مەن اقيىق ءانشى، فەنومەن عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ اتامىزدىڭ تاڭدايىن كورىپ ەدىم. ول الدى-ارتىمىزدى ءالى دە تولىق پايىمداپ ۇلگەرمەگەن، تۇراقسىز، البىرت ۋاقىتىمىز-دى. سوندىقتان بولار، نە نارسەگە دە قىزىعۋشىلىق سەزىمى تەز ويانىپ، جىلدام باسىلاتىن، قادىر-قاسيەتىن جەتە بايىپتامايتىنبىز. بۇل وقيعا دا جىلدار جىلجىعان سايىن كومەسكى تارتىپ، ۇمىتىلا باستاعان. كۇتپەگەن جەردەن سانامىزدا قايتا جاڭعىردى. وعان سەبەپ: عالىم ە.جانىبەكوۆتىڭ «ءال-ءفارابيدىڭ فيزيكالىق كوزقاراسى» اتتى (الماتى، «راۋان»، 1993 جىل) ەڭبەگىندەگى: «ءال-ءفارابيدىڭ پسيحو-اكۋستيكالىق كوزقاراسى. تەمبر جانە رەزونانس تۋرالى پىكىرلەرى» دەگەن ءبولىمىن وقىپ شىعۋىمىز. زەرتتەۋ كوڭىلگە ءتۇرلى-ءتۇرلى وي ءتۇسىرىپ، دىبىستىڭ فيزيكالىق قۇپياسىن حال-قادىرمىزشە ۇعىنۋعا ۇمتىلىس-ىقىلاس تۋعىزدى.
ءتاڭىر بويىنا دارىن دارىتقان جاننىڭ ءتان جاراتىلىسى دا وزگەشە بولادى ەكەن. كوزىمىز سوعان بۇگىندەرى عانا جەتكەندەي.1984 جىلدىڭ كوكتەمى. ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىندا وقىپ ءجۇرمىز. قارت ۇستاز سىرقاتتانىپ ۇيىندە جاتقان-دى. ارا-تۇرا ءحالىن سۇراپ، اڭگىمەلەسىپ نەمەسە ءان ۇيرەنۋ ءۇشىن ءجيى سوعىپ تۇراتىنبىز. سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. وتىرىسىمىز، ءازىلىمىز جاراسقان كوڭىلدى ساتتە:
– اعا, – دەدىم، – اعا، ءسىزدىڭ تاڭدايىڭىزدى كورۋگە بولا ما؟ قاسىمداعى كۇمىساي كۇلىپ جىبەردى. وقىستان قويعان سۇراعىما كۇلسە كەرەك. قارت تا ءسال جىميدى.
– اعا… – دەدىم، ءتىپتى ەركىنسىنىپ بۇدان سوڭ.
– قوي، – قارت ءانشى ىڭعاي بەرمەي ءسوزىمدى ءبولدى.
– قايتەسىڭ…؟ – قاباعى ءسال ءتۇيىلىپ، قايتا جازىلدى.
ويىن بالاسى كەزىمىزدە ۇلكەندەردىڭ «عاريفوللانىڭ وڭەشىن شەتەل ساتىپ الىپتى» دەپ اڭگىمە قىلاتىنىن ول تۋراسىندا ءسوز قوزعالعاندا قۇلاعىمىز ءجيى شالاتىن. سوندا بۇل جايدى بۇدان دا جاقسى بىلەتىن ەكىنشى بىرەۋلەر «ساتىپ العان سەبەبى، ونىڭ كەڭىردەگىن مۋزەيگە قوياتىن كورىنەدى» دەپ تولىقتىراتىن. شىن كورەتىنبىز. تاڭىرقاۋشى ەك. راديودان ديكتوردىڭ حابارلاۋىنان ەستيتىن نەمەسە كەيىن قارا تانيتىن دارەجەگە جەتكەندە باسىلىم بەتتەرىنەن وقتا-تەكتە ۇشىراتاتىن «جەز تاڭداي ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ»… دەگەن سوزدەر دە كادىمگىدەي اسەر ەتەتىن. ويلاۋشى ەك، «سوندا تاڭدايى جەز بولعانى ما» دەپ. ەسەيە كەلە ولاي ەمەس ەكەنىن بىلدىك قوي. الىپ-قاشپا ءسوزدىڭ جەلىسىنە اينالعان دارىن يەسىمەن ەتەنە ارالاسقان سوڭ كوكەيدە سوناۋ اڭعال كەزدەردەن قالعان اڭىز قولامتاسى قايتامازداعان. كۇننەن-كۇنگە ۇستازىمىزعا بوي ۇيرەنگەن سايىن ءوزىمىزدى ەركىن سەزىنە باستادىق. بىراق مەجەدەن اسپاۋشى ەك. ءانشى قارتتىڭبەلگىسىز ءبىر قۇدىرەتى ءبىزدى جالپى بارشاعا ورتاق سىيلاستىق شەڭبەرىنەن شىعارمايتىن.
وسى مەزەتتە، ساناۋلى سەكۋندتار ىشىندە وسى جاعداياتقا بايلانىستى، قاتىسى بار مالىمەتتەر سانامدا تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى.
1977 جىلى ونەردىڭ تارلانبوزى قانابەك بايسەيىتوۆ اقساقالدىڭ «قۇشتار كوڭىل» دەگەن الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن ومىرباياندىق دەرەكتى حيكاياتىن (96-97 بەتتەر) وقىعانبىز-دى. بۇل مەكتەپ بىتىرگەن جىلىمىز ەدى. ق.بايسەيىتوۆ ءوز تۇستاستارى جونىندە اجەپتاۋىر دەرەكتەر بەرە كەلىپ، ءبىر ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «…عاريفوللا دومبىراسىن قاتايتا بۇراپ، شيرىعىپ تۇر ەدى. مەن ونشا ءمان بەرمەي ءوتىپ كەتكەن بولاتىنمىن. سودان رەپەتيتسيا ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ساحنا سىرتىنان عاريفوللا قايراقبايدىڭ ءانىن قويا بەردى دەيسىڭ، زالدا قاراپ وتىرعان ءبارىمىز ورنىمىزدان قىبىر ەتپەي، قاتتىق تا قالدىق.
تىرەلگەن تۇڭعيىققا قايران ەلىم،
قايىسىپ سىنعالى تۇر سەنىڭ بەلىڭ.
ارقاڭا السىرەسەڭ پانا بولىپ،
تاباتىن ادام بار ما دەرتتىڭ ەمىن؟
نە دەرىن بىلمەي ساسقانداعىسى بولار، كوزى باقىرايىپ: – ءاي، مىناۋ نە ىستەپ تۇر، ەي! – دەپ قۇرمانبەك بەتىمە قارادى. – كورىپ تۇرسىڭ عوي نە ىستەپ تۇرعانىن، قۇداي بىلەدى نە «رە»، نە «ءميدى» الىپ تۇر، – دەدىم. – مانا دومبىراسىن قاتۋلانا بۇراپ تۇر ەدى، اشۋىنا مىنگەن عوي باتىرىڭ.
دەرەۋ بارىپ پيانينوعا سالىپ تەكسەرىپ، كورسەك، عاريفوللانىڭ جاڭاعى الىپ تۇرعان نوتاسى ءۇشىنشى وكتاۆاداعى «مي» ەكەن».
مۋزىكالىق ساۋاتى جوق ماعان، ءۇشىنشى وكتاۆاداعى ءميدى تۇسىنبەسەم دە (اۋىلدا پيانينونى كىم كورىپتى), بۇل اڭگىمەنىڭ جايدان-جاي باياندالىپ وتىرماعانى ۇعىنىقتى. كەيىن وقۋعا تۇستىك. پيانينونى كوردىك. ماعلۇمات الدىق. سويتسەك، ءۇشىنشى وكتاۆانىڭ مي نوتاسى ەرلەر تىنىسى جەتپەيتىن ايەلدەردىڭ اششى دا جىڭىشكە سوپرانو داۋىسىنىڭ بيىكتىگى ەكەن. سوندا عانا عاريفوللا اتامىز ءۇنىنىڭ قانشالىقتى زور، جوعارى بولعاندىعىن باعامداعانبىز.
ۇستازىمنىڭ ىڭعايىن تانىعان سوڭ:
– اعا، – دەپ ونان سايىن ەكىلەندىم، قارتتىڭ ءوتىلىمدى ورىندايتىنىنان كۇدەرىمدى ۇزبەي.
– كورەيىك تە. قانداي ەكەنىن تاڭدايىڭىزدىڭ. انشى قارت كوزىن جۇمىپ، باسىن شايقادى.
بۇل قىزىعۋشىلىق ىنتامىزدى ودان ءارى كۇشەيتكەن ۇستازىمىزدىڭ كەلىنى رايانىڭ وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ايتقان مىنا اڭگىمەسى ەدى: ءبىر جىلدارى ۇلى ءانشى كارۋزونىڭ وتانى – يتاليادان مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى الماتىعا كەلىپ قازاق ونەرىمەن تانىسادى. كوپ انشىلەرىمىزبەن جۇزدەسسە كەرەك. سوندا اسىرەسە، ولاردى قايران قالدىرعان عاريفوللا اتامىزدىڭ ايرىقشا ءۇن ەرەكشەلىگى كورىنەدى. سونىمەن ونەرتانۋشىلار ساز سۇڭقارىنىڭ داۋىس ولشەمىن، ونىڭ ورىنداۋىنداعى بىرنەشە ءاندى ءۇن تاسپاعا جازىپ الىپ كەتەدى. كەيىن كوپ كەشىكپەي عاريفوللا اقساقالعا يتاليادان شاقىرتۋ كەلەدى. ماقسات – ع.قۇرمانعاليەۆتىڭ كەڭ تىنىستى ءۇنىنىڭ سىرىن جان-جاقتى زەرتتەمەك ەكەن. بىراق، ەڭ وكىنىشتىسى، سول كەزدەگى بيلىك تۇتقاسىنداعى زەردەسى تومەن قايسىبىر شەنەۋنىكتەر تاراپىنان وسى ءبىر تاريحي جايتقا جەتە نازار اۋدارىلماي، دارقان دارىنعا ونەرگە قۇرمەتى ايرىقشا ۇلكەن ەلگە بارۋدىڭ ءساتى تۇسپەيدى.
كەيىنىرەك عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ سونداعى داۋىسى بۇگىندەرى يتاليانىڭ گەنۋيا قالاسىنداعى «الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن دىبىستار مۇراجايىندا» ساقتاۋلى ەكەنىن انىقتاپ بىلدىك.
تەگىندە، ءبىر تۋار دارىن داۋىسىنىڭ سۇلۋلىعى، جوعارىلىعى ونىمەن كەزدەسكەن شەتەلدىك ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنايرىقشا اۋدارعانى بۇل ءبىر ەمەس-ءتى. وعان دا دالەلىمىز بار: «ءالى ەسىمدە، 1958-60 جىلدار شاماسى، – دەيدى كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ 1993 جىلعى 29 قاڭتارداعى «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالانعان «ءان ونەرىنىڭ ۇكىلىسى دە، ۇلگىسى دە ەدى» دەگەن ەستەلگىندە. – ول كەزدە مەن قازاقتىڭ جامبىل اتىنداعى مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتەتىنمىن. ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيامەن اعىلشىن ونەر زەرتتەۋشىسى، ءبىر جۋرناليست ايەل كەلىپتى. وندا جۇسەكەڭ باستاعان ءان قۇدىرەتتەرىنىڭ بابىندا جۇرگەن كەزدەرى، ءبارىن دە جيناپ تىڭدادى، جازىپ الدى. ول كەزدە عارەكەڭدى دە ەركەلەتىپ «شال» دەۋشى ەدىك. «شال – دەدىم، – دومبىراڭنىڭ دا، ءوزىڭنىڭ دە قۇلاق كۇيىڭدى كەلتىرىپ، ەرتەڭ كەل، اعىلشىندىق ايەل دىبىس تاسپاسىنا جازىپ السىن. امەكەڭ جولى ءتۇسىپ بارىپ، قازاقتىڭ قانداي حالىق ەكەنىن فرانتسۋزدارعا تانىتىپ قايتتى، ەندى ءسىزدىڭ تاماشا ءۇنىڭىز اعىلشىنداردىڭ اسپانىندا قالىقتاسا، ۇلتتىق ءان ونەرىنىڭ باعىنىڭ جانعانى ەمەس پە!». كەلدى ەرتەڭىندە، شىرقادى. دومبىرانىڭ ساعاسىنداعى شىرقاۋ دىبىستا عارەكەڭنىڭ ءۇنى شالىقتاي بەبەۋلەگەندە، اعىلشىندىق ايەلدىڭ جانارى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى.
– ايەل داۋىسى بولسا ءبىر باسقا، ەركەك ادامنىڭ وسىنشا جوعارعى دىبىستا ءان ايتۋىن ومىردە تۇڭعىش رەت ەستىپ، ءارى ءتانتى بولىپ وتىرمىن، – دەپ ەدى كوپتەگەن ەلدى ارالاپ، تالاي-تالاي ونەر تارلاندارىمەن جولىققان جۋرناليست.
سول ونەرتانۋشىدان كەيىننەن حات كەلدى. وندا: «مەن تاسپاعا جازىپ العان قازاق انشىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتەرى اعىلشىندىقتار جۇرەگىنە جول تاپتى. اسىرەسە،عاريفوللا ۇنىنە تاڭدانباعان، تامسانباعان جان قالمادى»، – دەپتى…» شىنىندا وسىنداي بولەك دياپازون، «جەز تاڭداي» كىم-كىمدى دە تاڭقالدىراتىنى انىق-تى.
– اعا، – دەدىم، ءالى دە سەنىمدىمىن.
– اعا، ەندى قالجىڭعا قاراي ويىستىم.
– جاقتى اشىپ، جابۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق قوي، سوعان دا… كۇمىساي سىڭعىرلاي كۇلدى. قارت ءانشى دە ەزۋ تارتتى.
– اعا…
– ءوي ءبىر، قويمادىڭ عوي ءتىپتى قاقىلداپ. ۇنىندە اشۋ، ءزىل جوق.
– ال مىناۋ شە… قارت تا ازىلگە كوشتى. ول باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىن ءبىر-بىرىنە ۇيكەدى. اقىسىن تولە دەگەندەگىسى.
– ويباي، سونى ستيپەنديا العان سوڭ… مىندەتتى تۇردە… – دەدىم قۋانىپ كەتىپ.
اقيىق ءانشى داۋىسىنىڭ وتە بيىك نوتالارعا جەتۋى، دىبىس كولەمىنىڭ كەڭدىگى كوپكە بەلگىلى مىنا جايتقا: كومەي شەمىرشەكتەرىنىڭ اراسىندا بولاتىن كىلەگەيلى قاتپارلار – دىبىس سىڭىرلەرىنىڭ بىتىمىنە دە بايلانىستى بولار، بالكىم. بۇندا تۇسىنبەيتىندەي كۇردەلى ەشتەڭە جوق. ورتا مەكتەپتە وقۋشىلارعا تۇتاس ورگانيزمنىڭ، ونىڭ جەكە مۇشەلەرى مەن جۇيەلەرىنىڭ اتقاراتىن تىرشىلىك قىزمەتى تۋرالى ماعلۇمات بەرەتىن ءپان – «بيولوگيادا» دىبىستىڭ پايدا بولۋى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى. سوندىقتان ورتا ءبىلىمى بارلارعا بۇل ايان نارسە.
سونىمەن، بىلايعى كەزدە ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ تۇراتىن الگى دىبىس سىڭىرلەرى سويلەسكەن نەمەسە ءان سالعان ۋاقىتتا سىرتقا تەپكەن اۋامەن كەرىلىپ قابىسادى دا، تەربەلىپ دىبىس شىعارادى. ادام ءۇنىنىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگى ولاردىڭ ۇزىن-قىسقالىعىنا قاتىستى ەكەنى جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي عىلىمدا جان-جاقتى دالەلدەنگەن. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى سول ەركەكتەرگە قاراعاندا ايەلدەردە قىسقاراق بولادى دەيدى.قىسقا دىبىس سىڭىرلەرىنىڭ تەربەلىس جيىلىگى (دەنەنىڭ ءبىر سەكۋندتا جاساعان تەربەلىس سانى) كوپ بولسا (سىڭىرلەر جالپى 1 سەكۋندتا 80-نەن 10 مىڭعا دەيىن تەربەلىس جاسايدى), وندا داۋىستىڭ سوعۇرلىم جىڭىشكە، جوعارى شىعاتىنى بىزگە ءمالىم.عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ داۋىسى – اشىق تا جارقىن، سازدى، شىرقاي كوتەرىلىپ، شىعانداپ كەتەتىن شالقار تىنىستى، ايرىقشا ءۇندى، ليريكالىق تەنور. مۇنىڭ ءبىر سىرى – وسى ورايدا ءسوز قىلعان دىبىس سىڭىرلەرىنىڭ ءبىتىم-پىشىنىنە، كولەمىنە دە قاتىستى شىعار دەگەن ويعا تىرەلەمىز.
سونداي-اق، ءانشى اتامىز: «جاسىمدا مولدادان حات تانىدىم. مولدا قۇران سۇرەلەرىن سەن سۇلۋ وقيسىڭ دەپ ماعان ايتقىزاتىن. جۇگىنىپ وتىرعان ول كوزىن جۇمىپ ەكى جاعىنا تەڭسەلە ءتۇسىپ راحاتتانا تىڭدايتىن-تۇعىن»، – دەيتىن ەدى.
قازىردە قۇران مەن مۋزىكانىڭ اراسىندا الدەقانداي بايلانىستىڭ بارلىعى ايتىلىپ ءجۇر. ءتىپتى بۇل سالانى ارنايى زەرتتەۋ نىساناسى ەتىپ العان ونەرتانۋشىلار دا بىرەن-ساران بار.
سەميت توبىنا جاتاتىن اراب تىلىندە لارينگال، كومەي، ەمفاتيكالىق داۋىسسىزداردىڭ باسىم ەكەنى جۇرتقا بەلگىلى. ال داۋىستى دىبىستارى قىسقا جانە سوزىلىڭقى بولىپ كەلەدى. وسىعان وراي، ارابتاردىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنا دا زەر سالساق، جەتى باسپالداقتى لادقا نەگىزدەلگەن، ءان ايتقاندا ءبىر دىبىستان ءبىر دىبىسقا سىرعىپ ءوتۋ ءتاسىلى، پوليريتميانى پايدالانۋ ولار ءۇشىن ماشىقتى داعدى.
مۇنداعى ايتپاعىمىز – قۇران سۇرەلەرىن وقىپ-ۇيرەنۋدە شاكىرتتەردىڭ كونسونانتيزمنىڭ سازدى اۋەزبەن قۇبىلتىپ ايتۋداعى شەتىن ءادىس-ءتاسىلىن يگەرەتىندىگى، ولاردىڭ ىشىندەگى انشىلىك قابىلەتى بارلارعا داۋىس نەگىزىنىڭ ۆوكالدىق سيپاتتا ورنىعۋىنا ۇلكەن سەبىن تيگىزەتىندىگى.
يماندىلىقتىڭ قوڭىر سامالى ەسىپ، ءدىن بۇزىلماعان باراقات داۋىردە مەشىت ازانشىسى ءۇنىنىڭ ادەمى ءارى زور بولۋى قاجەتتىلىگىنە ءدىن باسىلارى مىقتى كوڭىل ءبولىپ، باسا نازار اۋدارعان. اتاقتى پۇسىرمان جىرشى دا مەشىتتە ازانشى قىزمەتىن اتقارعان. (پۇسىرمان ەسىمىن اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ «زامان بۇلبۇلدارى» دەگەن ەڭبەگىنەن تاباسىز). ونىڭ ۇستىنە بۇقار جىراۋدىڭ:
«ايتار بولساڭ اللانى ايت،
تاڭەرتەڭ ازان شاقىرعان
داۋىسى سۇلۋ موللانى ايت»… – دەگەن جىر جولدارىنان دا كوپ نارسەنى اڭدايمىز.
سونىمەن قۇران سۇرەلەرىن سازدى، جاعىمدى قىپ شەبەرلىكپەن وقۋ ءۇردىسى، ونىڭ اۋەزدى داۋىستى قالىپتاستىرۋداعى وزىندىك سىر-سيپاتىن، ەرەكشەلىگىن، دىبىستالۋ زاڭدىلىقتارىن مەڭگەرۋ دارەجەسىنە دە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن باجايلايمىز.
– ءا، وندا بوپتى. جاقسى… – دەپ قارت ءسال قوزعالاقتاپ، شاپانىن قىمتاندى. ۇستازدىڭ كەلىسكەنىنە كوزىم ابدەن جەتكەن مەن وعان قاراي ۇمسىنا ءتۇستىم…جان-جاعى تۇيىقتالىپ بىتەلگەن ياعني، ۇرمەلى اسپاپتار مەن اۋىز، مۇرىن قۋىستارىندا وكپەدەن سىرتقا لىقسىعان اۋا كۇشى رەزونانس تۋعىزسا، دومبىرا، شەرتەر، جەتىگەن شاناقتارى دا ىشەكتەن شىققان ءۇندى جاڭعىرىقتىرىپ تۇراتىنى كوپكە بەلگىلى، انىق نارسە. سول سياقتى رەزوناتورلىق جۇمىس اتقاراتىن اۋىز، مۇرىن جولدارىنا قوسا، جاقتى اشىپ، جابۋ ءادىسى، ءتىل قوزعالىسى دىبىستى رەتتەپ، وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ وعان رەڭك، بوياۋ قوسادى. بۇلارمەن قاتار تاڭدايدىڭ دا وزىندىك فيزيكالىق-اكۋستيكالىق ورنى، يەمدەنگەن فۋنكتسياسى بار. ىشەكتى اسپاپتاردىڭ قۇرىلىسى ادامنىڭ دىبىس شىعارۋ مۇشەلەرىنە نەگىزدەلگەن دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ولاردىڭ ءۇنىنىڭ ساپالىلىعى ماتەريالىنا عانا ەمەس، ءپىشىن-تۇرپاتىنا دا قاتىستى ەكەن. رەزونانس قۇبىلىسىنا دەن قويعان، ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن عۇلاما بابامىز ءال-فارابي مۇنى تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەگەن. مۋزىكا اسپاپتارىندا شەبەر ويناعان ويشىل جاڭعىرىق قۇپياسىن تەرەڭ زەرتتەپ، تەمبر سىرىن انىقتاي ءبىلدى.
عاريفوللا اقساقال تاماعىن قىرناپ، جۇتىنىپ الدى دا:
-« ا-اااا…» – دەپ قۋاقىلانا باسىن ءسال شالقايتا ۇستاپ، اۋزىن اشا بەردى… وسى ساتتە مەن دە ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ وعان ەنتەلەي ءۇڭىلدىم.
و، توبا!.. بالا-شاعامىزدىڭ تاڭدايىن قارادىق، اۋىرعاندا،سىرقاعاندا. بوزبالا كەزىمىزدە دە تالاي تاڭدايلاردى كوردىك، كىم ساناپتى، سولاردىڭ ءبارى دە ادەتتە شۇڭعىل بوپ كەلەتىن-ءدى. ال مىنا تاڭدايدىڭ قۇرلىمى ءتىپتى باسقا. تايپاق، تايىز! ال-فارابي ءوزىنىڭ «مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى» اتتى تراكتاتىندا بىلاي دەپ جازادى: «اسپاپتىڭ نەمەسە ونىڭ كورپۋسىنىڭ ىشكى قۋىسى باسقا دىبىستارمەن قوسىلا وتىرىپ، ىسقىرىق بەرۋ ارقاسىندا قانداي ءۇندى بەرەتىندىگىن اجىراتا الماۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي قولايسىز جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن اسپاپتىڭ ارتقى قابىرعاسىن جازىق ەتىپ جاساۋ كەرەك». دەمەك، ءال-فارابي سوزدەرىنەن ونىڭ مۋزىكا اسپاپتارىن جاساۋدىڭ شەبەرى بولعانىن دا بايقايمىز
.
عۇلامانىڭ جوعارىداعى بۇل پىكىرى ءىس جۇزىندە دالەلدەندى. ونى 1820 جىلى ساۆار ەسىمدى زەرتتەۋشى اقيقاتقا اينالدىردى. ول فرانتسۋز عىلىم اكادەمياسىنا ءوزىنىڭ جاساعان سكريپكاسىن ۇسىنادى. اسپاپ ءپىشىنى جاشىك (قوراپ) تارىزدەس، قابىرعالارى جازىق ەتىپ جاسالعان-دى. سكريپكا وتە جوعارى، تازا، ادەمى دىبىس شىعارعان. ءال-ءفارابيدىڭ مۋزىكا اسپاپتارى شاناعىن دوڭەس قىلماي جاساۋ كەرەك دەۋى – رەزونانس قۇبىلىسى كەزىندە ونداعى ءۇننىڭ كۇشەيىپ، بوياۋى قانىق بولاتىندىعىن اڭعارعانىنان ەدى.
وقىمىستى بابامىزدىڭ وسى تۇجىرىمىنا سايكەس كەلىپ، ءبىزدى ءبىر مۇشەل ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تاڭقالدىرىپ ويعا تۇسىرگەن شوڭ ءانشى عاريفوللانىڭ جازىق بىتكەن تاڭدايى-تۇعىن.
ءبورىباي كارتەن. 1997 جىل.
