سوڭعى جىلدارى بىزدە «برەند» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. «قازاقتىڭ برەندى – قىمىز»، «قازاقتىڭ برەندى – كيىز ءۇي»، «قازاقتىڭ برەندى – قازى-قارتا»، «قازاقتىڭ برەندى – ۇلتتىق شاپان» دەگەندەي تۇجىرىمداردى گازەت-جۋرنالدارىمىزدان وقىعان بولارسىزدار.
كونە سكانديناۆتىق «brandr» تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە ەنىپ، «brand» بولىپ تاراپ، بىزگە ورىس تىلىندەگى «برەند» دەلىنگەن نۇسقامەن جەتكەن بۇل ءسوزدىڭ ەڭ اۋەلگى كونە ماعىناسى – ءۇي جانۋارلارىنا سالىناتىن «تاڭبا»، «ەن». بەرتىندە ساۋدا جۇيەسىنە ءوتىپ، تاۋاردىڭ ەرەكشە جوعارى ساپالى ەكەنىن ايعاقتايتىن بەلگى (ورىسشا – «توۆارنىي زناك») بولدى. ال بۇگىندە ءبىز ونى رۋحانيات الەمىمىزگە الىپ شىعىپ، قازاقتىڭ دۇنيەجۇزىنە تانىلۋى نىشانىنا اينالدىرۋ ماقساتىمىزعا قولدانا باستادىق. نەگىزگى وي – تۇزىك، بىراق قازاق وزگە جۇرتقا قىمىزىمەن، قازى-قارتاسىمەن، كيىز ۇيىمەن، شاپانىمەن… تانىلۋعا ءتيىس دەگەن تۇجىرىم قاتە. ۇلتىمىزدى سۇيگەنىمىز، ارداقتاعانىمىز دەگەن ويمەن قازاققا تەڭ تاپپاي كوسىلە سويلەيتىن ادەتكە ۇرىنىپ جۇرگەنىمىز دە – وعاش قىلىق. ءاربىر حالىقتىڭ باسقاعا ەشقاشان تەلىمەس وزىندىك، ءداستۇرلى، ۇلتتىق: ءۇي-عيماراتى، ءىشىپ-جەمى، كيىمى، ادەبيەتى مەن ونەرى… بار، ال ولاردى ءوزارا سالىستىرىپ، مىناۋ ارتىق، مىناۋ كەمشىن دەۋگە حالىقارالىق ەشبىر ۇيىم قۇقىلى ەمەس. ەندەشە ءبىز باسقاعا تانىلۋ-دى ماتەريالدىق تۇرعىدان ىزدەمەي، مورالدىك تۇرعىدان تابالىق. بۇل رەتتە «قازاقتىڭ برەندى»، قازاعىمشا ايتقاندا: «قازاقتىڭ نىشانى»، «قازاقتىڭ كەلبەتى» – قازاقتىڭ دومبىراسى! تانىمال انسامبلدەرىمىز، وركەسترلەرىمىز شەتەلدەردە ونەر كورسەتىپ كەلگەننەن كەيىندە گازەتتەرىمىز ول ەلدەردىڭ جۇرتشىلىعى قازاقتىڭ كۇي اسپابىنا ەرەكشە تاڭدانا قىزىققانىن سولاردىڭ باسپاسوزدەرىنەن مىسال كەلتىرە سۇيىنە جازادى دا، ءبىز سۇيىنە وقىپ، ماقتانىش سەزىمىمىز ەسەلەنە تۇسەدى ەمەس پە؟!
ال كونە كۇيلەرىمىز بەن بۇگىنگى كۇيلەرىمىزدى ناسيحاتتاۋدا بەلسەندى قۇلشىنۋىمىز ءالى ءپاس دەسەك، «قۇرمانعازى – قازاقتىڭ كۇي اتاسى!» دەگەن اعاتتىعىمىز جانە بار. بۇل اعاتتىق كونە داۋىرىمىزدەگى كۇيشىلەردىڭ ءومىرى مەن ونەرىن زەردەلەۋدىڭ ورنىنا ساعىربايۇلى قۇرمانعازى (1823- 1896 جج.) وكىلى بولعان ورتا بۋىنعا ورالتا بەرەدى.
قۇرمانعازى اتامىزدىڭ كۇيشىلىك قۇدىرەتىنە داۋ جوق، بىراق ودان: الدى توعىز ءجۇز جىل، سوڭى ءجۇز جىل بۇرىن دالامىزدى كۇيىمەن تەربەگەن، تولقىتقان، بۇلقىنتقان: قورقىت، كەتبۇعا، اسانقايعى، قازتۋعان، بايجىگىت، حان ابىلاي… بولدى ەمەس پە؟!
كۇي ونەرىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر قورقىت بابامىزدان ارىعا بارار جازباشا دەرەك تابا الماي كەلەدى. مەنىڭشە، قازاق حالقىنىڭ تاريحى قاشاننان باستالعانى انىقتالعان كەزدە كۇي ونەرىمىزدىڭ باستاۋى دا تابىلادى. وعان دەيىن ارعى-بەرگى كۇيشىلەرىمىزگە ايدار تاعۋ اسا قاجەت بولسا، مىسالى، «قورقىت – قازاقتىڭ كۇي اتاسى» دەي تۇرالىق.
كۇي ونەرىمىزدە كەتبۇعانىڭ ورنى دا ايرىقشا ەكەنى بەلگىلى. ادام قالپىنداعى باسقا عاجاپ قىرلارىن تۇگەندەمەگەندە، شىڭعىس حانعا بالاسى جوشىنىڭ قازاسىن «اقساق قۇلان» كۇيىمەن جەتكىزگەنى كونە تۇرىك، مونعول، اراب شەجىرەلەرىنەن ءمالىم. الايدا كەيبىر «زەرتتەۋشىلەر» تاريحي ول دەرەكتى تەرىستەۋگە تىراشتانۋدا (بۇل تاقىرىپتا ماقالا جازۋ ويىمدا بولماعاندىقتان ولاردىڭ اتى-جوندەرى ەسىمدە ساقتالماپتى). ءويتىپ پىسىقايلانۋعا جول بەرىلمەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
دومبىرا تۋرالى. قازاقتىڭ بۇل رۋحاني تولقۇجاتى حاقىندا جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەك بارشىلىق. ولاردان ءوز باسىم: جاعدا بابالىقتىڭ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ، اسىرەسە، جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆتىڭ ىزدەنىس-زەرتتەۋلەرىن ىلگەرى قويامىن. بابالىق تاستاعى تاڭبالار ارقىلى قازاق دومبىراسىنىڭ بۇدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن بولعانىن دالەلدەسە، سەيدىمبەك بايىرعى دومبىرانىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تاراتىپ سيپاتتادى.
ال دومبىراشى، كۇيشى، تەاتر رەجيسسەرى، عالىم، پروفەسسور جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ تۋرالى ايتساق، ول قازاقى تىرلىكتە جاعىمدى مانگە يە «قوڭىر» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى دومبىرانىڭ قوڭىر ۇنىندە ەكەنىن جۇيەلەپ ايتىپ بەردى (دومبىرانى زەرتتەۋدە عالىم جۇماگەلدىنىڭ بىلىمدىلىگىنە دەن قويعىسى كەلگەندەر ونىڭ 2005 جىلى شىققان «قوڭىر جانە دومبىرا» كىتابىن وقىعاي!).
جوعارىداعى پىكىر الىسۋدا ءانشى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆتىڭ دومبىرانى جەتە باعالاي الماي جۇرگەنىمىز جايىندا كۇيىنىش بىلدىرگەنى ورىندى. ءبىز دومبىراعا قارماقباۋ (لەسكا) تاعۋ سياقتى «جاڭالىق» شىققاننان باستاپ قوڭىر ۇننەن ايرىلدىق. جۇماگەلدى قوي ىشەگىنەن جاسالعان ىشەك پەن قارماقباۋدى كومپيۋتەرلىك تاسىلمەن زەرتتەۋدى العاش رەت قولدانىپ، قوي ىشەگىن پايدالانۋعا قايتىپ ورالمايىنشا قوڭىر ۇنمەن تابىسۋىمىز نەعايبىل بولاتىنىن ءتۇسىندىردى.
كەڭەستىك جىلداردا سەمەي قالالىق ەت كومبيناتىندا دومبىرا ءۇشىن قوي ىشەگىن وڭدەۋ تسەحى بولعان، كەيىن ول جابىلىپ قالدى. جۇماگەلدى ءامىرى، مۇمكىندىگى بارلارعا سول تسەحتى قايتادان اشۋ جايىندا الدەنەشە رەت تىلەك ءبىلدىردى، بىراق «كورەيىك» دەگەن سەلقوستىققا تاپ بولا بەردى. ونداي تسەح ۋكراينادا بار دەگەندى ەستىگەن جۇماگەلدى ءوز قاراجاتىمەن ادەيىلەپ بارىپ، ءمان-جايعا قانىپ، ون پار ىشەك الىپ قايتتى دا، مۇنداعى اتاقتى كۇيشى اعالارىنا ۇلەستىرىپ، وزىمىزدە ىشەك تسەحىن اشۋعا اتسالىسۋدى ءوتىندى. وكىنىشكە قاراي، مىسالى، قارشىعا احمەدياروۆ: «قوي ىشەگى، ارينە، جاقسى، الايدا لەسكا ودان كەم ەمەس» دەۋمەن تىندى. ايگىلى كۇيشىنىڭ قارماقباۋدا قوي ىشەگىندەگى قوڭىر ءۇننىڭ جوقتىعىنا، شىڭىلتىر داۋىس باسىم ەكەنىنە ءمان بەرمەگەنى مەنى دە ەرىكسىز تاڭداندىردى.
مەنىڭ ەندىگى قاۋپىم: سوڭعى كەزدە ەلەكتردومبىرا اسپەتتەلە باستادى، ياعني قارماقباۋدىڭ ورنىنا سىم تاعىلىپ، ەلەكترگە جالعانىپ، قازاقتىڭ دومبىراسى شىڭعىرتىلاتىن شىعار. «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇراپ، قۇلاعىنان ايرىلعان» سول بولار. ەلەكتردومبىراشىلارىمىز شەتەلدىك مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ ەلەكترلى تۇرلەرىنىڭ «ارتىقشىلىقتارىنا» تامسانادى (بۇگىندە اتى شەتەلدىككە ەلىكتەۋ-سولىقتاۋ دەگەن دەرتكە شالدىقتىق قوي!), قازاق دومبىراسىنىڭ قاسيەتتى قوڭىر ءۇنىن كەرەك ەتپەيدى.
ساندىق جۇيە تۋرالى. بۇل – دومبىرا تارتا ءبىلۋدى وڭايلاتۋ ماقساتىمەن جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ ويلاپ تاپقان جاڭالىق. مەن ونى تاريحي جاڭالىق دەي الامىن! ويتكەنى ۇلتتىق اۋەن اسپابىندا ويناۋدى الەمگە تاراعان نوتادان تىس تاسىلمەن ۇيرەتۋ، ۇيرەنۋ ەشبىر حالىقتا ازىرشە جوق، قازاقتا عانا بار! ويعا وتە قونىمدى، ءتيىمدى ءتاسىل! جۇماگەلدى بارشا باۋىر باسقان نوتادان جەڭىل جولدى ۇcىنعان ەكەن، ودان نەگە ۇركۋىمىز كەرەك؟ نوتاعا نەگە تىرپ ەتپەي بايلانىپ قالۋىمىز كەرەك؟ ساندىق جۇيە جەكە دومبىرانىڭ دا، دومبىرا وركەسترىنىڭ دە مەرەيىن ۇستەم ەتەدى. ونىڭ مىسالىن رەسپۋبليكامىزدىڭ بىرنەشە مەكتەبىندە (ماسەلەن، الماتىنىڭ م.بازارباەۆ اتىنداعى №138 ونەر گيمنازياسىندا) جۇماگەلدى جاساقتاعان دومبىرا وركەسترلەرىنىڭ جۇمىسىنان كورۋگە بولادى. ءتىپتى قازاق تىلىنەن حابارسىز شەتەلدىكتەردىڭ كەيبىرەۋى الماتىعا كەلگەنىندە ساندىق جۇيە بويىنشا دومبىرا ۇيرەنۋدى ءبىر ساعاتتا مەڭگەرىپ، قازاقتىڭ ءان-كۇيلەرىن تارتا العانىن كوردىم. جۇماگەلدىنىڭ ساندىق جۇيە جايىنداعى كىتابى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندە شىققان ەدى، سول كىتاپ قولىنا تيگەن شەتەلدىك مۋزىكانتتار الماتىعا جولى تۇسكەندە اۆتوردى ىزدەپ تاباتىن.
«تاباتىن» دەپ وتكەن شاقتا سويلەۋ سەبەبىم: جۇماگەلدىنىڭ باقيعا بەت تۇزەگەنىنە ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى.
ول دومبىرانى جەتىلدىرۋ، ساندىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋ، ورنىقتىرۋ ارمانىنا جەتە الماي كەتتى. جوعارىداعى قۇزىرلى ورىندارعا جولداعان جازباشا ۇسىنىستارى ەلەنبەي قالا بەردى. ونداعىلاردىڭ قايسىبىرى ساندىق جۇيەنى «نوتانى جويۋدى كوزدەگەندىك» دەدى. ول سوراقىلىققا جۇماگەلدى: «مەنىڭ ويىمدا جوقتى قايدان، قالاي تاپتى ەكەن؟» دەپ قىنجىلا ەزۋ تارتقان.
ويسىزدىق، نامىسسىزدىق، جاقسىلىق-جاڭالىققا قۇلىقسىزدىق بەلەڭ العان جەردە ۇلت مۇددەسى ۇمىتىلا بەرەدى.
مەنىڭ ءبىر شۇكىرشىلىگىم، جۇماگەلدىنىڭ ۇلى تاڭات – اكە جولىن قۋعان تالاپتى، جىگەرلى، ءبىلىمدى جىگىت. «ورنىندا بار وڭالار». الايدا تاڭاتقا قامقورلىق قاجەت. قازاقتىڭ دومبىراسىن، كۇي ونەرىن قالتقىسىز قادىرلەۋشى، ساندىق جۇيەگە دەن قويۋشى اعايىندار مۇنى ەسكەرەدى دەپ ويلايمىن.
عابباس قابىشۇلى
