قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىندەگى ەڭ كۇردەلى ونەر — كۇي. ول تەك اسپاپتىق سارىن عانا ەمەس، ۇلت مىنەزىن ايقىندايتىن نىشانداردىڭ ءبارىن بىرىكتىرەتىن رۋحاني قۇبىلىس. كۇيتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى زەرتتەلۋى — ونىڭ تاريحىن، شەجىرە-اڭىزىن، مەكتەبي ەرەكشەلىگىن، سونىمەن بىرگە، مۋزىكالىق شىعارما رەتىندە تەوريالىق تۇرعىدان تالدانۋىن، ءداستۇرلى جانە كاسىبي وقىتۋ ادىستەرىن حال-قادارىنشا قامتىپ وتىر. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كۇي مەن كۇيشىلىك ءۇردىستىڭ ۇلتتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن وتەي الاتىن قازىرگى دەڭگەيى قالىپتاستى. ءۋاج كاسىبي دومبىراشىلىققا قاتىستى بولعاندىقتان، كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋى مەن داۋىرلىك تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتكەن ورىندى بولار.
كۇي — وتە كونە ونەر، ونىڭ شىعارما رەتىندە قالىپتاسۋى ۇلت ەمەس، ۇلىستىق داۋىردەن باستاۋ الادى. ۇلىستىق ءداۋىر مادەنيەتى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى زاماندارىنان سىر تارتادى. قازىرگى اڭىز كۇيلەردىڭ ىشىندە سول زامانداردان قالعان تۋىندىلار مىناۋ ەدى دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس، ال، ادەبي مۇرالارىمىز ساقتالعان. مىسال رەتىندە توميريس تۋرالى ءاپسانانى ايتۋعا بولادى. ودان كەيىنگى ءداۋىر تۇرىك قاعاناتى. بۇل كەزەڭدەگى كۇيلەردىڭ دە دەرەگى جوق، بۇل ادەبيەتىمىزدە ۇلىستىق ويانۋ كەزەڭى دەپ اتالادى. تونىكوك، بىلگە قاعان، كۇلتەگىندەردىڭ تاسقا قاشاپ جازعان جورىق جىرلارى وسى كەزەڭ ەسكەرتكىشتەرى. كەلەسى — التىن وردا ءداۋىرى، بۇل كەزەڭدەگى مۋزىكالىق مۇرامىز — «اقساق قۇلان-جوشى حان» كۇيىنىڭ تاراۋلارى. كۇيدىڭ ۇلتتىق ءداۋىرى دەپ قازاق حاندىعى زامانىن ايتا الامىز، بۇل جىراۋلىق ءداستۇردىڭ سالتانات قۇرعان كەزى، كۇيدىڭ دە ۇلتتىق سيپاتقا لايىق اسپاپتىق شىعارماعا تولىق اينالىپ بولعان كەزەڭى. بۇل كەزدەگى كۇيلەر -تاريحي كۇيلەر قاتارىنا جاتادى، مۇندا حاندىق مەملەكەتتىڭ باسىنان وتكەرگەن سالتاناتى مەن قايعىسى باياندالادى. اسان قايعىنىڭ كۇيلەرى، قازاق پەن نوعايدىڭ ايىرىلىسقان تراگەدياسىنا شىققان تولعاۋ كۇيلەر، كونە جەر-سۋ اتتارىنا باعىشتالعان كۇيلەر وسى كەزەڭنىڭ ەسكەرتكىشتەرى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ ايرىقشا دامىعان كەزەڭى ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارعا تيەسىلى. بۇل قازاق كۇيلەرىنىڭ ايماقتىق مەكتەپتەرىنىڭ قالىپتاسقان، ءارتۇرلى كۇيشىلىك ۇردىستەردىڭ شەرۋ قۇرعان جاسامپاز داۋرەنى بولدى. وسى كۇنگى ۇلانعايىر كۇي ونەرىنىڭ بارلىق ءىنجۋ-مارجانى سول كەزدە تۇبىرلەنىپ تۋىندادى. كەڭەستىك داۋىردە دومبىرا ونەرىن ودان ءارى كوركەيتۋدى كوزدەپ جازبا نوتا وقۋى ەنگىزىلگەننەن كەيىن، ەركىن دامىعان كۇي جاڭا ارناعا ءتۇستى. ال، ەسكى ۇلتتىق كۇي مەكتەبىنىڭ قارقىنى كەرىسىنشە بۇرىنعىدان السىرەپ كەتتى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ ارنايى شىعارما رەتىندە قوعامداعى قوزعاۋشى كۇش بولىپ ەسكەرىلۋى ەرتەدەن بار جانە ونىڭ باعالاۋشىسى حالىقتىڭ ءوزى بولاتىن. ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاعى زەرتتەۋلەردە جالپىادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ العاشقى وركەنى انتيكالىق داۋىردەن باستالعان دەپ قارالادى. ءسويتىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ جاراتۋشىلارىن شىعىستان ەمەس كونە گرەك جانە ريمنەن ىزدەۋدى ۇسىنادى. الايدا، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ وشاعى سانالعان وسى ەكى يمپەريانىڭ رۋحاني ءومىرى ازيامەن جانە ونىڭ بايىرعى ويشىلدارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانى ايتىلا بەرمەيدى. «شىعىس ونەرى وتكەندى كوكسەۋ كۋلتىنە بەرىك بولعاندىقتان، جاڭالىققا ۇمتىلۋدى ءۇردىس ەتپەگەن، سوندىقتان باتىس ەلدەرىنىڭ جاسامپاز مادەنيەتىمەن شەندەسە المايدى» دەگەن كەڭەس يدەياسىنان تۋىنداعان بىرجاقتى پىكىر عىلىمي ءۋاج رەتىندە وسى كۇنگە دەيىن وقۋلىقتاردان تۇسكەن جوق (ي.ا.باكاەۆا. لەكتسي پو يستوري مۋزىكي. كازنام، 2005. 6-بەت). بىراق، شىندىق بۇدان باسقاشا ەدى. ازيانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى ادامزاتتىڭ العاشقى اتا-باباسى رەتىندە الەمدىك وركەنيەتكە ءوز ۇلەستەرىن مولىنان قوسىپ وتىرعان. سول حالىقتاردىڭ قاتارىندا توعىز جولدىڭ تورابىندا-ازيا مەن ەۆروپانىڭ رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قاقپاسىندا ءومىر سۇرگەن عۇندار، ساقتار مەن تۇرىكتەردىڭ شاڭىراق يەسى قازاق ۇلتى دا الەمدىك وركەنيەت كوشىنە ءوزىنىڭ ءتولتۋما مادەنيەتىمەن (اڭىز-ەرتەگىلەرى، سالت-داستۇرلىك ولەڭدەرى، ءان-كۇيلەرى) ىلەستى. قازاقتىڭ كونە مادەنيەتى مەن ۇلتتىق ءىلىمىنىڭ دەڭگەيى دە ەۆروپا مەن ازيانىڭ سول تۇستارداعى قول جەتكىزگەن عىلىمىنىڭ دەڭگەيىنەن تومەن ەمەس ەدى. شىعىستا گۇلدەنگەن قىتاي يمپەرياسىمەن يىق تىرەستىرىپ، ءوز مەملەكەتىن ورناتقان كونە تۇركىلەردىڭ ۇرپاقتارى جارتى الەمدى بيلەگەن التىن وردانىڭ دا تۇتقاسى بولعانى شىندىق.
وتكەن تاريح تۋرالى، اسىرەسە كونە جانە ورتا عاسىرلار تۋرالى ءسوز بولعاندا ول زامانداعى مەملەكەت ءىسىنىڭ ءبارى قارا كۇشپەن شەشىلەتىن ءتارىزدى ويلاۋ — جاڭساقتىق. ول زامانداردا دا ەلدىكتىڭ ءىرى ىستەرى اقىل-پاراساتتىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ وتىرعان. سوندىقتان ورتا عاسىرلاردا دالالىق يمپەريالىق مەملەكەت قۇرىپ، ونىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، زاڭدىق ماسەلەرىن شەشە بىلگەن حالىقتا عىلىم مەن مادەنيەت دامىمادى دەپ ايتۋ، ونىڭ ىشىندە مۋزىكالىق مۇراسى جۇتاڭ دەپ تۇجىرىم جاساۋ قيسىنعا كەلمەيدى.
كەز كەلگەن ونەر جالقى دامىمايدى، كوركەمونەر: مۋزىكا، حورەوگرافيا، ادەبيەت، سۋرەت، ساۋلەت، قولونەر سياقتى سالالاردى قامتيدى، كۇي ونەرىن ادەبيەت ەسكەرتكىشتەرىمەن قاتار دامىعان دەپ قارايتىن بولساق، وندا قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحىن دا، كۇيشىلىك ونەردىڭ تاريحىن دا ساقتار داۋىرىنەن باستاۋعا تۋرا كەلەدى. ساق داۋىرىنەن قالعان ولەڭ نۇسقالارىنىڭ بار ەكەنىن تۇرىك، تاتار، وزبەك، ۇيعىر حالىقتارىنىڭ ادەبيەتتانۋشى عالىمدارى دالەلدەپ بەرگەن. كوشپەلىلەردىڭ ەجەلگى پوەزياسى اۋىزشا تۋىپ، اۋىزەكى تارالعانىنا داۋ تۋماسا كەرەك. ەندەشە، ەجەلگى پوەزيامىزدىڭ بەلگىلى مۋزىكانىڭ (اسپاپتىڭ) سۇيەمەلىمەن ايتىلاتىنى قيسىندى. بۇل ارادا قيىندىق سول مۋزىكانىڭ بۇگىنگى ءتۇرىن تانىمايتىندىعىمىزدا بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، ساق زامانىنان قالعان مۋزىكالىق مۇرا مىناۋ دەپ اتاي الاتىن كۇيلەر دە جوق. دەگەنمەن، سول بايىرعى زامانداردا تۋعان اڭىزداردىڭ بىزگە دەيىن جەتۋىنىڭ ءوزى كۇي تاريحىنىڭ دا سول داۋىردەن باستالاتىنىنا بولجام جاساۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. فيلولوگ عالىم ي.نۇراحمەت «توميريس»، «باقتاشى شىراق»، «زارينا مەن سترانگيا» سياقتى ساق اڭىزدارىن تالداي كەلە: «بۇل اڭىزدار بىزگە تۇپنۇسقا قالپىندا جەتكەن جوق. سوندىقتان، اڭىزداردىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگى جايلى ءسوز قوزعاۋ وتە اۋىر… ءتىپتى ولاردى كونە ريم، پارسى ەلدەرىنە ساق ەلىنىڭ ادامدارى تاراتقان بولۋى دا ىقتيمال. ويتكەنى، بۇلار پارسىلاردىڭ دا، گرەكتەردىڭ دە ەمەس، «ساقتاردىڭ ارۋاعىن اسىرىپ، ەرلىگىن سۋرەتتەيتىن اڭىزدار» دەپ جازادى. گرەك شەجىرەسىندە اقىندىعىمەن اتى قالعان ءاناحارسيستىڭ ءناسىلى ساق بولعانى، ونىڭ ءبىزدىڭ بابامىز ەكەندىگى وسى كۇنى انىق ايتىلىپ ءجۇر. توميريس زامانىنان ەشقانداي سارىن ساقتالماعانىمەن، الەكساندر ماكەدونسكي جورىعىنان قالعان «قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر» كۇيى دومبىرا تاريحىنىڭ تىم تەرەڭدە جاتقانىن كورسەتەدى. بۇل جەردە ايتايىن دەگەن ويىمىز-كۇي شەجىرەسى، كۇي اڭىزى، كۇي اتى قاتارلى فاكتورلار كۇيدىڭ حرونولوگياسىن انىقتاۋدا ەسكەرىلۋ كەرەك. مىسالى، «سارى وزەن» كۇيى قاي داۋىردە تۋعانىنا كەسىم ايتۋ قيىن، بىراق، قىتايدىڭ باتىسىنداعى سارى وزەنگە (حۋاڭقى) ارنالعانى بەلگىلى. ال، تۇركىلەردىڭ سارى وزەننەن (قىتاي قولتىعىنان) ايىرىلعان كەزى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءىىى عاسىرى شاماسىندا ەدى. بۇل كۇي ءار داۋىردە ءارتۇرلى شەرتىلگەن، وزگەرگەن، جاڭعىرعان بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، كۇي زەرتتەۋ ءۇشىن اتالعان فاكتورلاردىڭ بارلىعىنا ءمان بەرىلگەنى ءجون. كۇيدىڭ سينكرەتتىلىك قاسيەتىنەن ء(ا.ي.مۇحامبەتوۆانىڭ انىقتاماسى) وزگە، عىلىمي باعاسى سوعان بارابار —پوەتيكالىق ءتىلى دە كۇردەلى ماسەلە. وسى كۇنگە دەيىن كۇي سازىنىڭ نوتاعا ءساتتى ءتۇسۋى — شىعارمانىڭ پوەتيكالىق تىلىنە نوتالىق تاڭبانىڭ سايكەس كەلۋىنىڭ ناتيجەسى، نەمەسە كەرىسىنشە. مۋزىكالىق شىعارما اۋەلدە ءوزىن تۋدىرعان ۇلتتىڭ تىلدىك ينتوناتسياسىنا سايكەس پايدا بولادى، اسىرەسە شىعىستىق داستۇردە جەكەلەگەن سوزگە نەمەسە جىر شۋماعىنا ىرعاعى جاتىق اۋەن شىعارۋ ءجيى كەزدەسەدى. كۇي ءتىلى تىڭداۋشىعا مەيلىنشە تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. بۇل ارادا كۇيشىنىڭ ورىنداۋ شەبەرلىگىنىڭ دە ىقپالى كۇشتى. قازاق كۇيلەرىنىڭ كوبى پوەتيكالىق سويلەمگە قۇرىلعان، كۇيشى جىردى اسپاپتا جىر جازعانداي (قاعازعا ەمەس) ارەكەتكە بارعان، بۇل ءادىس ساز قۇراۋدىڭ وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان تاماشا جولى بولىپ تابىلادى. ورىس فولكلورتانۋشىسى ۆ.گوشوۆسكي حالىقتىق مۋزىكا ستيلدەرىن «مۋزىكالىق ديالەكت» دەپ اتاعان. ول مۋزىكالىق فولكلوردىڭ ديالەكتىسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىڭ ويى دەگەن پىكىردى ورنىقتىردى. قازاق مۋزىكاسىن تۇركىلىك مۋزىكانىڭ ءبىر ديالەكتىسى دەپ قارايتىن بولساق، وندا ونىڭسارىنى مەن تىلدىك دامۋ جۇيەسىن قاتار قاراعان ءجون بولماق. كۇيدىك تىلدىك دامۋ جۇيەسى نەمەسە كۇي ءتىلى دەگەن ۇعىمدى تارقاتا ايتساق، ول حالىقتىڭ ءتول تىلىندەگى ەكپىندىك، ىرعاقتىق، ولشەمدىك ينتوناتسيالاردىڭ مۋزىكالىق شىعارماشىلىقتاعى كومپوزيتسيالىق بەينەسى بولىپ شىعادى. كەز كەلگەن كۇيدىڭ سازىندا سوزدىك تىركەستەر بار، سونىمەن بىرگە، سوزدەردەگى تونيكالىق جانە سيللابيكالىق ولەڭگە تانىك بۋىندار دا ايقىن كورىنىپ وتىرادى. كۇيدى نوتامەن تاڭبالاۋدا وسى جايت ەسكەرىلەتىن بولسا كۇي جازباسى سالاسى البەتتە، مول مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزە الادى.
كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مۋزىكالىق مۇراسى سارالاناتىن بولسا، ءبىرىنشى ونىڭ اۋەنى (مەلوس) مەن ىرعاعىنا (ريتم) سودان سوڭ كومپوزيتسياسىنا نازار اۋدارىلادى. سەبەبى شىعارما اۋەلى تىڭدالادى، سودان كەيىن سارالانادى. ۇلتتىق بوياۋدى تانىتاتىن بەلگى — اۋەن بە، الدە ىرعاق پا، نەگىزگى انىقتاۋىش فاكتور قايسىسىنا تيەسىلى بولۋى كەرەك، بۇل ناعىز كوكەيكەستى ءارى كۇردەلى ماسەلە. مىسالى، وزبەك حالقىنىڭ مۋزىكاسىندا — ىرعاق بەلسەندىلىگى اۋەننەن كۇشتى. قازاق مۋزىكاسىندا اۋەن بەلسەندىلىگى ىرعاقتان باسىمىراق. بۇدان وزبەكتە اۋەن، قازاق مۋزىكاسىندا ىرعاق دامۋى كەمشىن دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولمايدى. وزبەك مۋزىكاسىندا ىرعاق كوبىنەسە بىركەلكى، سوعان وراي اۋىسپالى ولشەمدەر از، قازاق مۋزىكاسىندا ىرعاق اركەلكى، سوعان ساي اۋىسپالى ولشەمدەرى كوبىرەك. وسى پىكىردىڭ شەشىمى پوەتيكالىق تىلدە جاتىر. شىعىس شايىرلارىنىڭ جازبا ولەڭىنەن ۇلگى العان وزبەك پوەزياسىندا بۋىن سانى مادەنيەتى قاتاڭ ساقتالادى، ال، قازاق ولەڭىندەگى ۇلگى بۋىن سانىنا قارامايدى، ارعى ءتۇبىرى ولەڭدىك فورمادان گورى جىرعا ءتان. شىعىستىق ۇلگى قازاق اقىندارىنا كەيىنگى ون ءبىر بۋىندى ولەڭ داۋىرىنەن باستاپ ەنگەن، ياعني، اۋىز ادەبيەتىمەن دامىعان پوەتيكالىق ءتىلدىڭ بۋىندىق ەركىندىگى جازبا ادەبيەتپەن دامىعان پوەتيكالىق تىلگە قاراعاندا كوبىرەك. بۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى -ۋسۋلمادەنيەتىنەن كورىنەدى. ءحۇ11 عاسىردا پايدا بولعان پوەزيانىڭ بۇل ۇلگىسى ماقاممەن ولەڭ وقۋعا بايلانىستى تۋعان، اقىن ءوز ولەڭىن ماقامداپ اندەتكەندە بۋىن ولشەمىن قاتاڭ ساقتايدى، ونى جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا دويرا، داف، ناگورا سياقتى ۇرمالى اسپاپتار قولدانىلعان، ياعني اقىن وسى اسپاپتاردىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر ىرعاقتى ساقتاپ وتىرادى. شىعىستان شىققان ءا. ءجامي، ءا. ناۋاي عازالدارى وسىلاي ورىندالاتىن بولعان.
«مەلوستا ءۇش قاسيەت بار، ولار: ءسوز، گارمونيا، ىرعاق» دەگەن پلاتوننىڭ تۇجىرىمى قاشاندا قۇنىن جويمايدى. بۇل جاعدايدا مەلوس پەن ريتمگە قوسا (گارمونيا نەگىزىنەن اۋەندەردىڭ ۇيلەسىمىن ايقىندايدى) سوزدى دە انىقتاۋىش ەتۋگە تۋرا كەلەدى. وسى ءۇش انىقتاۋىش ۇلتتىق مۋزىكانىڭ مىنەزىن تولىق اشا الۋى ءۇشىن وعان تەمبردى دە قوسۋىمىز كەرەك. سونىمەن مەلوس، ريتم، ءسوز بەن تەمبردى قولدانا وتىرىپ، قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ سيپاتىن تالداپ كورۋگە بولادى. داۋىرلىك سيپاتتامادا ول بىلاي ورىلەدى:
1)كونە داۋىردە شىققان كۇيلەردىڭ مەلودياسى ماجور لادىندا قۇرىلادى، اۋەنى ءبىر عانا مۋزىكالىق سوزدىك تىركەستەن تۇرادى، ياعني مۋزىكالىق سويلەم كۇردەلى ەمەس، جاي، جالاڭ سويلەم، ايتاتىن ويى دا قاراپايىم، جالقى. ال، ىرعاقتىق قاڭقاسى اۋەنگە قاراعاندا بىركەلكى تەگەۋرىندى، قورىتا ايتقاندا — ريتم مەلوستان بەلسەندى. بۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا ءريتمنىڭ قولدانىسى ماڭىزدى بولعانىن ەسكە الۋ جەتكىلىكتى. (مىسال ءۇشىن اڭشىلىق-سايات كاسىبىنە بايلانىستى شىققان كۇيلەردى الۋعا بولادى: «اقساق قۇلان»، جورعا ايۋ»، «اقساق قاز»، «بۇلعىن-سۋسار»، «اققۋ اڭىزى»، «شىڭىراۋ»، «ايداھار» ت.ب.). تەمبرلىك بوياۋ جونىنە كەلسەك -تونيكالىق قازىققا بايلانعان ادام داۋىسىنداعى بوياۋلاردى (كۇرسىنۋ، جىلاۋ، وكسۋ، شىڭعىرۋ ت.ب.) يميتاتسيا جاسايدى نەمەسە ءدال قايتالاۋعا تىرىسادى.
2)ورتا عاسىر كۇيلەرىندە مەلوس پەن ريتم بەلسەندىلىگى تەڭەسەدى، ەكەۋى دە ايتىلۋعا ءتيىستى ويدىڭ مازمۇنىن اشۋعا بىرىگە ارالاسىپ، بىردەي قىزمەت اتقارىپ وتىرادى. بۇل جەردە جاڭا بۇراۋلاردىڭ شىعۋى دا ءوز اسەرىن بەرگەن بولۋى كەرەك (اسان قايعىنىڭ شالىس بۇراۋداعى «قارلىعاش» كۇيى، تەل بۇراۋداعى حالىق كۇيى «قابانباي»ت.ب). ونىڭ ۇستىنە كۇيدەگى مۋزىكالىق ءسوز تىركەستەرى دە كۇردەلەنە تۇسەدى. تەمبر جاي عانا ادام داۋىسىنداعى لەپەستەردى قايتالاۋدان شىعىپ، تابيعاتتاعى ءارتۇرلى قۇبىلىستاردى، جان-جانۋارلاردىڭ قارەكەتتەرىن بەينەلەي الاتىن بوياۋلار توپتاماسىنا اينالدى.
3)قايتا ورلەۋ نەمەسە جاڭا داۋىردەگى كۇيلەردە مەلوستىق سويلەمنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ريتم بەلسەندىلىگى باسەڭدەيدى. ولاردىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلدى، مەلوس العا شىعىپ ريتم سوعان باعىنىشتى نەمەسە تاۋەلدى كۇيدە قالىپ قويدى. كۇيدىڭ اۋەندىك اسەرىنە كوڭىل كوبىرەك ءبولىنىپ، ىرعاق تەك قاڭقالىق (سترۋكتۋرالىق) مىندەت اتقارۋشى بولىپ قانا قالدى. بۇل جەردە ىرعاق بەلسەندىلىگى السىرەگەنىمەن، كۇيدى ورىنداۋ تاسىلدەرىنىڭ كۇردەلەنە باستاعانىن ايتۋ ءجون بولار. جالپى، شتريح ءريتمدى جاساۋشى قۇرال رەتىندە جەتەكشىلىك ەتۋدەن ادا. سەبەبى، اۋەننىڭ ىشكى ىرعاعىن شتريحتان وزگە امالدار دا تۋىنداتادى عوي. وسىدان كەيىن قازاق مۋزىكاسىندا مەلوس مەيلىنشە دامىپ، كوپولشەمدىلىك پەن يمپروۆيزاتسيالىق ارەكەت العا شىعىپ كەتتى. ناتيجەسىندە اۋەنى عانا ەمەس، مازمۇنى جاعىنان دا كۇردەلەنگەن كوپتاراۋلى كۇيلەر پايدا بولدى. («الپىس ەكى اقجەلەڭ»، «قىرىق بۋىن قوسباسار»، «ناۋايلار» ت.ب.)تەمبردىڭ بوياۋلارى قالىڭداي ءتۇستى، ەندىگى جەردە تەمبر تەك دىبىس قايتالاۋشى قۇرال ەمەس، ادامنىڭ نەمەسە زامانانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە سايكەس كوپبوياۋلى سۋرەتكە اينالدى.
4)وسى زامانداعى كۇيلەردە الدىنداعى كەزەڭدە مەيلىنشە دامىعان مەلوس پەن ىرعاقتىڭ تەڭدىگى ساقتالدى، ءداستۇرلى اۋەنقۇراستىرۋشى تاقىرىپتارعا اكتسەنتتىك ارتيكۋلياتسيا قوسىلدى، بۇل وركەستر مادەنيەتى ارقىلى كەلدى. سونىمەن بىرگە مەلوستىڭ كولدەنەڭ دامۋى مەن قوسداۋىستىلىق ەرەكشەلىگى ەۆروپالىق ينتەرۆالدار ەرەجەسىنە مويىنسۇندى، بۇل نوتالاۋ تاجىريبەسىنىڭ ىقپالىنان تۋىندادى. شەكتىڭ سينتەتيكالىق جىپكە اۋىسۋىنا بايلانىستى تەمبر دە وزگەرىسكە ءتۇستى. كۇي اۋەنى ءوزىن تۋدىرۋشى قوعامنىڭ جانە ورتانىڭ ىقپالىمەن ەۆروپالىق فورمانى قابىلدادى، تەك قانا كۇيگە قاتىستى دامۋدىڭ كەڭەستىك جانە جاھاندىق كەزەڭدەرى اۋەن مەن ىرعاقتىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلگەن ءتۇرىن تۋىنداتتى. قازىرگى كۇيلەردە بايىرعى مەلوس از، ونىڭ ەسەسىنە كومپوزيتسيالىق جانە گارمونيالىق ۇندەستىك كوپ. سونىڭ سالدارىنان كۇيدىڭ ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ورىنداۋ مانەرلەرى ارالاسىپ كەتتى، سينتەزدىڭ جەكە تۇلعالىق ەمەس ۇجىمدىق دومبىراشىلىق (وركەستر، انسامبل) مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشىلدى.
اۋەن مەن ىرعاققا تەمبرلىك انىقتاۋىشتى قوسا قاراعاندا بولساق، كومەيلىك (مونعولشا — حوومەي) بۋردون مادەنيەتىن اتتاپ وتە الماسپىز. اسپاپتاعى بۋردون كونە كۇيلەردە اسا بەلسەندى بولدى، ورتا عاسىرداعى قۇلاق كۇيلەرىنىڭ مولايۋىنىڭ سالدارىنان بۋردون بىرتىندەپ ازايا باستادى، ال، قايتا ورلەۋ داۋىرىندە مۇلدە تيىلدى دەسە دە بولادى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى — جاڭا دىبىستىق ينتەرۆالداردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، سونىڭ ارقاسىندا اسپاپتىق دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى. بۇل جاعداي كونە بۇراۋلاردىڭ ازايۋىنا دا بايلانىستى، نەگىزگى بەلسەندى ءارى تەحنيكالىق مۇمكىندىگى مول بۇراۋلار العا شىعىپ كەتتى دە وزگە بۇراۋلار قولدانىستان قالىپ قويدى، قازىرگى كەزدەگى جەتەكشى بۇراۋلار -وڭ جانە سول بۇراۋلار. كۇيلەردىڭ داۋىرلىك كەزەڭىن تانۋدا اۋەندىك، ىرعاقتىق، تەمبرلىك ەرەكشەلىكتەرمەن بىرگە كۇي اتتارىنا دا نازار اۋدارۋ ءبىراز نارسەدەن حابار بەرە الادى. كونە كۇيلەر ءدىني سەنىمدەر مەن (تاڭىرلىك نانىم) تيىمدارعا (تابۋ) بايلانىستى شىققانى بەلگىلى. ورتا عاسىرداعى كۇيلەردىڭ دەنى جەر-سۋ اتتارىنا قاتىستى تاريحي كۇيلەر بولدى. قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ كۇيلەرى — كوڭىل كۇيدى، فيلوسوفيالىق ۇعىم-تۇجىرىمداردى مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزۋگە باعىتتالدى. ادام اتتارىنا بايلانىستى كۇيلەر دە تاريحي كونەلىگىنە قاراماستان جاڭا داۋىردە تۋعان دۇنيەلەر قاتارىنا جاتادى. ونىڭ سەبەبى ادام زاتىنىڭ اۋەلدە تابيعات پەن جاراتىلىسقا دەگەن ساناسىنىڭ ەسەيىپ، «ءتاڭىر تەكتى ءتاڭىر ادام» تۇلعاسىنىڭ قۇدىرەتىنە تاۋەلدى بولىپ قالعانىنان تۋىندايدى. حاندار مەن باتىرلاردى ماداقتاۋدىڭ ماگتاال (مونعول تىلىندە- ماقتاۋ، ماداق دەگەن ءسوز) دەگەن ءتۇرى شىڭعىس زامانىندا پايدا بولعان. ساراي مادەنيەتى، ساراي كۇيشىلىگى دەگەن ءداستۇردىڭ باستاۋ الۋى وسى كەزەڭگە تۇستاس كەلەدى. تسين اسپابىمەن (بىزدەگى جەتىگەن اسپابىمەن تەكتەس) كۇيگە ءسوزدى دە قوسىپ ايتاتىن قىتاي حالقىنىڭ ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى قازاق حالقىنا دا سالت بولعانىن تاريحتان كورىپ وتىرمىز. «ابىلايدىڭ كوكبالاعى»، «قاراكەرەي قابانباي»، «ەردەن-دۇزەن» سياقتى ارناۋ كۇيلەر شىققانىنا قانشا عاسىر وتسە دە قۇرىلىسىنا قاراي كۇيشىلىك مۇرانىڭ جاڭا كەزەڭىنە جاتادى، بۇل ءۇردىس كەيىنگى كەزدە شىققان كۇيلەردە دە بۇزىلماي ساقتالىپ وتىرعانىن ايتۋ پارىز. (دينانىڭ «ستالين تۋرالى كۇيى»، ق.احمەدياروۆتىڭ «يماش بايجۇماسى»ت.ب.).
تەزيستەر
بۇل ماقالادا قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق ونەرى، ونىڭ داۋىرلەرگە ءبولىنۋى قاراستىرىلادى. كونە ساقتار (سكيف) زامانىنان قازىرگى كەزەڭدەرگە دەيىنگى كۇيدىڭ جالعاسۋىن ۇلىستىق داۋىردەن ۇلتتىق داۋىرگە دەيىن دەپ بولە قاراۋعا نەگىز بار. سونىمەن قاتار كۇيدىڭ مۋزىكالىق شىعارما رەتىندەگى قالىپتاسۋى، تاريحي جاعداياتتار سەبەبىنەن تۋىنداۋى دا قامتىلادى. جالپى تۇرىك بالاسىنا تانىك ميفتەردىڭ بولۋى دا كۇي ونەرىنىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن ايقىنداۋعا مۋمكىندىك بەرەدى. ماقالا تۇركى حالىقتارىنا ورتاق اسپاپتىق مۋزىكا شەجىرەسىن زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ ىشىندە كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىن جەكە ءبولىپ تالدايدى. بۇل تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتىرىقشى جانە كوشپەندى تۇرمىس كەشكەندىگىن، سوعان سايكەس مۋزىكالىق مۇراسى دا سولايشا جىكتەلگەندىگىن، اسپاپتاردىڭ اۋەلگى اتتارى دا وزگەرگەنىن (دومبىرا-ساز-دۋتار ت.ب.) كورسەتە الادى. ۇلىستىق مۋزىكا — تۇركىلىك مۋزىكا. ۇلتتىق مۋزىكا — قازاقى مۋزىكا. كەزەڭدەنۋ زاڭدىلىقتارى اۋەلدە بىرەۋ. ۇلتتىق ءداۋىر نەگىزىنەن جاڭا زامانداعى كۇيلەردىڭ تۋىنداۋىنا بايلانىستى ايتىلعان انىقتاۋىش. قازاق حاندىعى كەزەڭىنەن باستايتىن بولساق، ول — قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ۇلىستان ۇلتتىق قۇرىلىمعا ۇيىسۋى بولىپ تابىلادى، ۇلت رەتىندە باسىنان كەشكەن تاريحي ۋاقيعالار سول كەزەڭگە لايىقتى باياندالادى. بۇل كۇي ونەرىنىڭ كوشپەندىلەر مىنەزدەس ەكەندىگىن، كوشپەندى تۇرمىس جويىلعان زامانعا دەيىن ولمەيتىندىگىن كورسەتەدى… قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ كوشپەندى ءومىرى توقتاعانىن ەسەپكە الساق، كۇيدىڭ ارى قاراي ۇرپاققا جالعاسۋى قالاي بولادى دەگەن وي دا جاندى قيناپ كەتەدى. ول بولەك اڭگىمە، كەسىپ ايتۋ قيىن.
«اباي-اقپارات»
