«Qobyzdyń atasy» atanǵan Qorqyt baba qazirgi Qyzylorda oblysy Qarmaqshy aýdanyna qarasty Syrdarııa ózeniniń tómengi jaǵynda, Jankent qalasynda ómir súrgen. Jazba málimetter men halyq shejiresine súıensek, Qorqyttyń ákesi Qaraqoja oǵyz taıpasyna jatatyn Baıat rýynan shyqqan, al anasy – qypshaq qyzy.
Óz dáýiriniń uly oıshyly bolǵan Qorqytty el-jurttyń qatty qadirlegeni sonshalyq, ol týraly nebir ańyzdar týǵyzǵan. Sol sebepti de uly jyraýdyń týǵanynan bastap, ómirden ótkenge deıingi árbir sátin, búkil is-áreketin qııalǵa bergisiz ádemi áńgimege, áserli mıfke aınaldyrǵan. Abyz beınesiniń sharttylyqqa qurylǵan belgileri kóbeıip ketkendikten de, keıingi jurt aqyrynda Qorqyt ómirde bolǵan ba, bolmaǵan ba degen dúdámal oıda qalǵan.
Qorqyt ómirine qatysty eń negizgi ańyzdarǵa toqtalar bolsaq, áýelgi áńgime onyń dúnıege kelýine qatysty. Qazaqtyń ańyz-ertegilerinde Qorqyttyń týǵan kúni óte qorqynyshty etip kórsetiledi. Ol kúni alaı-dúleı boran soǵady, nóserli jaýyn quıady, kún tutylǵandaı aınalany qara túnek basyp, úsh kúnge deıin kúnniń kózi ashylmaı qoıady. Qarataýdy qaptaǵan qalyń bulttan kún kúrkirep, jurttyń qutyn qashyryp, záresin ushyrady. Qorqyttyń anasy toǵyz kún boıy qatty tolǵatyp, asa qorqynyshty jaǵdaıda náresteni ómirge ákeledi. Ol týylarda dúnıeni basqan qara túnekten qoryqqan halyq jańa týǵan balaǵa Qorqyt dep at qoıady. Qorqyt týǵanda sóılep týady. Ol týarda qatty qoryqqan el týǵan soń qatty qýanady. Erte eseıgen bala Qorqyt oǵyz jurtynyń uly kósemi deńgeıine kóteriledi.
Qorqyttyń qashan týǵany, qansha ómir súrgeni jónindegi pikirler de ár alýan. Keıbir derekter Qorqyt «VII-VIII ǵasyrlarda ómir súrgen» dese, endi bir ǵalymdar «VIII-IX ǵasyrlarda jasaǵan» degen pikirdi ustanady. Sol sııaqty birqatar derekterde Qorqyttyń 95 jyl jasaǵandyǵy aıtylsa, keıbirinde 300, tipti 400-ge kelgen degen boljam bar. Al ázirbaıjandardyń «Dede Qorqyt kitabynda» «Rasýl ǵaleı hı ýás-salam zamanyna jaqyn, Baıat boıynda Qorqyt ata deıtin bir er turypty» dep, Qorqyttyń ómir súrgen ýaqytyn Muhammed paıǵambardyń zamanyna jaqyndatady. Tipti keıbir ǵylymı eńbekterde Qorqyt atanyń paıǵambarǵa elshi bolyp jiberilgeni jazylǵan. Biraq munyń bári túrki halyqtary ıslam dinin qabyldaǵannan keıingi tirlik bolýy múmkin. Shyn máninde, kóptegen derekkóz Qorqyttyń oǵyz-qypshaq eli táńir dinin ustanǵan kezeńde ómir keshkendigine, jyraý, jyrshylyqpen qatar, baqsylyq qasıeti zor asqan emshi, kóripkel bolǵandyǵyn meńzeıdi. Alaıda kóshpelilerdiń ıslamǵa bet burýynan keıingi kezeńde Qorqyt «musylman áýlıesi», «din jolyndaǵy adam» retinde kórsetile bastaǵan. Folklortanýshy ǵalym Shákir Ybyraevtyń pikirinshe, «Qorqyttyń beınesi transformaııaǵa ushyraǵan. Basynda táńirlik baqsy bolǵanymen, birte-birte oǵyzdar ony musylman áýlıesine aınaldyrǵan».
Endi Qorqyt ata qazaq halqyna nesimen jaqyn, ne úshin mańyzdy degenge keleıik. Oǵyz-qypshaq taıpalaryna ortaq tilde jazylǵan «Qorqyt ata kitaby» sıýjeti jaǵynan qazaq aýyz ádebıetiniń ozyq úlgisi sanatyndaǵy «Alpamys», «Bozjigit», «Qulamergen», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Muńlyq – Zarlyq» dastandarymen meılinshe úndes, erekshe saryndas.
Sonymen qatar Qorqyt atanyń «Tákapparlyqty táńir súımes», «Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas», «Kúl tóbe bolmas, kúıeý bala ul bolmas», «Qara esek basyna júgen kıgizseń de, tulpar bolmas. Kúńge qamqa ton japsań da, hanym bolmas. Japalaq-japalaq qar jaýsa, jazǵa qalmas. Eski qamys biz bolmas. Ejelgi dushpan dos bolmas. Mingen atyń qınalmaıynsha, jol alynbas. Qara bolat óz qylyshyńdy shalmaıynsha, jaýdyń taýany qaıtpas. Er malyn qımaıynsha, aty shyqpas. Qyz anadan kórmeıinshe, ónege almas. Ul atadan kórmeıinshe, sapar shekpes», «Jer qadirin el biledi, el qadirin er biledi», «Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy», «Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas», «Uly – atanyń eri, eki kóziniń biri», «Dáýletti ulyń bolsa, oshaǵyńnyń qory bolar. Dáýletsiz ul bolsa, atanyń kóri bolar. Uldyń kúni qarań, ata ólip, mal qalmasa. Ata malynan ne paıda, basta dáýlet bolmasa» degen syńaılas naqyldary qazaqtyń ǵıbratty sózderinde de keńinen kezdesedi. Bul abyz Qorqyttyń ózi de, onyń rýhanı baı murasy da qazaq halqynyń, ádebıeti men mádenıetiniń bastapqy qaınary, tól murasy ekendigin sózsiz aıǵaqtaıdy.
Osy oraıdaǵy taǵy bir másele, qazaqtyń mýzykalyq murasy sanatynda Qorqyttan jetken 11 kúı bar. Bir aıta keterligi, bul Qorqyt murasyn ortaq mura sanaıtyn ázirbaıjanda da, túrikte de, túrikmende de joq, ıaǵnı Qorqyt kúıleri – tek qazaqqa ǵana tán ólsheýsiz baılyq. Demek, Qorqytty qazaq mýzykasynyń atasy dep sanaýǵa tolyq negiz bar. Ókinishke qaraı, P.Momynulynyń «Qazaq mýzykasynyń qysqasha tarıhy» men bes adamnan turatyn avtorlyq ujym shyǵarǵan «Qazaq halqynyń dástúrli mýzykasy» kitabynyń ekeýinde de Qorqyttyń eskerilmegenin baıqaımyz.
P.Momynuly qazaq mýzykasynyń atasy retinde Ábý Nasyr ál-Farabıdi ataıdy. Biraq ál-Farabıden mýzyka teorııasy jónindegi eńbekterdiń jetkendigi bolmasa, mura esebindegi naqty shyǵarma qalmaǵany belgili. Osy rette «Qorqyt», «Aqqý», «Jelmaıa», «Elim-aı, halqym-aı», «Saryn», «Tarǵyl tana», «Ushardyń ulýy», «Áýpbaı», «Bashpaı» ispetti ǵajap kúıleri qalǵan «qobyz atasyn» qazaq mýzykasynyń negizin salýshy retinde tanı almaı júrgenimiz ókinishti.
Folklortanýshy Sh.Ybyraev Qorqyttyń mýzykaǵa erekshe mindet júktegendigin aıtady. Dana abyz kúı tartý arqyly tyńdaýshysyna estetıkalyq lázzat berýdi ǵana kózdemegen, óner arqyly ómirdiń mánin izdegen jáne «mýzyka, jalpy óner arqyly kez kelgen nársege áser etýge, barlyǵyn jeńýge bolady» dep bilgen. Ańyzǵa júginsek, júzdegen jyldar boıy kúı tartyp otyrǵan kezinde Qorqytty ajal ala almaıdy, ıaǵnı máńgilik jasaıtyn, ólimge de bas ımeıtin qudiret – tek óner ǵana. Soǵan baılanysty Qorqyt ónerge kıeli sıpat bergen. Adamnyń táni ótkinshi bolǵanymen, onyń jany, rýhy, artynda qalǵan isteri máńgi jasaıtyndyǵyn uǵyndyra bilgen.
Osydan 21 jyl buryn Qyzylorda oblysynyń Josaly stansysynan 18 shaqyrym jerde Qorqyt ataǵa eskertkish ornatylǵan. Temir betonnan jasalǵan tip-tik tórt kóktastan turatyn eskertkishtiń bıiktigi – 8 metr. Joǵarǵy jaǵyna aýzy keń tútikter ornatylǵan. Ortalyq oıyqqa kelip túıisetin 40 metall tútik jel soqqan kezde qobyz sarynymen úndes dybys shyǵarady…
Bir pikir
Shákir YBYRAEV, halyqaralyq túrki akademııasynyń prezıdenti, professor, akademık:
– Meniń zertteýim boıynsha, Qorqyt ómirde bolǵan. Qorqyttyń, shamamen alǵanda, VIII-IX ǵasyrlarda Syrdarııanyń boıynda ómir keshkeni anyq. Áıtpese joq adamǵa eskertkish ornatyp, basyna belgi qoımaıdy. Bul – bir jaǵy. Ekinshi jaǵynan, ómirde bolmaǵan adamnan sonshama ańyz týdyra almaıdy.
Demek, ol – naqty bolǵan adam. Biraq ol – qazaq dalasyna ıslamnyń enetininiń aldynda ómir súrgen kisi. Jalpy, Qorqyt dáýiri táńirlik eski nanym-senimniń ıslamǵa oryn berip jatqan tustaryna da sáıkes keledi.
Sebebi ol týraly ańyzdardyń mazmuny soǵan meńzeıdi. Munda belgili bir dárejede táńirlik dinniń qaǵıdalaryn qorǵaý bar. Sóıtip, ıslamnyń keıbir qaǵıdalaryna qarsy kelý baıqalady. Mysaly, ólmeýdiń jolyn izdeý, ajalǵa qarsy turý degen – ıslamda joq nárse. Aldaǵy ýaqytta onyń tek ómirde bolǵan-bolmaǵanyn ǵana emes, jyrlarynyń da kórkemdik erekshelikterin ary qaraı zertteı berýimiz kerek. Bul – jalpy túrki halyqtarynyń ejelgi mádenıetiniń, murasynyń ortaq ekendigin kórsetetin, qazirgi aıtylyp júrgen rýhanı ıntegraııa máselesine muryndyq bolatyn eskertkish.
Roza RAQYMQYZY