalymdarynyń fılosofııasy oı-pikirlerine yqpal etti. Sondaı-aq, qaıta órleý dáýiri men jańa zaman fılosofııasyna óz áserin tıgizdi.
Islam órkenıetiniń tarıhynda 19 ǵasyrlardyń basy – 20 ǵasyrlardyń ortasy – naryq qatynastarynyń damýyna, ulttyq býrjýazııanyń qalyptasýyna, ult-azattyq qozǵalystarǵa baılanysty kúrdeli de qaıshylyqqa toly “reformalar” kezeńi. Ǵasyrlar boıǵy oqshaýlyqtan arylý men tehnogendi órkenıet jetistikterine, dúnıejúzilik mádenıetke qosylý proesi Islam fılosofııasynda dástúrli qaǵıdalardy jańasha oı eleginen ótkizý qajettigin týdyrdy. Dástúrli dúnıetanymdyq oı-pikirdiń irgesi shaıqalyp, zaıyrly bilimge, ǵylym men tehnıkaǵa qyzyǵýshylyq oıandy. Bul proess Batys ıdeıalarynyń yqpalymen júrgizildi, sondyqtan “Shyǵys – Batys” máselesi búkil fılosofııa máselesi ishindegi eń ózektisi bolyp sanaldy. Eger 19 ǵasyrlardyń basynda Islam fılosofııasynda din máselesi basty ústemdikke ıe bolsa, 19 ǵasyrlardyń 2-jartysynan bastap konstıtýıonalızm, parlamentarızm, bostandyq, ult, t.b. máseleler qozǵaldy. 20 ǵasyr qarsańynda Islam fılosofııasy, ásirese, Egıpet, Túrkııa, Sırııa t.b musylman memleketterinde eýropalyq oı men mádenıetke qyzyǵýshylyqtyń oıanýynan, musylmandardyń otarshyldyqqa qarsy kúresine oıysty.  Áleýmettik-saıası máselelerdi sheshýdegi aǵartýshylyq kózqaras jańa zamanǵy Islam fılosofııasynyń aıryqsha belgisine aınaldy. Basty nazar qoǵamǵa paıdaly tulǵa retinde adam máselesine, adamgershilik máselelerine aýdaryldy. Alaıda, bul Islam fılosofııasy dástúrli qundylyqtardy múldem umytty degen sóz emes. Ol Batystyń fılosofııa ıdeıalaryn ıslam órkenıeti negizderi turǵysynan, dástúrli ıslam dúnıetanymy turǵysynda qarastyrdy. Áleýmettik-saıası jáne mádenı jaǵdaılardyń ózgerýi barysynda yntymaqtastyq máselesi jańasha qarastyryldy. 20 ǵasyrlardyń 2-jartysy Islam fılosofııasynyń aldyna múldem jańa – demokratııa, fılosofııalyq-teologııalyq jáne áleýmettik oıdy naryqtyq ózgerister men ındıvıdýalızm turǵysynan damytý máselelerin qoıdy.
Islam fılosofııasynda Ábý Nasr ál-Farabı ıdeıalarynyń róli men mańyzy erekshe, ál-Farabıdiń eń basty eńbegi men jetistigi, grekter murasyn arab tiline aýdaryp shyǵys halyqtaryna jetkizýinde,al qazaqtyń uly aqyny jáne aǵartýshysy Abaı óziniń fılosofııalyq dúnıetanymdyq máselelerin babamyz ál-Farabı eńbekteri arqyly qarastyrady. Abaıdyń “Otyz segizinshi qara sózinde” Jaratýshy men ol jaratqan dúnıeniń tutastyǵy prınıpin satylap kórsetetin onyń dinı-fılosofııalyq tujyrymdamasynyń túıini tarqatylady. Abaı tujyrymdamasyndaǵy Jaratýshyǵa kózqaras pen oǵan qyzmet etýdiń eki qyryn, baǵytyn naqty jáne anyq bólip qaraý qajet: birinshisi – aqyl-sana kúshine súıene otyryp, senimniń ne úshin qajettigin anyq túsinip, onyń prınıpterin ustanyp, ıslamdy qabyldaý, ekinshisi – ıslamdy soqyr senimge súıenip qabyldaý. Abaı árbir adam úshin eń bastysy senimniń kúshtiligine sený jáne senimdi tek aqyl arqyly uǵynýǵa umtylý kerek dep bildi. Qazaq oıshylynyń aıtýynsha, adamǵa Alla bergen aqyl-sana ony Qudaımen jaqyndatady.

Bilim-ǵylym qaı zamanda bolmasyn qoǵamnyń ilgeri júrýine nemese keıin qalýyna tikeleı áser etetin mańyzdy faktor. Bul tarıhı shyndyq, aksıoma. Al qazaq halqy Reseı ımperııasynyń bodany bolǵanynan bastap óziniń ǵasyrlar boıy qalyptasqan, eldiginiń tuǵyry bolǵan tilinen, dininen, dilinen, salt-dástúr men mádenıetinen aıryla bastady. Imperııalyq ambıııa ımpýlsteri qazaq halqyna aýyr tıdi, sodan keıin bılikti qolǵan alǵan keńestik basshylyq ta osy joldy ary qaraı jalǵastyra tústi. Reseıge baǵynyshty bolǵan barlyq túrki halyqtary úshin bul ortaq tarıhı sıpat boldy. Sondyqtan da barlyq túrki halyqtary birikse ǵana egemendikke qol jetkizip, táýelsizdigin alýy múmkin edi. Osy oraıda qyrymdyq tatar ǵalymy, din reformatory I.Gasprınskıı tarıhı sahnaǵa shyqty.
Gasprınskıı álemdik energııany óz boıyna jınaqtaǵan passıonar tulǵa boldy. Ol óziniń ómirlik kúsh-jigerimen qasyndaǵy jaqtastaryn rýhtandyrdy, óziniń boıyndaǵy energııamen qýattandyrdy. Nátıjesinde ár jerde bas kóterýler oryn alyp, ıslam dinine negizdelgen jańalanǵan bilim-ǵylymdy tý etken zııalylar paıda bola bastady. Mysaly, HH ǵasyrdyń 10-shy jyldary Qazaqstanda – Alash, Ázirbaıjanda – mýsavat, Qyrymda – mıllı-fırk, Tatarstanda – ıttıfak ál-mýslımın, Ózbekstanda «jadıdızm» ataýymen aǵartýshylyq, demokratııalyq, saıası baǵyttar shyqty.
Jádıdshildik (arabsha ﺠﺩﻴﺩ- jańa, jańa tásil- ﺍﻠﺠﺩﻴﺩ ﻮﺼﻭﻝ )- HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy Povolje, Qyrym jáne Orta Azııa musylmandarynyń mádenı-reformatorlyq, saıası-qoǵamdyq qozǵalysy. Bul sol ýaqyttaǵy musylmandardyń qoǵamdyq-saıası ómirindegi negizgi qozǵalys. Jádıdshildik tek taza dinı nemese dúnıaýı baǵyt qana emes, bilim júıesin, qoǵamdyq-fılosofııalyq oı-sanany, etıkalyq normalardy qamtyǵan sıntetıkalyq aǵym boldy. Jádıdshildik qozǵalysy Islam dinin aǵartýshylyqpen, ǵylymmen úılesimdi qoldana bildi.
Bul ıdeıa musylmandar arasyna tatardyń ataqty aǵartýshysy, pedagogy ,din reformatory men jazýshysy ári saıası-qoǵamdyq qaıratkeri I.B.Gasprınskıı arqyly taraldy. Ol Qyrym tatarlary arasynda zamanaýı ıdeıalardy taratýshy, jáne artta qalǵan ıslamı mádenıetiniń modernızatory.
I.Gasprınskııdiń sheteldik saparlary onyń dúnıege kózqarasynyń qalyptasýyna áser etedi. Osy kezeńderde ol musylmandardyń rýhanı ómirinde ózgerister kerektigin túsinip, dinı prınıpterdi saqtaı otyryp, ǵylymı-tehnıkalyq progreske negizdelgen reforma jasaýdy oıǵa alady. Osy maqsatqa jetý úshin I.Gasprınskıı Qyrym tatalary jáne orys tilderinde shyǵatyn alǵashqy ulttyq gazet «Terdjımandy» (Aýdarmashy) shyǵara bastaıdy. Bul gazet uzaq ýaqyt boıy Reseı ımperııasynda shyǵatyn jalǵyz túrkitildes basylym retinde tanylyp, HH ǵasyrdyń bas kezinde álemdegi eń kóne musylman gazeti retinde sanaldy. «Terdjıman» gazeti 35 jyl boıy qyzmet etip, 1918 jyly jabylady. Jádıdshilik ıdeıasy men túrik birligi osy gazet arqyly kóptegen elderge taraldy. Muhtar Áýezovtyń aıtýynsha, Abaı «Terdjıman» gazetin jazdyryp, úzbeı oqyǵan eken.
Jalpy Islamdyq shyǵystaǵy aǵartýshylyq-reformatoryq modernızaııa Ismaıl Gasprınskııdiń atymen tyǵyz baılanysty. Óıtkeni ol jádıdshiliktiń jalpy álemdik qozǵalysqa aınalýyna birden bir sebepker bolǵan kisi. Osy ıdeıanyń negizinde búkil túrkiler birligi ıdeıasy taratyldy. Túrikshil jádıdshilerdiń yqpalymen sol kezdegi zamanaýı ǵylym men bilimmen qarýlanǵan, ınnovaııalyq sıpat alǵan medreseler ashyldy.
I.Gasprınskıı túrki halyqtarynyń birligi rýhanı, tildik, mádenı yntymaqta bolyp, «Tilde, pikirde, iste birlik» uranyn ómiriniń basty kredosy etip aldy. Bul maqsatqa qol jetkizý úshin Balkannan Qytaıǵa deıingi aralyqtaǵy túrkilerge túsinikti ortaq til qoldaný basty shart bolyp tabyldy. Mundaı ortaq til «Terdjıman» gazetiniń betterinde paıdalanyldy.
Túrkistandyq jádıdshiler úshin I.Gasprınskıı musylmandyq kóshbasshylyqtyń jańa sımvoly boldy. Onyń musylman qoǵamyn reformalaýdyń ıdeıalyq konepııalaryn, túrki halyqtarynyń mádenı, saıası, tildik jáne tarıhı tamyrlastyq pen taǵdyrlarynyń ortaqtyǵy Túrkistandyq jádıdshilerdiń dúnıege kózqarasyna qatty áser etti. Qazirgi Túrkııa memleketin progressıvti Eýropaǵa jaqyndatqan ataqty Kemal Atatúriktiń reformalaryna da Ismaıl Gasprınskııdiń jádıdshilik-modernıstik eńbekteri sebep bolǵany bárine belgili.
Orys zertteýshileri men saıahatshylarynyń eńbekterimen qatar Qazaq dalasyndaǵy oqý-aǵartý júıesi jónindegi málimetterdi qazaq aǵartýshylary Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın jáne Abaı Qunanbaevtardyń (1845-1904) eńbekterinen de kezdestire alamyz. Qazaq halqynyń mádenıeti men aǵartýshylyǵyn damytýǵa kóp úles qosqan aǵartýshy-demokrat Sh. Ýálıhanov bolatyn, ol Qazaqstan men Orta Azııa halyqtarynyń artta qalýynyń basty sebebi monarhııalyq tártip pen ıslam dini dep túsindi, buqara halyqtyń aıaýsyz qanalyp otyrǵanyn kóre bildi, halyqtyń tilegimen sanasyp, múddesin qorǵady, sonymen qatar Qazaq dalasyndaǵy basqarýshylyq tártiptiń ózgerýin qalaǵan edi. Ol «Qyrdaǵy musylmandyq týraly» atty ocherkinde ıslam dinin qatal synǵa alyp, jalpy din ataýlynyń bilim men ǵylymǵa, mádenıettiń damýyna kedergi keltiretinin aıtyp, toqyraý men quldyraýdyń sebebi bolǵan, halyqtyń basyn aınaldyryp, sanasyn ýlaǵan dindi orta ǵasyrlyq ıdeologııa dep sanady.
Shoqan Ýálıhanovtyń aǵartýshylyq kózqarastaryn odan ári damytqan pedagog Y.Altynsarın boldy. Jappaı qazaqtardyń bilim alýynyń aýadaı qajettigin túsingen ol, Qazaq dalasynda zaıyrly bilim berý úshin kúresti. HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq dalasyndaǵy musylmandyq mektepterdiń artta qalýshylyǵyn synap, dinı dogmamen shektelgen qarapaıym bilim berýdiń ornyna jańa úlgidegi aǵartýshylyqtyń negizin qalady. Degenmen jańa ádisti mektepterde barlyq pánderge qosymsha dinı bilim de oqytyldy, óıtkeni bul kezeńde jádıdshildiktiń Qazaq dalasyna yqpaly bolyp, ol Y.Altynsarınge de óz áserin tıgizdi. Y.Altynsarın orys-qazaq mektepteriniń negizin salýshy, alǵashqy qazaq álipbıiniń avtory jáne qazaq tilindegi alǵashqy oqý quraly «Qyrǵyz hrestomatııasyn» jazdy. Sonymen qatar, revolıýııaǵa deıin osy taqyryp týrasynda zertteýler júrgizip eńbek qaldyrǵan birneshe avtorlar bar. Biraq, Orta Azııa zertteýshileriniń eńbekteri bizden góri birshama jaryqqa kóptep shyqqan bolatyn.
Al Keńestik kezeńde jádıdtik qozǵalysqa arnalǵan irgeli eńbekter az, joqtyń qasy. Sebebi, totalıtarlyq júıe ıslam dininiń negizi bir Qudaıǵa sený dogmasyna túbegeıli qarsy boldy, onyń ornyna bir partııalyq júıe, kósemdik basshylyq nasıhattaldy. Alaıda, HH ǵasyrdyń bas kezinde jádıdtik qozǵalysqa ergen qazaq zııalylary anyq basyp aıtpasa da, ǵylym men dinniń jańa formada úılesýin qoldap, qazaq jastaryn ozyq ǵylym-bilim jetistikterimen sýsyndaýyna úgittedi.
Jádıdshildik – ulttyq rýhanı serpilý negizi dep esepteıtin belgili fılolog Dıhan Qamzabekuly: «Bizdiń uǵymymyzsha, jádıdshildik – Reseı ımperııasynyń musylman aımaqtaryna ortaq dástúr men jańashyldyqtyń sıntezdi qubylysy. Ony qarapaıym tilge aýdarsaq «jańarý», «eldikti saqtaý úshin jańa baǵyt ustaý» degenge saıar edi», – dep paıymdaıdy. Ǵalymnyń pikirinshe, jádıdshildik - biryńǵaı saıası sıpatty qozǵalys emes, ol – aǵartý isi men rýhanııatty tutastaı qamtyǵan ıdeıalyq negizi bar konepııa, ári aǵym bolǵan jáne qozǵalystyń damýy birtekti bolmaǵan. Qazaq dalasyndaǵy jádıdshildik eki asýdan, birinshisi, 1890-1911 jyldar – úırený, tájirıbe jınaý shaǵy. Al, ekinshisi, 1911-1920 jyldar – jádıdshildik keń óris alyp, Alash qozǵalysyna ulasý shaǵy dep kórsetedi.
Jádıdshilder men «Ittıfak ál-mýslımın» baǵdarlamalyq qujattaryndaǵy ulttyq ıdeıa máselesin qarastyrǵan A.A. Kýlshanova óziniń «Paradıgmy sovetskoı naıonalnoı polıtıkı v Kazahstane v perıod stanovlenııa totalıtarnogo gosýdarstva (1917-1936 gg.)» degen monografııasynda jádıdshilderdiń qyzmetine toqtalǵan. Ǵalymnyń pikirinshe, jádıdterdiń qyzmeti qoǵamdyq-saıası oıdyń damýyna áser etip, ulttyq, lıberaldyq ıdeologııanyń qalyptasýynda mańyzdy oryn alǵan. Sonymen qatar, ulttyq ıntellıgenııanyń ıdeologııalyq jáne áleýmettik-tájirıbelik qyzmetinde saıası baǵdardyń kúsheıýinen jádıdter mádenı-aǵartýshylyqty jaqtaýshylar, qoǵamdyq-saıası ınstıtýttardy reformalaýshylar jáne otarshyldyq buǵaýyna qarsylar dep jiktelgenin atap ótedi .
A. Kýlshanovanyń kórsetýinshe, jádıdterdiń ıdeıalyq-teorııalyq kózqarastaryna batystyq lıberaldyq teorııalar men álemdik otarshyldyqqa qarsy qozǵalystardyń tájirıbesi negiz bolǵan. Biraq jádıdshilder Eýropa men Reseıdiń kóptegen aǵartýshylary sııaqty dinge qarsy bolǵan joq, qaıta qoǵamdy ilgeri jeteleý úshin musylmandardyń birigýine qajetti faktor retinde ıslamdy saqtaý kerek jáne ıslam dini ortaǵasyrlyq sholastıkasynan tazarsa, onda ol rýhanı jańarýdyń mańyzdy quraly bolady dep eseptegen .Bastapqyda jádıdshilderdiń qyzmeti Túrkistan halqyn áleýmettik, ekonomıkalyq jáne saıası artta qalýshylyqtan alyp shyǵatyn myqty ıdeologııalyq qarý retinde qoldaný úshin, musylmandyq dinı mektepterdegi dástúrli bilim berý júıesin reformalaýǵa, jańa ádisti mektepter qurý, baspa isin jandandyrý, teatr jáne t.b. mádenı mekemelerdi ashýǵa baǵyttaldy. Túrkistan jádıdshilderiniń negizgi úlesi orys otarshyldyǵyna qarsy baǵyttalǵan ult-azattyq qozǵalysyn saıası negizdeýinde boldy.
HH ǵasyrdyń basynda qazaq halqynyń ulttyq múdde týynyń astynda birigip, shoǵyrlanýy buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıge jetti. Bul kezeńde Reseı ımperııasynyń shetkeri aımaqtaryndaǵy halyqtardyń ult-azattyq qozǵalystarynda, onyń ishinde qazaq dalasyndaǵy kóterilister barysynda (jalpy otarshyldyq pen totalıtarızmge qarsy qazaqtardyń 300-ge jýyq kóterilisi belgili) ulttyń jańa zııaly qaýymy qalyptasty, osy ulttyq ıntellıgenııanyń qyzmeti nátıjesinde otarshyldyq qysymymen basylyp qalǵan etnoáleýmettik toptardyń ulttyq ózindik sana-sezimi jańǵyrdy. Bul tusta qazaq halqynda «tóńkeriske deıingi nemese «ultqa deıingi» qoǵamdyq sana-seziminiń basym bolǵandyǵyna qaramastan ulttyń birtutas ulttyq top ekenin bildiretin qazaq halqynyń biregeılenýin – ult bolyp qalyptasýdyń áleýmettik jáne saıası negizin qalady. Ult bolyp qalyptasýdyń da, ulttyq zııaly qaýymnyń toptasýynyń da bas kezeńinde dinı faktordyń basymdylyǵy kúshti boldy. Reformatorlar ıslam dininiń paıdasyna ǵylym, bilimdi ıgerýdegi jańalyqtaryn taratýǵa kúsh salatyn «jádıdızm» dep atalatyn jańa baǵytta oqytýdyń úlgilerin usynǵan bolatyn.
Jádıdshildik qazaq qoǵamyna úlken silkinis ákelgen jańalyq boldy. Eger buryn qazaq halqy bes ýaqyt namazdy bilýmen ǵana, dinniń dogmattaryn saqtaýmen ǵana shektelse, endi Qasıetti qurandy qolyna alyp oqyp, onyń zaıyrly bilim men ǵylymǵa da jón silteıtinin bildi. Bul dinı – aǵartýshylyq aǵym dál osy kezde qazaq halqy úshin qajet qoǵamdyq suranys bolatyn. Alash zııalylarynyń da kópshiligi bastapqy saýatyn osy jádıdtik baǵdardaǵy ıslamdyq dinı medreselerden ashqan edi.
Ult-azattyq qozǵalystyń dinı musylmandyq aǵymynyń keń etek jaıýy jádıdıttik qozǵalysqa ulasty. Bul qozǵalystyń saıası fılosofııalyq máni qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyna qatysty boldy: dinı musylmandyq teologııanyń ózin modernızaııalyq nyshandarǵa sáıkestendirý, áıeldiń qoǵamdyq quqyǵyn keńeıtý, bilim salasyndaǵy reformalar, birtutas ádebı tildi negizdeý jáne t.b. Bylaısha aıtqanda, patshalyq ımperııanyń musylmandyq túrki halyqtarynyń pantúrkıstik sıpatta, biryńǵaı ortaq mádenı birligi negizinde jańa biregeılik sana-sezimdi qalyptastyrý edi. Taǵy bir aıta ketetin másele, musylmandyq ıntellektýaldardyń saıası qyzmetine baǵa berýde, mynany baıqaýǵa bolady: terrıtorııalyq avtonomııany ıdeıalyq turǵydan negizdeýde «rýhanı ózgeshelikti» qorǵap qalý úshin «terrıtorııalyq shekaralarmen» sáıkestendirý talaby. Metropolııa tarapynan syrtqy mádenı ekspansııanyń kúshti yqpalyna tap bolǵan qazaq halqy, zııaly qaýymnyń basshylyǵymen óziniń ulttyq jáne dástúrli mádenıetin saqtap qalýdy maqsat tutsa, ekinshi jaǵynan, ulttyq elıtanyń reformatorlyq toby – eýropalyq orys mádenıetin ıgerýge degen umtylystarymen erekshelendi. Bunyń ózi ólkede saıası belsendiliktiń odan ary kúsheıýine múmkindik berip, qazaq halqynyń saıası quqyq jónindegi eýropalyqtardyń kózqarastaryn anyqtap, odan taǵylym alýǵa septigin tıgizdi. Qazaqtardyń ózderiniń kóshpendilik ómir saltyn romantıkalyq turǵydan qabyldaýy, keıinnen qazaq halqynyń ultshyldyǵynyń qalyptasýynyń basty komponentine aınaldy.
Belgili alashtanýshy Tursyn Jurtbaı aǵamyz bizde qazaq qoǵamynyń, ulttyq sananyń, ulttyq zerdeniń damý joly tolyq zerttelip bolǵan joq ,biz qazaq ulty jádıdtik qozǵalysty tolyq túsinbeı, onyń qazaq qoǵamyna áserin baǵalamaı, qazaqtyń sanasyn uly órkenıetke bastaǵan sara jol, qozǵaýshy kúsh – jádıdtik qozǵalys ekenin túsinbeı, biz, ótkenimizge, onyń ishinde HIH-HH ǵasyrdaǵy rýhanııatymyzǵa tolyq baǵa bere almaımyz. Jádıdtik aǵym- bizdiń búgingi dúnıetanymymyz. Ózi dindar bola tura, Abaı nege moldalardy synaıdy? Dinge qarsy ma, joq, ony oqytýdyń jolyna qarsy. Jádıd – reforma degen sóz. Osy baǵytty ustanýshylar búkil musylman álemine, túrki dúnıesine, qazaq elinine Bostandyq, Órkenıet, Ulttyq dil, ulttyq til, ortaq kúres joly degen ıdeıany ákeldi. Sonyń nátıjesine Túrkııadan bastap búkil arab eli, eń sońynda Qazaqstan táýelsizdikke kóz jetkizdi. Al jádıdtik aǵym Máútánnábıden, ál-Maǵrıden, Ál-Farabıden, Ibn-Sınadan, Rýshdıden, Daýanıden bastalyp, Marjanı, Aýǵanı, Ǵabdýhýdiń tusynda uly tanymdyq, saıası, ult azattyq ıdeıaǵa aınaldy. Ǵylymnyń esigi qaıtadan musylman jurty úshin aıqara ashyldy. Biz Allany qalaı tanımyz, Qurandy qalaı túsinemiz, ony zamanǵa qalaı tápsirlep túsindiremiz, qalaı órkenıetke jetemiz, munyń barlyǵy, jádıdshilerdiń tápsirlerinde keńinen taldanady. Biz Abaıdyń danalyǵyǵyna tań qalamyz. Bárin ishten oqyp týǵandaı. Onyń syry nede? Onyń syry osy jádıdtik aǵymnyń iliminde. Ult azattyq ıdesy, ár ulttyń óz tiliniń zańdylyǵyna oraı grammatıkasy men emilesi bolýy, ǵylymǵa súıengen ulttyq-demokratııalyq memleket qurý, mine, jádıdtik baǵyttyń dili. Egerde HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda barlyq musylman eli, ısi túrki jurty bodandyqta boldy. Qazir solardyń bári de azat. Táýelsizdik alar tusta jáne táýelsizdik alǵan soń memlekettik ıdeologııa máselesine eptep aralasqanym bar. Sonda men jádıttik baǵytty negiz etken Alash ıdeıasyn nysana etip ustandym degen sózi bar edi.
Sol aıtylǵan tujyrymdarmen tolyqtaı kelise otyryp jádıdtik dinı reformanyń «19-20»ǵasyrda fýndamentin qalaǵan Ismaıl Gasprınskııdiń ıslamnyń qaınar kózi bolyp tabylatyn Qurannyń negizinde modernıstik dinı dúnıetanymy týraly oıy kitabymyzdyń kelesi taraýynda keńinen baıandalady.

Jalǵasy bar...

Turarbek Qusaıynov

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler