Qorqyt – qobyzdyń ǵana emes, qazaq mýzykasynyń da atasy…

4384
Adyrna.kz Telegram

«Qobyzdyń atasy»  atanǵan Qorqyt baba qazirgi Qyzylorda oblysy Qarmaqshy aýdanyna qarasty Syrdarııa ózeniniń tómengi jaǵynda, Jankent qalasynda ómir súrgen. Jazba málimetter men halyq shejiresine súıensek, Qorqyttyń ákesi Qaraqoja oǵyz taıpasyna jatatyn Baıat rýynan shyqqan, al anasy – qypshaq qyzy.

Óz dáýiriniń uly oıshyly bolǵan Qorqytty el-jurttyń qatty qadirlegeni sonshalyq, ol týraly nebir ańyzdar týǵyz­ǵan. Sol sebepti de uly jyraýdyń týǵany­nan bastap, ómirden ótkenge deıingi árbir sátin, búkil is-áreketin qııalǵa bergisiz ádemi áńgimege, áserli mıfke aınaldyrǵan. Abyz beınesiniń sharttylyqqa qurylǵan belgileri kóbeıip ketkendikten de, keıingi jurt aqyrynda Qorqyt ómirde bolǵan ba, bolmaǵan ba degen dúdámal oıda qalǵan.

Qorqyt ómirine qatysty eń negizgi ańyzdarǵa toqtalar bolsaq, áýelgi áńgime onyń dúnıege kelýine qatysty. Qazaqtyń ańyz-ertegilerinde Qorqyttyń týǵan kúni óte qorqynyshty etip kórsetiledi. Ol kúni alaı-dúleı boran soǵady, nóserli jaýyn quıady, kún tutylǵandaı aınalany qara túnek basyp, úsh kúnge deıin kúnniń kózi ashyl­maı qoıady. Qarataýdy qaptaǵan qa­lyń bulttan kún kúrkirep, jurttyń qutyn qashyryp, záresin ushyrady. Qorqyttyń anasy toǵyz kún boıy qatty tolǵatyp, asa qorqynyshty jaǵdaıda náresteni ómirge ákeledi. Ol týylarda dúnıeni basqan qara túnekten qoryqqan halyq jańa týǵan bala­ǵa Qorqyt dep at qoıady. Qorqyt tý­ǵan­da sóılep týady. Ol týarda qatty qoryqqan el týǵan soń qatty qýanady. Erte eseıgen bala Qorqyt oǵyz jurtynyń uly kósemi deńgeıine kóteriledi.

Qorqyttyń qashan týǵany, qansha  ómir súrgeni jónindegi pikirler de ár alýan. Keıbir derekter Qorqyt «VII-VIII ǵasyr­lar­da ómir súrgen» dese, endi bir ǵalymdar «VIII-IX ǵasyrlarda jasaǵan» degen pikirdi ustanady. Sol sııaqty birqatar derekterde Qorqyttyń 95 jyl jasaǵandyǵy aıtylsa, keıbirinde 300, tipti 400-ge kelgen degen boljam bar. Al ázirbaıjandardyń «Dede Qorqyt kitabynda» «Rasýl ǵaleı hı ýás-salam zamanyna jaqyn, Baıat boıynda Qorqyt ata deıtin bir er turypty» dep, Qorqyttyń ómir súrgen ýaqytyn Muhammed paıǵambardyń zamanyna jaqyndatady. Tipti keıbir ǵylymı eńbekterde Qorqyt atanyń paıǵambarǵa elshi bolyp jiberil­geni jazylǵan. Biraq munyń bári túrki halyq­tary ıslam dinin qabyldaǵannan keıingi tirlik bolýy múmkin. Shyn máninde, kóptegen derekkóz Qorqyttyń oǵyz-qypshaq eli táńir dinin ustanǵan kezeńde ómir keshkendigine, jyraý, jyrshylyqpen qatar, baqsylyq qasıeti zor asqan emshi, kóripkel bolǵandyǵyn meńzeıdi. Alaıda kóshpelilerdiń ıslamǵa bet burýynan ke­ıin­gi kezeńde Qorqyt «musylman áýlıesi», «din jolyndaǵy adam» retinde kórsetile bastaǵan. Folklortanýshy ǵalym Shákir Ybyraevtyń pikirinshe, «Qorqyttyń beı­ne­si transformaııaǵa ushyraǵan. Basynda táńirlik baqsy bolǵanymen, birte-birte oǵyzdar ony musylman áýlıesine aınal­dyr­ǵan».

Endi Qorqyt ata qazaq halqyna nesimen jaqyn, ne úshin mańyzdy degenge keleıik. Oǵyz-qypshaq taıpalaryna ortaq tilde jazylǵan «Qorqyt ata kitaby» sıýjeti ja­ǵy­nan qazaq aýyz ádebıetiniń ozyq úlgisi sanatyndaǵy «Alpamys», «Bozjigit», «Qula­mergen», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Muńlyq – Zarlyq» dastandarymen meılinshe úndes, erekshe saryndas.

Sonymen qatar Qorqyt atanyń «Tákap­par­lyqty táńir súımes», «Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas», «Kúl tóbe bolmas, kúıeý bala ul bolmas», «Qara esek basyna júgen kıgizseń de, tulpar bolmas. Kúńge qamqa ton japsań da, hanym bolmas. Ja­pa­laq-japalaq qar jaýsa, jazǵa qalmas. Eski qamys biz bolmas. Ejelgi dushpan dos bolmas. Mingen atyń qınalmaıynsha, jol alynbas. Qara bolat óz qylyshyńdy shal­maıynsha, jaýdyń taýany qaıtpas. Er ma­lyn qımaıynsha, aty shyqpas. Qyz anadan kórmeıinshe, ónege almas. Ul atadan kór­meıinshe, sapar shekpes», «Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi», «Qulan qudyq­qa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy», «Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas», «Uly – atanyń eri, eki kóziniń biri», «Dáýletti ulyń bolsa, oshaǵyńnyń qory bolar. Dáýletsiz ul bolsa, atanyń kóri bolar. Ul­dyń kúni qarań, ata ólip, mal qalmasa. Ata malynan ne paıda, basta dáýlet bolmasa» degen syńaılas naqyldary qazaqtyń ǵıbratty sózderinde de keńinen kezdesedi. Bul abyz Qorqyttyń ózi de, onyń rýhanı baı murasy da qazaq halqynyń, ádebıeti men mádenıetiniń bastapqy qaınary, tól murasy ekendigin sózsiz aıǵaqtaıdy.

Osy oraıdaǵy taǵy bir másele, qazaq­tyń mýzykalyq murasy sanatynda  Qor­qyt­­tan jetken 11 kúı bar. Bir aıta keterli­gi, bul Qorqyt murasyn ortaq mura sa­­naı­tyn ázirbaıjanda da, túrikte de, túrikmende de joq, ıaǵnı Qorqyt kúıleri – tek qazaqqa ǵana tán ólsheýsiz baılyq. Demek, Qorqytty qazaq mýzykasynyń ata­sy dep sanaýǵa tolyq negiz bar. Ókinishke qaraı, P.Momynulynyń «Qazaq mýzyka­sy­nyń qysqasha tarıhy» men bes adamnan turatyn avtorlyq ujym shyǵarǵan «Qazaq halqynyń dástúrli mýzykasy» kitabynyń ekeýinde de Qorqyttyń eskerilmegenin baıqaımyz.

P.Momynuly qazaq mýzykasy­nyń atasy retinde Ábý Nasyr ál-Farabıdi ataıdy. Biraq ál-Farabıden mýzyka teorııasy jónindegi eńbekterdiń jetkendigi bolmasa, mura esebindegi naqty shyǵarma qalmaǵany belgili. Osy rette «Qorqyt», «Aqqý», «Jelmaıa», «Elim-aı, halqym-aı», «Saryn», «Tarǵyl tana», «Ushardyń ulýy», «Áýpbaı», «Bashpaı» ispetti ǵajap kúıleri qalǵan «qobyz atasyn» qazaq mýzykasynyń negizin salýshy retinde tanı almaı júrge­nimiz ókinishti.

Folklortanýshy Sh.Ybyraev Qorqyt­tyń mýzykaǵa erekshe mindet júktegendigin aıtady. Dana abyz kúı tartý arqyly tyń­daý­shysyna estetıkalyq lázzat berýdi ǵana kózdemegen, óner arqyly ómir­diń mánin izdegen jáne «mýzyka, jalpy óner arqyly kez kelgen nársege áser etýge, barlyǵyn jeńýge bolady» dep bilgen. Ańyzǵa júgin­sek, júzdegen jyldar boıy kúı tartyp otyrǵan kezinde Qorqytty ajal ala al­maıdy, ıaǵnı máńgilik jasaı­tyn, ólimge de bas ımeıtin qudiret – tek óner ǵana. Soǵan baılanysty Qorqyt óner­ge kıeli sıpat bergen. Adamnyń táni ótkinshi bolǵanymen, onyń jany, rýhy, artynda qalǵan isteri máńgi jasaıtyndy­ǵyn uǵyndyra bilgen.

Osydan 21 jyl buryn Qyzylorda obly­synyń Josaly stansysynan 18 shaqy­rym jerde Qorqyt ataǵa eskertkish ornatylǵan. Temir betonnan jasalǵan tip-tik tórt kóktastan turatyn eskertkishtiń bıiktigi – 8 metr. Joǵarǵy jaǵyna aýzy keń tútikter ornatylǵan. Ortalyq oıyqqa kelip túıisetin 40 metall tútik jel soqqan kezde qobyz sarynymen úndes dybys shyǵarady…

Bir pikir

Shákir YBYRAEV, halyqaralyq túrki akademııasynyń prezıdenti, professor, akademık:

– Meniń zertteýim boıynsha, Qorqyt ómirde bolǵan. Qorqyttyń, shamamen alǵanda, VIII-IX ǵasyrlarda Syrdarııanyń boıynda ómir keshkeni anyq. Áıtpese joq adamǵa eskertkish ornatyp, basyna belgi qoımaıdy. Bul – bir jaǵy. Ekinshi jaǵynan, ómirde bolmaǵan adamnan sonshama ańyz týdy­ra almaıdy.

Demek, ol – naqty bolǵan adam. Biraq ol – qazaq dalasy­na ıslamnyń enetininiń aldynda ómir súrgen kisi. Jalpy, Qorqyt dáýiri táńir­lik eski nanym-senimniń ıslamǵa oryn berip jatqan tustaryna da sáı­kes keledi.

Sebebi ol týraly ańyzdar­dyń mazmuny soǵan meńzeıdi. Munda belgili bir dárejede táńirlik dinniń qaǵıdalaryn qorǵaý bar. Sóıtip, ıs­lam­nyń keıbir qaǵıdalaryna qarsy kelý baıqalady. Mysaly, ólmeýdiń jolyn izdeý, ajalǵa qarsy turý degen – ıslamda joq nárse. Aldaǵy ýaqytta onyń tek ómirde bolǵan-bolmaǵanyn ǵana emes, jyrlarynyń da kórkemdik erekshelikterin ary qaraı zertteı be­rýimiz kerek. Bul – jalpy túrki halyq­ta­rynyń ejelgi mádenıetiniń, mura­sy­nyń ortaq ekendigin kórsetetin, qa­zirgi aıtylyp júrgen rýhanı ınteg­ra­ııa máselesine muryndyq bolatyn eskertkish.


 

Roza RAQYMQYZY

Pikirler