«قوبىزدىڭ اتاسى» اتانعان قورقىت بابا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانىنا قاراستى سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىندا، جانكەنت قالاسىندا ءومىر سۇرگەن. جازبا مالىمەتتەر مەن حالىق شەجىرەسىنە سۇيەنسەك، قورقىتتىڭ اكەسى قاراقوجا وعىز تايپاسىنا جاتاتىن بايات رۋىنان شىققان، ال اناسى – قىپشاق قىزى.
ءوز ءداۋىرىنىڭ ۇلى ويشىلى بولعان قورقىتتى ەل-جۇرتتىڭ قاتتى قادىرلەگەنى سونشالىق، ول تۋرالى نەبىر اڭىزدار تۋعىزعان. سول سەبەپتى دە ۇلى جىراۋدىڭ تۋعانىنان باستاپ، ومىردەن وتكەنگە دەيىنگى ءاربىر ءساتىن، بۇكىل ءىس-ارەكەتىن قيالعا بەرگىسىز ادەمى اڭگىمەگە، اسەرلى ميفكە اينالدىرعان. ابىز بەينەسىنىڭ شارتتىلىققا قۇرىلعان بەلگىلەرى كوبەيىپ كەتكەندىكتەن دە، كەيىنگى جۇرت اقىرىندا قورقىت ومىردە بولعان با، بولماعان با دەگەن ءدۇدامال ويدا قالعان.
قورقىت ومىرىنە قاتىستى ەڭ نەگىزگى اڭىزدارعا توقتالار بولساق، اۋەلگى اڭگىمە ونىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە قاتىستى. قازاقتىڭ اڭىز-ەرتەگىلەرىندە قورقىتتىڭ تۋعان كۇنى وتە قورقىنىشتى ەتىپ كورسەتىلەدى. ول كۇنى الاي-دۇلەي بوران سوعادى، نوسەرلى جاۋىن قۇيادى، كۇن تۇتىلعانداي اينالانى قارا تۇنەك باسىپ، ءۇش كۇنگە دەيىن كۇننىڭ كوزى اشىلماي قويادى. قاراتاۋدى قاپتاعان قالىڭ بۇلتتان كۇن كۇركىرەپ، جۇرتتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، زارەسىن ۇشىرادى. قورقىتتىڭ اناسى توعىز كۇن بويى قاتتى تولعاتىپ، اسا قورقىنىشتى جاعدايدا نارەستەنى ومىرگە اكەلەدى. ول تۋىلاردا دۇنيەنى باسقان قارا تۇنەكتەن قورىققان حالىق جاڭا تۋعان بالاعا قورقىت دەپ ات قويادى. قورقىت تۋعاندا سويلەپ تۋادى. ول تۋاردا قاتتى قورىققان ەل تۋعان سوڭ قاتتى قۋانادى. ەرتە ەسەيگەن بالا قورقىت وعىز جۇرتىنىڭ ۇلى كوسەمى دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.
قورقىتتىڭ قاشان تۋعانى، قانشا ءومىر سۇرگەنى جونىندەگى پىكىرلەر دە ءار الۋان. كەيبىر دەرەكتەر قورقىت «VII-VIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن» دەسە، ەندى ءبىر عالىمدار «VIII-IX عاسىرلاردا جاساعان» دەگەن پىكىردى ۇستانادى. سول سياقتى بىرقاتار دەرەكتەردە قورقىتتىڭ 95 جىل جاساعاندىعى ايتىلسا، كەيبىرىندە 300, ءتىپتى 400-گە كەلگەن دەگەن بولجام بار. ال ءازىربايجانداردىڭ «دەدە قورقىت كىتابىندا» «راسۋل عالەي ھي ءۋاس-سالام زامانىنا جاقىن، بايات بويىندا قورقىت اتا دەيتىن ءبىر ەر تۇرىپتى» دەپ، قورقىتتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ زامانىنا جاقىنداتادى. ءتىپتى كەيبىر عىلىمي ەڭبەكتەردە قورقىت اتانىڭ پايعامبارعا ەلشى بولىپ جىبەرىلگەنى جازىلعان. بىراق مۇنىڭ ءبارى تۇركى حالىقتارى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىنگى تىرلىك بولۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، كوپتەگەن دەرەككوز قورقىتتىڭ وعىز-قىپشاق ەلى ءتاڭىر ءدىنىن ۇستانعان كەزەڭدە ءومىر كەشكەندىگىنە، جىراۋ، جىرشىلىقپەن قاتار، باقسىلىق قاسيەتى زور اسقان ەمشى، كورىپكەل بولعاندىعىن مەڭزەيدى. الايدا كوشپەلىلەردىڭ يسلامعا بەت بۇرۋىنان كەيىنگى كەزەڭدە قورقىت «مۇسىلمان اۋليەسى»، «ءدىن جولىنداعى ادام» رەتىندە كورسەتىلە باستاعان. فولكلورتانۋشى عالىم شاكىر ىبىراەۆتىڭ پىكىرىنشە، «قورقىتتىڭ بەينەسى ترانسفورماتسياعا ۇشىراعان. باسىندا تاڭىرلىك باقسى بولعانىمەن، بىرتە-بىرتە وعىزدار ونى مۇسىلمان اۋليەسىنە اينالدىرعان».
ەندى قورقىت اتا قازاق حالقىنا نەسىمەن جاقىن، نە ءۇشىن ماڭىزدى دەگەنگە كەلەيىك. وعىز-قىپشاق تايپالارىنا ورتاق تىلدە جازىلعان «قورقىت اتا كىتابى» سيۋجەتى جاعىنان قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىسى ساناتىنداعى «الپامىس»، «بوزجىگىت»، «قۇلامەرگەن»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «مۇڭلىق – زارلىق» داستاندارىمەن مەيلىنشە ۇندەس، ەرەكشە سارىنداس.
سونىمەن قاتار قورقىت اتانىڭ «تاكاپپارلىقتى ءتاڭىر سۇيمەس»، «كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس»، «كۇل توبە بولماس، كۇيەۋ بالا ۇل بولماس»، «قارا ەسەك باسىنا جۇگەن كيگىزسەڭ دە، تۇلپار بولماس. كۇڭگە قامقا تون جاپساڭ دا، حانىم بولماس. جاپالاق-جاپالاق قار جاۋسا، جازعا قالماس. ەسكى قامىس ءبىز بولماس. ەجەلگى دۇشپان دوس بولماس. مىنگەن اتىڭ قينالمايىنشا، جول الىنباس. قارا بولات ءوز قىلىشىڭدى شالمايىنشا، جاۋدىڭ تاۋانى قايتپاس. ەر مالىن قيمايىنشا، اتى شىقپاس. قىز انادان كورمەيىنشە، ونەگە الماس. ۇل اتادان كورمەيىنشە، ساپار شەكپەس»، «جەر قادىرىن ەل بىلەدى، ەل قادىرىن ەر بىلەدى»، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى»، «كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس»، «ۇلى – اتانىڭ ەرى، ەكى كوزىنىڭ ءبىرى»، «داۋلەتتى ۇلىڭ بولسا، وشاعىڭنىڭ قورى بولار. داۋلەتسىز ۇل بولسا، اتانىڭ كورى بولار. ۇلدىڭ كۇنى قاراڭ، اتا ءولىپ، مال قالماسا. اتا مالىنان نە پايدا، باستا داۋلەت بولماسا» دەگەن سىڭايلاس ناقىلدارى قازاقتىڭ عيبراتتى سوزدەرىندە دە كەڭىنەن كەزدەسەدى. بۇل ابىز قورقىتتىڭ ءوزى دە، ونىڭ رۋحاني باي مۇراسى دا قازاق حالقىنىڭ، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ باستاپقى قاينارى، ءتول مۇراسى ەكەندىگىن ءسوزسىز ايعاقتايدى.
وسى ورايداعى تاعى ءبىر ماسەلە، قازاقتىڭ مۋزىكالىق مۇراسى ساناتىندا قورقىتتان جەتكەن 11 كۇي بار. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل قورقىت مۇراسىن ورتاق مۇرا سانايتىن ءازىربايجاندا دا، تۇرىكتە دە، تۇرىكمەندە دە جوق، ياعني قورقىت كۇيلەرى – تەك قازاققا عانا ءتان ولشەۋسىز بايلىق. دەمەك، قورقىتتى قازاق مۋزىكاسىنىڭ اتاسى دەپ ساناۋعا تولىق نەگىز بار. وكىنىشكە قاراي، پ.مومىنۇلىنىڭ «قازاق مۋزىكاسىنىڭ قىسقاشا تاريحى» مەن بەس ادامنان تۇراتىن اۆتورلىق ۇجىم شىعارعان «قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى» كىتابىنىڭ ەكەۋىندە دە قورقىتتىڭ ەسكەرىلمەگەنىن بايقايمىز.
پ.مومىنۇلى قازاق مۋزىكاسىنىڭ اتاسى رەتىندە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدى اتايدى. بىراق ءال-فارابيدەن مۋزىكا تەورياسى جونىندەگى ەڭبەكتەردىڭ جەتكەندىگى بولماسا، مۇرا ەسەبىندەگى ناقتى شىعارما قالماعانى بەلگىلى. وسى رەتتە «قورقىت»، «اققۋ»، «جەلمايا»، «ەلىم-اي، حالقىم-اي»، «سارىن»، «تارعىل تانا»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «ءاۋپباي»، «باشپاي» ىسپەتتى عاجاپ كۇيلەرى قالعان «قوبىز اتاسىن» قازاق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە تاني الماي جۇرگەنىمىز وكىنىشتى.
فولكلورتانۋشى ش.ىبىراەۆ قورقىتتىڭ مۋزىكاعا ەرەكشە مىندەت جۇكتەگەندىگىن ايتادى. دانا ابىز كۇي تارتۋ ارقىلى تىڭداۋشىسىنا ەستەتيكالىق ءلاززات بەرۋدى عانا كوزدەمەگەن، ونەر ارقىلى ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەگەن جانە «مۋزىكا، جالپى ونەر ارقىلى كەز كەلگەن نارسەگە اسەر ەتۋگە، بارلىعىن جەڭۋگە بولادى» دەپ بىلگەن. اڭىزعا جۇگىنسەك، جۇزدەگەن جىلدار بويى كۇي تارتىپ وتىرعان كەزىندە قورقىتتى اجال الا المايدى، ياعني ماڭگىلىك جاسايتىن، ولىمگە دە باس يمەيتىن قۇدىرەت – تەك ونەر عانا. سوعان بايلانىستى قورقىت ونەرگە كيەلى سيپات بەرگەن. ادامنىڭ ءتانى وتكىنشى بولعانىمەن، ونىڭ جانى، رۋحى، ارتىندا قالعان ىستەرى ماڭگى جاسايتىندىعىن ۇعىندىرا بىلگەن.
وسىدان 21 جىل بۇرىن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جوسالى ستانسىسىنان 18 شاقىرىم جەردە قورقىت اتاعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. تەمىر بەتوننان جاسالعان ءتىپ-تىك ءتورت كوكتاستان تۇراتىن ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى – 8 مەتر. جوعارعى جاعىنا اۋزى كەڭ تۇتىكتەر ورناتىلعان. ورتالىق ويىققا كەلىپ تۇيىسەتىن 40 مەتالل تۇتىك جەل سوققان كەزدە قوبىز سارىنىمەن ۇندەس دىبىس شىعارادى…
ءبىر پىكىر
شاكىر ىبىراەۆ، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، پروفەسسور، اكادەميك:
– مەنىڭ زەرتتەۋىم بويىنشا، قورقىت ومىردە بولعان. قورقىتتىڭ، شامامەن العاندا، VIII-IX عاسىرلاردا سىرداريانىڭ بويىندا ءومىر كەشكەنى انىق. ايتپەسە جوق ادامعا ەسكەرتكىش ورناتىپ، باسىنا بەلگى قويمايدى. بۇل – ءبىر جاعى. ەكىنشى جاعىنان، ومىردە بولماعان ادامنان سونشاما اڭىز تۋدىرا المايدى.
دەمەك، ول – ناقتى بولعان ادام. بىراق ول – قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ ەنەتىنىنىڭ الدىندا ءومىر سۇرگەن كىسى. جالپى، قورقىت ءداۋىرى ءتاڭىرلىك ەسكى نانىم-سەنىمنىڭ يسلامعا ورىن بەرىپ جاتقان تۇستارىنا دا ءسايكەس كەلەدى.
سەبەبى ول تۋرالى اڭىزداردىڭ مازمۇنى سوعان مەڭزەيدى. مۇندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاڭىرلىك ءدىننىڭ قاعيدالارىن قورعاۋ بار. ءسويتىپ، يسلامنىڭ كەيبىر قاعيدالارىنا قارسى كەلۋ بايقالادى. مىسالى، ولمەۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، اجالعا قارسى تۇرۋ دەگەن – يسلامدا جوق نارسە. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ تەك ومىردە بولعان-بولماعانىن عانا ەمەس، جىرلارىنىڭ دا كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن ارى قاراي زەرتتەي بەرۋىمىز كەرەك. بۇل – جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى مادەنيەتىنىڭ، مۇراسىنىڭ ورتاق ەكەندىگىن كورسەتەتىن، قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن رۋحاني ينتەگراتسيا ماسەلەسىنە مۇرىندىق بولاتىن ەسكەرتكىش.
روزا راقىمقىزى
