Sońǵy jyldary bizde «brend» degen sóz jıi aıtylyp ta, jazylyp ta júr. «Qazaqtyń brendi – qymyz», «Qazaqtyń brendi – kıiz úı», «Qazaqtyń brendi – qazy-qarta», «Qazaqtyń brendi – ulttyq shapan» degendeı tujyrymdardy gazet-jýrnaldarymyzdan oqyǵan bolarsyzdar.
Kóne skandınavtyq «brandr» tilinen aǵylshyn tiline enip, «brand» bolyp tarap, bizge orys tilindegi «brend» delingen nusqamen jetken bul sózdiń eń áýelgi kóne maǵynasy – úı janýarlaryna salynatyn «tańba», «en». Bertinde saýda júıesine ótip, taýardyń erekshe joǵary sapaly ekenin aıǵaqtaıtyn belgi (oryssha – «tovarnyı znak») boldy. Al búginde biz ony rýhanııat álemimizge alyp shyǵyp, qazaqtyń dúnıejúzine tanylýy nyshanyna aınaldyrý maqsatymyzǵa qoldana bastadyq. Negizgi oı – túzik, biraq qazaq ózge jurtqa qymyzymen, qazy-qartasymen, kıiz úıimen, shapanymen… tanylýǵa tıis degen tujyrym qate. Ultymyzdy súıgenimiz, ardaqtaǵanymyz degen oımen qazaqqa teń tappaı kósile sóıleıtin ádetke urynyp júrgenimiz de – oǵash qylyq. Árbir halyqtyń basqaǵa eshqashan telimes ózindik, dástúrli, ulttyq: úı-ǵımaraty, iship-jemi, kıimi, ádebıeti men óneri… bar, al olardy ózara salystyryp, mynaý artyq, mynaý kemshin deýge halyqaralyq eshbir uıym quqyly emes. Endeshe biz basqaǵa tanylý-dy materıaldyq turǵydan izdemeı, moraldik turǵydan tabalyq. Bul rette «qazaqtyń brendi», qazaǵymsha aıtqanda: «qazaqtyń nyshany», «qazaqtyń kelbeti» – Qazaqtyń Dombyrasy! Tanymal ansamblderimiz, orkestrlerimiz shetelderde óner kórsetip kelgennen keıinde gazetterimiz ol elderdiń jurtshylyǵy qazaqtyń kúı aspabyna erekshe tańdana qyzyqqanyn solardyń baspasózderinen mysal keltire súıine jazady da, biz súıine oqyp, maqtanysh sezimimiz eselene túsedi emes pe?!
Al kóne kúılerimiz ben búgingi kúılerimizdi nasıhattaýda belsendi qulshynýymyz áli pás desek, «Qurmanǵazy – qazaqtyń kúı atasy!» degen aǵattyǵymyz jáne bar. Bul aǵattyq kóne dáýirimizdegi kúıshilerdiń ómiri men ónerin zerdeleýdiń ornyna Saǵyrbaıuly Qurmanǵazy (1823- 1896 jj.) ókili bolǵan orta býynǵa oralta beredi.
Qurmanǵazy atamyzdyń kúıshilik qudiretine daý joq, biraq odan: aldy toǵyz júz jyl, sońy júz jyl buryn dalamyzdy kúıimen terbegen, tolqytqan, bulqyntqan: Qorqyt, Ketbuǵa, Asanqaıǵy, Qaztýǵan, Baıjigit, han Abylaı… boldy emes pe?!
Kúı ónerimizdiń tarıhyn zertteýshiler Qorqyt babamyzdan aryǵa barar jazbasha derek taba almaı keledi. Menińshe, qazaq halqynyń tarıhy qashannan bastalǵany anyqtalǵan kezde kúı ónerimizdiń bastaýy da tabylady. Oǵan deıin arǵy-bergi kúıshilerimizge aıdar taǵý asa qajet bolsa, mysaly, «Qorqyt – qazaqtyń kúı atasy» deı turalyq.
Kúı ónerimizde Ketbuǵanyń orny da aıryqsha ekeni belgili. Adam qalpyndaǵy basqa ǵajap qyrlaryn túgendemegende, Shyńǵys hanǵa balasy Joshynyń qazasyn «Aqsaq qulan» kúıimen jetkizgeni kóne túrik, monǵol, arab shejirelerinen málim. Alaıda keıbir «zertteýshiler» tarıhı ol derekti teristeýge tyrashtanýda (bul taqyrypta maqala jazý oıymda bolmaǵandyqtan olardyń aty-jónderi esimde saqtalmapty). Óıtip pysyqaılanýǵa jol berilmeýi kerek dep oılaımyn.
Dombyra týraly. Qazaqtyń bul rýhanı tólqujaty haqynda jazylǵan zertteý eńbek barshylyq. Olardan óz basym: Jaǵda Babalyqtyń, Aqseleý Seıdimbektiń, ásirese, Jumageldi Nájimedenovtiń izdenis-zertteýlerin ilgeri qoıamyn. Babalyq tastaǵy tańbalar arqyly qazaq dombyrasynyń budan tórt myń jyl buryn bolǵanyn dáleldese, Seıdimbek baıyrǵy dombyranyń túr-túrin taratyp sıpattady.
Al dombyrashy, kúıshi, teatr rejısseri, ǵalym, professor Jumageldi Nájimedenov týraly aıtsaq, ol qazaqy tirlikte jaǵymdy mánge ıe «qońyr» degen sózdiń tórkini dombyranyń qońyr úninde ekenin júıelep aıtyp berdi (dombyrany zertteýde ǵalym Jumageldiniń bilimdiligine den qoıǵysy kelgender onyń 2005 jyly shyqqan «Qońyr jáne dombyra» kitabyn oqyǵaı!).
Joǵarydaǵy pikir alysýda ánshi Nurǵalı Núsipjanovtyń dombyrany jete baǵalaı almaı júrgenimiz jaıynda kúıinish bildirgeni oryndy. Biz dombyraǵa qarmaqbaý (leska) taǵý sııaqty «jańalyq» shyqqannan bastap qońyr únnen aıryldyq. Jumageldi qoı isheginen jasalǵan ishek pen qarmaqbaýdy kompıýterlik tásilmen zertteýdi alǵash ret qoldanyp, qoı ishegin paıdalanýǵa qaıtyp oralmaıynsha qońyr únmen tabysýymyz neǵaıbil bolatynyn túsindirdi.
Keńestik jyldarda Semeı qalalyq et kombınatynda dombyra úshin qoı ishegin óńdeý ehy bolǵan, keıin ol jabylyp qaldy. Jumageldi ámiri, múmkindigi barlarǵa sol ehty qaıtadan ashý jaıynda áldeneshe ret tilek bildirdi, biraq «kóreıik» degen selqostyqqa tap bola berdi. Ondaı eh Ýkraınada bar degendi estigen Jumageldi óz qarajatymen ádeıilep baryp, mán-jaıǵa qanyp, on par ishek alyp qaıtty da, mundaǵy ataqty kúıshi aǵalaryna úlestirip, ózimizde ishek ehyn ashýǵa atsalysýdy ótindi. Ókinishke qaraı, mysaly, Qarshyǵa Ahmedııarov: «Qoı ishegi, árıne, jaqsy, alaıda leska odan kem emes» deýmen tyndy. Áıgili kúıshiniń qarmaqbaýda qoı ishegindegi qońyr únniń joqtyǵyna, shyńyltyr daýys basym ekenine mán bermegeni meni de eriksiz tańdandyrdy.
Meniń endigi qaýpim: sońǵy kezde elektrdombyra áspettele bastady, ıaǵnı qarmaqbaýdyń ornyna sym taǵylyp, elektrge jalǵanyp, qazaqtyń dombyrasy shyńǵyrtylatyn shyǵar. «Toqal eshki múıiz surap, qulaǵynan aırylǵan» sol bolar. Elektrdombyrashylarymyz sheteldik mýzyka aspaptarynyń elektrli túrleriniń «artyqshylyqtaryna» tamsanady (búginde aty sheteldikke elikteý-solyqtaý degen dertke shaldyqtyq qoı!), qazaq dombyrasynyń qasıetti qońyr únin kerek etpeıdi.
Sandyq júıe týraly. Bul – dombyra tarta bilýdi ońaılatý maqsatymen Jumageldi Nájimedenov oılap tapqan jańalyq. Men ony tarıhı jańalyq deı alamyn! Óıtkeni ulttyq áýen aspabynda oınaýdy álemge taraǵan notadan tys tásilmen úıretý, úırený eshbir halyqta ázirshe joq, qazaqta ǵana bar! Oıǵa óte qonymdy, tıimdi tásil! Jumageldi barsha baýyr basqan notadan jeńil joldy ucynǵan eken, odan nege úrkýimiz kerek? Notaǵa nege tyrp etpeı baılanyp qalýymyz kerek? Sandyq júıe jeke dombyranyń da, dombyra orkestriniń de mereıin ústem etedi. Onyń mysalyn respýblıkamyzdyń birneshe mektebinde (máselen, Almatynyń M.Bazarbaev atyndaǵy №138 óner gımnazııasynda) Jumageldi jasaqtaǵan dombyra orkestrleriniń jumysynan kórýge bolady. Tipti qazaq tilinen habarsyz sheteldikterdiń keıbireýi Almatyǵa kelgeninde sandyq júıe boıynsha dombyra úırenýdi bir saǵatta meńgerip, qazaqtyń án-kúılerin tarta alǵanyn kórdim. Jumageldiniń sandyq júıe jaıyndaǵy kitaby qazaq, orys jáne aǵylshyn tilinde shyqqan edi, sol kitap qolyna tıgen sheteldik mýzykanttar Almatyǵa joly túskende avtordy izdep tabatyn.
«Tabatyn» dep ótken shaqta sóıleý sebebim: Jumageldiniń baqıǵa bet túzegenine bir jylǵa jýyq ýaqyt boldy.
Ol dombyrany jetildirý, sandyq júıeni qalyptastyrý, ornyqtyrý armanyna jete almaı ketti. Joǵarydaǵy quzyrly oryndarǵa joldaǵan jazbasha usynystary elenbeı qala berdi. Ondaǵylardyń qaısybiri sandyq júıeni «notany joıýdy kózdegendik» dedi. Ol soraqylyqqa Jumageldi: «Meniń oıymda joqty qaıdan, qalaı tapty eken?» dep qynjyla ezý tartqan.
Oısyzdyq, namyssyzdyq, jaqsylyq-jańalyqqa qulyqsyzdyq beleń alǵan jerde ult múddesi umytyla beredi.
Meniń bir shúkirshiligim, Jumageldiniń uly Tańat – áke jolyn qýǵan talapty, jigerli, bilimdi jigit. «Ornynda bar ońalar». Alaıda Tańatqa qamqorlyq qajet. Qazaqtyń dombyrasyn, kúı ónerin qaltqysyz qadirleýshi, sandyq júıege den qoıýshy aǵaıyndar muny eskeredi dep oılaımyn.
Ǵabbas QABYShULY
