«Qobyzdyŋ atasy» atanǧan Qorqyt baba qazırgı Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audanyna qarasty Syrdariia özenınıŋ tömengı jaǧynda, Jankent qalasynda ömır sürgen. Jazba mälımetter men halyq şejıresıne süiensek, Qorqyttyŋ äkesı Qaraqoja oǧyz taipasyna jatatyn Baiat ruynan şyqqan, al anasy – qypşaq qyzy.
Öz däuırınıŋ ūly oişyly bolǧan Qorqytty el-jūrttyŋ qatty qadırlegenı sonşalyq, ol turaly nebır aŋyzdar tuǧyzǧan. Sol sebeptı de ūly jyraudyŋ tuǧanynan bastap, ömırden ötkenge deiıngı ärbır sätın, bükıl ıs-äreketın qiialǧa bergısız ädemı äŋgımege, äserlı mifke ainaldyrǧan. Abyz beinesınıŋ şarttylyqqa qūrylǧan belgılerı köbeiıp ketkendıkten de, keiıngı jūrt aqyrynda Qorqyt ömırde bolǧan ba, bolmaǧan ba degen düdämal oida qalǧan.
Qorqyt ömırıne qatysty eŋ negızgı aŋyzdarǧa toqtalar bolsaq, äuelgı äŋgıme onyŋ düniege keluıne qatysty. Qazaqtyŋ aŋyz-ertegılerınde Qorqyttyŋ tuǧan künı öte qorqynyşty etıp körsetıledı. Ol künı alai-dülei boran soǧady, nöserlı jauyn qūiady, kün tūtylǧandai ainalany qara tünek basyp, üş künge deiın künnıŋ közı aşylmai qoiady. Qarataudy qaptaǧan qalyŋ būlttan kün kürkırep, jūrttyŋ qūtyn qaşyryp, zäresın ūşyrady. Qorqyttyŋ anasy toǧyz kün boiy qatty tolǧatyp, asa qorqynyşty jaǧdaida närestenı ömırge äkeledı. Ol tuylarda dünienı basqan qara tünekten qoryqqan halyq jaŋa tuǧan balaǧa Qorqyt dep at qoiady. Qorqyt tuǧanda söilep tuady. Ol tuarda qatty qoryqqan el tuǧan soŋ qatty quanady. Erte eseigen bala Qorqyt oǧyz jūrtynyŋ ūly kösemı deŋgeiıne köterıledı.
Qorqyttyŋ qaşan tuǧany, qanşa ömır sürgenı jönındegı pıkırler de är aluan. Keibır derekter Qorqyt «VII-VIII ǧasyrlarda ömır sürgen» dese, endı bır ǧalymdar «VIII-IX ǧasyrlarda jasaǧan» degen pıkırdı ūstanady. Sol siiaqty bırqatar derekterde Qorqyttyŋ 95 jyl jasaǧandyǧy aitylsa, keibırınde 300, tıptı 400-ge kelgen degen boljam bar. Al äzırbaijandardyŋ «Dede Qorqyt kıtabynda» «Rasul ǧalei hi uäs-salam zamanyna jaqyn, Baiat boiynda Qorqyt ata deitın bır er tūrypty» dep, Qorqyttyŋ ömır sürgen uaqytyn Mūhammed paiǧambardyŋ zamanyna jaqyndatady. Tıptı keibır ǧylymi eŋbekterde Qorqyt atanyŋ paiǧambarǧa elşı bolyp jıberılgenı jazylǧan. Bıraq mūnyŋ bärı türkı halyqtary islam dının qabyldaǧannan keiıngı tırlık boluy mümkın. Şyn mänınde, köptegen derekköz Qorqyttyŋ oǧyz-qypşaq elı täŋır dının ūstanǧan kezeŋde ömır keşkendıgıne, jyrau, jyrşylyqpen qatar, baqsylyq qasietı zor asqan emşı, körıpkel bolǧandyǧyn meŋzeidı. Alaida köşpelılerdıŋ islamǧa bet būruynan keiıngı kezeŋde Qorqyt «mūsylman äuliesı», «dın jolyndaǧy adam» retınde körsetıle bastaǧan. Folklortanuşy ǧalym Şäkır Ybyraevtyŋ pıkırınşe, «Qorqyttyŋ beinesı transformasiiaǧa ūşyraǧan. Basynda täŋırlık baqsy bolǧanymen, bırte-bırte oǧyzdar ony mūsylman äuliesıne ainaldyrǧan».
Endı Qorqyt ata qazaq halqyna nesımen jaqyn, ne üşın maŋyzdy degenge keleiık. Oǧyz-qypşaq taipalaryna ortaq tılde jazylǧan «Qorqyt ata kıtaby» siujetı jaǧynan qazaq auyz ädebietınıŋ ozyq ülgısı sanatyndaǧy «Alpamys», «Bozjıgıt», «Qūlamergen», «Qozy Körpeş – Baian sūlu», «Mūŋlyq – Zarlyq» dastandarymen meilınşe ündes, erekşe saryndas.
Sonymen qatar Qorqyt atanyŋ «Täkapparlyqty täŋır süimes», «Köŋılı pasyq erde däulet bolmas», «Kül töbe bolmas, küieu bala ūl bolmas», «Qara esek basyna jügen kigızseŋ de, tūlpar bolmas. Küŋge qamqa ton japsaŋ da, hanym bolmas. Japalaq-japalaq qar jausa, jazǧa qalmas. Eskı qamys bız bolmas. Ejelgı dūşpan dos bolmas. Mıngen atyŋ qinalmaiynşa, jol alynbas. Qara bolat öz qylyşyŋdy şalmaiynşa, jaudyŋ tauany qaitpas. Er malyn qimaiynşa, aty şyqpas. Qyz anadan körmeiınşe, önege almas. Ūl atadan körmeiınşe, sapar şekpes», «Jer qadırın el bıledı, el qadırın er bıledı», «Qūlan qūdyqqa qūlasa, qūrbaqa qūlaǧynda oinaidy», «Köŋılı pasyq erde däulet bolmas», «Ūly – atanyŋ erı, ekı közınıŋ bırı», «Däulettı ūlyŋ bolsa, oşaǧyŋnyŋ qory bolar. Däuletsız ūl bolsa, atanyŋ körı bolar. Ūldyŋ künı qaraŋ, ata ölıp, mal qalmasa. Ata malynan ne paida, basta däulet bolmasa» degen syŋailas naqyldary qazaqtyŋ ǧibratty sözderınde de keŋınen kezdesedı. Būl abyz Qorqyttyŋ özı de, onyŋ ruhani bai mūrasy da qazaq halqynyŋ, ädebietı men mädenietınıŋ bastapqy qainary, töl mūrasy ekendıgın sözsız aiǧaqtaidy.
Osy oraidaǧy taǧy bır mäsele, qazaqtyŋ muzykalyq mūrasy sanatynda Qorqyttan jetken 11 küi bar. Bır aita keterlıgı, būl Qorqyt mūrasyn ortaq mūra sanaityn äzırbaijanda da, türıkte de, türıkmende de joq, iaǧni Qorqyt küilerı – tek qazaqqa ǧana tän ölşeusız bailyq. Demek, Qorqytty qazaq muzykasynyŋ atasy dep sanauǧa tolyq negız bar. Ökınışke qarai, P.Momynūlynyŋ «Qazaq muzykasynyŋ qysqaşa tarihy» men bes adamnan tūratyn avtorlyq ūjym şyǧarǧan «Qazaq halqynyŋ dästürlı muzykasy» kıtabynyŋ ekeuınde de Qorqyttyŋ eskerılmegenın baiqaimyz.
P.Momynūly qazaq muzykasynyŋ atasy retınde Äbu Nasyr äl-Farabidı ataidy. Bıraq äl-Farabiden muzyka teoriiasy jönındegı eŋbekterdıŋ jetkendıgı bolmasa, mūra esebındegı naqty şyǧarma qalmaǧany belgılı. Osy rette «Qorqyt», «Aqqu», «Jelmaia», «Elım-ai, halqym-ai», «Saryn», «Tarǧyl tana», «Ūşardyŋ ūluy», «Äupbai», «Başpai» ıspettı ǧajap küilerı qalǧan «qobyz atasyn» qazaq muzykasynyŋ negızın saluşy retınde tani almai jürgenımız ökınıştı.Folklortanuşy Ş.Ybyraev Qorqyttyŋ muzykaǧa erekşe mındet jüktegendıgın aitady. Dana abyz küi tartu arqyly tyŋdauşysyna estetikalyq läzzat berudı ǧana közdemegen, öner arqyly ömırdıŋ mänın ızdegen jäne «muzyka, jalpy öner arqyly kez kelgen närsege äser etuge, barlyǧyn jeŋuge bolady» dep bılgen. Aŋyzǧa jügınsek, jüzdegen jyldar boiy küi tartyp otyrǧan kezınde Qorqytty ajal ala almaidy, iaǧni mäŋgılık jasaityn, ölımge de bas imeitın qūdıret – tek öner ǧana. Soǧan bailanysty Qorqyt önerge kielı sipat bergen. Adamnyŋ tänı ötkınşı bolǧanymen, onyŋ jany, ruhy, artynda qalǧan ısterı mäŋgı jasaityndyǧyn ūǧyndyra bılgen. Osydan 21 jyl būryn Qyzylorda oblysynyŋ Josaly stansysynan 18 şaqyrym jerde Qorqyt ataǧa eskertkış ornatylǧan. Temır betonnan jasalǧan tıp-tık tört köktastan tūratyn eskertkıştıŋ biıktıgı – 8 metr. Joǧarǧy jaǧyna auzy keŋ tütıkter ornatylǧan. Ortalyq oiyqqa kelıp tüiısetın 40 metall tütık jel soqqan kezde qobyz sarynymen ündes dybys şyǧarady… Bır pıkır Şäkır YBYRAEV, halyqaralyq türkı akademiiasynyŋ prezidentı, professor, akademik: – Menıŋ zertteuım boiynşa, Qorqyt ömırde bolǧan. Qorqyttyŋ, şamamen alǧanda, VIII-IX ǧasyrlarda Syrdariianyŋ boiynda ömır keşkenı anyq. Äitpese joq adamǧa eskertkış ornatyp, basyna belgı qoimaidy. Būl – bır jaǧy. Ekınşı jaǧynan, ömırde bolmaǧan adamnan sonşama aŋyz tudyra almaidy.
Demek, ol – naqty bolǧan adam. Bıraq ol – qazaq dalasyna islamnyŋ enetınınıŋ aldynda ömır sürgen kısı. Jalpy, Qorqyt däuırı täŋırlık eskı nanym-senımnıŋ islamǧa oryn berıp jatqan tūstaryna da säikes keledı.Sebebı ol turaly aŋyzdardyŋ mazmūny soǧan meŋzeidı. Mūnda belgılı bır därejede täŋırlık dınnıŋ qaǧidalaryn qorǧau bar. Söitıp, islamnyŋ keibır qaǧidalaryna qarsy kelu baiqalady. Mysaly, ölmeudıŋ jolyn ızdeu, ajalǧa qarsy tūru degen – islamda joq närse. Aldaǧy uaqytta onyŋ tek ömırde bolǧan-bolmaǧanyn ǧana emes, jyrlarynyŋ da körkemdık erekşelıkterın ary qarai zerttei beruımız kerek. Būl – jalpy türkı halyqtarynyŋ ejelgı mädenietınıŋ, mūrasynyŋ ortaq ekendıgın körsetetın, qazırgı aitylyp jürgen ruhani integrasiia mäselesıne mūryndyq bolatyn eskertkış.
Roza RAQYMQYZY
