Men aqiyq änşı, fenomen Ǧarifolla Qūrmanǧaliev atamyzdyŋ taŋdaiyn körıp edım. Ol aldy-artymyzdy älı de tolyq paiymdap ülgermegen, tūraqsyz, albyrt uaqytymyz-dy. Sondyqtan bolar, ne närsege de qyzyǧuşylyq sezımı tez oianyp, jyldam basylatyn, qadır-qasietın jete baiyptamaitynbyz. Būl oqiǧa da jyldar jyljyǧan saiyn kömeskı tartyp, ūmytyla bastaǧan. Kütpegen jerden sanamyzda qaita jaŋǧyrdy. Oǧan sebep: ǧalym E.Jänıbekovtyŋ «Äl-Farabidıŋ fizikalyq közqarasy» atty (Almaty, «Rauan», 1993 jyl) eŋbegındegı: «Äl-Farabidıŋ psiho-akustikalyq közqarasy. Tembr jäne rezonans turaly pıkırlerı» degen bölımın oqyp şyǧuymyz. Zertteu köŋılge türlı-türlı oi tüsırıp, dybystyŋ fizikalyq qūpiiasyn hal-qadırmızşe ūǧynuǧa ūmtylys-yqylas tuǧyzdy.
Täŋır boiyna daryn darytqan jannyŋ tän jaratylysy da özgeşe bolady eken. Közımız soǧan bügınderı ǧana jetkendei.1984 jyldyŋ köktemı. Estrada-sirk önerı studiiasynda oqyp jürmız. Qart ūstaz syrqattanyp üiınde jatqan-dy. Ara-tūra halın sūrap, äŋgımelesıp nemese än üirenu üşın jiı soǧyp tūratynbyz. Sondai künderdıŋ bırı edı. Otyrysymyz, äzılımız jarasqan köŋıldı sätte:
– Aǧa, – dedım, – aǧa, sızdıŋ taŋdaiyŋyzdy köruge bola ma? Qasymdaǧy Kümısai külıp jıberdı. Oqystan qoiǧan sūraǧyma külse kerek. Qart ta säl jymidy.
– Aǧa… – dedım, tıptı erkınsınıp būdan soŋ.
– Qoi, – qart änşı yŋǧai bermei sözımdı böldı.
– Qaitesıŋ…? – Qabaǧy säl tüiılıp, qaita jazyldy.
Oiyn balasy kezımızde ülkenderdıŋ «Ǧarifollanyŋ öŋeşın şetel satyp alypty» dep äŋgıme qylatynyn ol turasynda söz qozǧalǧanda qūlaǧymyz jiı şalatyn. Sonda būl jaidy būdan da jaqsy bıletın ekınşı bıreuler «satyp alǧan sebebı, onyŋ keŋırdegın muzeige qoiatyn körınedı» dep tolyqtyratyn. Şyn köretınbız. Taŋyrqauşy ek. Radiodan diktordyŋ habarlauynan estitın nemese keiın qara tanityn därejege jetkende basylym betterınen oqta-tekte ūşyratatyn «jez taŋdai änşı Ǧarifolla Qūrmanǧaliev»… degen sözder de kädımgıdei äser etetın. Oilauşy ek, «sonda taŋdaiy jez bolǧany ma» dep. Eseie kele olai emes ekenın bıldık qoi. Alyp-qaşpa sözdıŋ jelısıne ainalǧan daryn iesımen etene aralasqan soŋ kökeide sonau aŋǧal kezderden qalǧan aŋyz qolamtasy qaitamazdaǧan. Künnen-künge ūstazymyzǧa boi üirengen saiyn özımızdı erkın sezıne bastadyq. Bıraq mejeden aspauşy ek. Änşı qarttyŋbelgısız bır qūdıretı bızdı jalpy barşaǧa ortaq syilastyq şeŋberınen şyǧarmaityn.
Osy mezette, sanauly sekundtar ışınde osy jaǧdaiatqa bailanysty, qatysy bar mälımetter sanamda tızbektelıp ötıp jatty.
1977 jyly önerdıŋ tarlanbozy Qanabek Baiseiıtov aqsaqaldyŋ «Qūştar köŋıl» degen Almatydaǧy «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen ömırbaiandyq derektı hikaiatyn (96-97 better) oqyǧanbyz-dy. Būl mektep bıtırgen jylymyz edı. Q.Baiseiıtov öz tūstastary jönınde äjeptäuır derekter bere kelıp, bır estelıgınde bylai deidı: «…Ǧarifolla dombyrasyn qataita būrap, şiryǧyp tūr edı. Men onşa män bermei ötıp ketken bolatynmyn. Sodan repetisiia jürıp jatqan kezde sahna syrtynan Ǧarifolla Qairaqbaidyŋ änın qoia berdı deisıŋ, zalda qarap otyrǧan bärımız ornymyzdan qybyr etpei, qattyq ta qaldyq.
Tırelgen tūŋǧiyqqa qairan elım,
Qaiysyp synǧaly tūr senıŋ belıŋ.
Arqaŋa älsıreseŋ pana bolyp,
Tabatyn adam bar ma derttıŋ emın?
Ne derın bılmei sasqandaǧysy bolar, közı baqyraiyp: – Äi, mynau ne ıstep tūr, ei! – dep Qūrmanbek betıme qarady. – Körıp tūrsyŋ ǧoi ne ıstep tūrǧanyn, qūdai bıledı ne «re», ne «midı» alyp tūr, – dedım. – Mana dombyrasyn qatulana būrap tūr edı, aşuyna mıngen ǧoi batyryŋ.
Dereu baryp pianinoǧa salyp tekserıp, körsek, Ǧarifollanyŋ jaŋaǧy alyp tūrǧan notasy üşınşı oktavadaǧy «mi» eken».
Muzykalyq sauaty joq maǧan, üşınşı oktavadaǧy midı tüsınbesem de (auylda pianinony kım körıptı), būl äŋgımenıŋ jaidan-jai baiandalyp otyrmaǧany ūǧynyqty. Keiın oquǧa tüstık. Pianinony kördık. Maǧlūmat aldyq. Söitsek, üşınşı oktavanyŋ mi notasy erler tynysy jetpeitın äielderdıŋ aşy da jıŋışke soprano dauysynyŋ biıktıgı eken. Sonda ǧana Ǧarifolla atamyz ünınıŋ qanşalyqty zor, joǧary bolǧandyǧyn baǧamdaǧanbyz.
Ūstazymnyŋ yŋǧaiyn tanyǧan soŋ:
– Aǧa, – dep onan saiyn ekılendım, qarttyŋ ötılımdı oryndaitynynan küderımdı üzbei.
– Köreiık te. Qandai ekenın taŋdaiyŋyzdyŋ. Änşı qart közın jūmyp, basyn şaiqady.
Būl qyzyǧuşylyq yntamyzdy odan ärı küşeitken ūstazymyzdyŋ kelını Raianyŋ osydan bıraz uaqyt būryn aitqan myna äŋgımesı edı: bır jyldary ūly änşı Karuzonyŋ Otany – İtaliiadan muzyka zertteuşılerı Almatyǧa kelıp qazaq önerımen tanysady. Köp änşılerımızben jüzdesse kerek. Sonda äsırese, olardy qairan qaldyrǧan Ǧarifolla atamyzdyŋ airyqşa ün erekşelıgı körınedı. Sonymen önertanuşylar saz sūŋqarynyŋ dauys ölşemın, onyŋ oryndauyndaǧy bırneşe ändı ün taspaǧa jazyp alyp ketedı. Keiın köp keşıkpei Ǧarifolla aqsaqalǧa İtaliiadan şaqyrtu keledı. Maqsat – Ǧ.Qūrmanǧalievtyŋ keŋ tynysty ünınıŋ syryn jan-jaqty zerttemek eken. Bıraq, eŋ ökınıştısı, sol kezdegı bilık tūtqasyndaǧy zerdesı tömen qaisybır şeneunıkter tarapynan osy bır tarihi jaitqa jete nazar audarylmai, darqan darynǧa önerge qūrmetı airyqşa ülken elge barudyŋ sätı tüspeidı.
Keiınırek Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ sondaǧy dauysy bügınderı İtaliianyŋ Genuia qalasyndaǧy «Älemde sirek kezdesetın dybystar mūrajaiynda» saqtauly ekenın anyqtap bıldık.
Tegınde, bır tuar daryn dauysynyŋ sūlulyǧy, joǧarylyǧy onymen kezdesken şeteldık öner zertteuşılerınıŋ nazarynairyqşa audarǧany būl bır emes-tı. Oǧan da dälelımız bar: «Älı esımde, 1958-60 jyldar şamasy, – deidı kompozitor Erkeǧali Rahmadiev 1993 jylǧy 29 qaŋtardaǧy «Qazaq ädebietınde» jariialanǧan «Än önerınıŋ ükılısı de, ülgısı de edı» degen estelgınde. – Ol kezde men Qazaqtyŋ Jambyl atyndaǧy memlekettık filarmoniiasynyŋ körkemdık jaǧyn basqaruşysy bolyp qyzmet etetınmın. Etnografiialyq ekspedisiiamen aǧylşyn öner zertteuşısı, bır jurnalist äiel kelıptı. Onda Jüsekeŋ bastaǧan än qūdıretterınıŋ babynda jürgen kezderı, bärın de jinap tyŋdady, jazyp aldy. Ol kezde Ǧarekeŋdı de erkeletıp «şal» deuşı edık. «Şal – dedım, – dombyraŋnyŋ da, özıŋnıŋ de qūlaq küiıŋdı keltırıp, erteŋ kel, aǧylşyndyq äiel dybys taspasyna jazyp alsyn. Ämekeŋ joly tüsıp baryp, qazaqtyŋ qandai halyq ekenın fransuzdarǧa tanytyp qaitty, endı sızdıŋ tamaşa ünıŋız aǧylşyndardyŋ aspanynda qalyqtasa, ūlttyq än önerınıŋ baǧynyŋ janǧany emes pe!». Keldı erteŋınde, şyrqady. Dombyranyŋ saǧasyndaǧy şyrqau dybysta Ǧarekeŋnıŋ ünı şalyqtai bebeulegende, aǧylşyndyq äieldıŋ janary şarasynan şyǧyp kete jazdady.
– Äiel dauysy bolsa bır basqa, erkek adamnyŋ osynşa joǧarǧy dybysta än aituyn ömırde tūŋǧyş ret estıp, ärı täntı bolyp otyrmyn, – dep edı köptegen eldı aralap, talai-talai öner tarlandarymen jolyqqan jurnalist.
Sol önertanuşydan keiınnen hat keldı. Onda: «Men taspaǧa jazyp alǧan qazaq änşılerınıŋ bärınıŋ de oryndauşylyq şeberlıkterı aǧylşyndyqtar jüregıne jol tapty. Äsırese,Ǧarifolla ünıne taŋdanbaǧan, tamsanbaǧan jan qalmady», – deptı…» Şynynda osyndai bölek diapazon, «jez taŋdai» kım-kımdı de taŋqaldyratyny anyq-ty.
– Aǧa, – dedım, älı de senımdımın.
– Aǧa, endı qaljyŋǧa qarai oiystym.
– Jaqty aşyp, jabudyŋ tük qiyndyǧy joq qoi, soǧan da… Kümısai syŋǧyrlai küldı. Qart änşı de ezu tartty.
– Aǧa…
– Öi bır, qoimadyŋ ǧoi tıptı qaqyldap. Ünınde aşu, zıl joq.
– Al mynau şe… Qart ta äzılge köştı. Ol bas barmaǧy men sūq sausaǧyn bır-bırıne üikedı. Aqysyn töle degendegısı.
– Oibai, sony stipendiia alǧan soŋ… mındettı türde… – dedım quanyp ketıp.
Aqiyq änşı dauysynyŋ öte biık notalarǧa jetuı, dybys kölemınıŋ keŋdıgı köpke belgılı myna jaitqa: kömei şemırşekterınıŋ arasynda bolatyn kılegeilı qatparlar – dybys sıŋırlerınıŋ bıtımıne de bailanysty bolar, bälkım. Būnda tüsınbeitındei kürdelı eşteŋe joq. Orta mektepte oquşylarǧa tūtas organizmnıŋ, onyŋ jeke müşelerı men jüielerınıŋ atqaratyn tırşılık qyzmetı turaly maǧlūmat beretın pän – «Biologiiada» dybystyŋ paida boluy egjei-tegjeilı baiandalady. Sondyqtan orta bılımı barlarǧa būl aian närse.
Sonymen, bylaiǧy kezde bır-bırınen alşaqtap tūratyn älgı dybys sıŋırlerı söilesken nemese än salǧan uaqytta syrtqa tepken auamen kerılıp qabysady da, terbelıp dybys şyǧarady. Adam ünınıŋ juan-jıŋışkelıgı olardyŋ ūzyn-qysqalyǧyna qatysty ekenı joǧaryda aityp ötkenımızdei ǧylymda jan-jaqty däleldengen. Jäne bır erekşelıgı sol erkekterge qaraǧanda äielderde qysqaraq bolady deidı.Qysqa dybys sıŋırlerınıŋ terbelıs jiılıgı (denenıŋ bır sekundta jasaǧan terbelıs sany) köp bolsa (sıŋırler jalpy 1 sekundta 80-nen 10 myŋǧa deiın terbelıs jasaidy), onda dauystyŋ soǧūrlym jıŋışke, joǧary şyǧatyny bızge mälım.Ǧarifolla Qūrmanǧalievtıŋ dauysy – aşyq ta jarqyn, sazdy, şyrqai köterılıp, şyǧandap ketetın şalqar tynysty, airyqşa ündı, lirikalyq tenor. Mūnyŋ bır syry – osy oraida söz qylǧan dybys sıŋırlerınıŋ bıtım-pışınıne, kölemıne de qatysty şyǧar degen oiǧa tırelemız.Sondai-aq, änşı atamyz: «Jasymda moldadan hat tanydym. Molda qūran sürelerın sen sūlu oqisyŋ dep maǧan aitqyzatyn. Jügınıp otyrǧan ol közın jūmyp ekı jaǧyna teŋsele tüsıp rahattana tyŋdaityn-tūǧyn», – deitın edı. Qazırde qūran men muzykanyŋ arasynda äldeqandai bailanystyŋ barlyǧy aitylyp jür. Tıptı būl salany arnaiy zertteu nysanasy etıp alǧan önertanuşylar da bıren-saran bar. Semit tobyna jatatyn arab tılınde laringal, kömei, emfatikalyq dauyssyzdardyŋ basym ekenı jūrtqa belgılı. Al dauysty dybystary qysqa jäne sozylyŋqy bolyp keledı. Osyǧan orai, arabtardyŋ klassikalyq muzykasyna da zer salsaq, jetı baspaldaqty ladqa negızdelgen, än aitqanda bır dybystan bır dybysqa syrǧyp ötu täsılı, poliritmiiany paidalanu olar üşın maşyqty daǧdy. Mūndaǧy aitpaǧymyz – qūran sürelerın oqyp-üirenude şäkırtterdıŋ konsonantizmnıŋ sazdy äuezben qūbyltyp aitudaǧy şetın ädıs-täsılın igeretındıgı, olardyŋ ışındegı änşılık qabıletı barlarǧa dauys negızınıŋ vokaldyq sipatta ornyǧuyna ülken sebın tigızetındıgı. İmandylyqtyŋ qoŋyr samaly esıp, dın būzylmaǧan baraqat däuırde meşıt azanşysy ünınıŋ ädemı ärı zor boluy qajettılıgıne dın basylary myqty köŋıl bölıp, basa nazar audarǧan. Ataqty Pūsyrman jyrşy da meşıtte azanşy qyzmetın atqarǧan. (Pūsyrman esımın akademik A.Jūbanovtyŋ «Zaman būlbūldary» degen eŋbegınen tabasyz). Onyŋ üstıne Būqar jyraudyŋ:
«Aitar bolsaŋ Allany ait,
Taŋerteŋ azan şaqyrǧan
Dauysy sūlu mollany ait»… – degen jyr joldarynan da köp närsenı aŋdaimyz.
Sonymen qūran sürelerın sazdy, jaǧymdy qyp şeberlıkpen oqu ürdısı, onyŋ äuezdı dauysty qalyptastyrudaǧy özındık syr-sipatyn, erekşelıgın, dybystalu zaŋdylyqtaryn meŋgeru därejesıne de tıkelei bailanysty ekenın bajailaimyz. – Ä, onda bopty. Jaqsy… – dep qart säl qozǧalaqtap, şapanyn qymtandy. Ūstazdyŋ kelıskenıne közım äbden jetken men oǧan qarai ūmsyna tüstım…Jan-jaǧy tūiyqtalyp bıtelgen iaǧni, ürmelı aspaptar men auyz, mūryn quystarynda ökpeden syrtqa lyqsyǧan aua küşı rezonans tuǧyzsa, dombyra, şerter, jetıgen şanaqtary da ışekten şyqqan ündı jaŋǧyryqtyryp tūratyny köpke belgılı, anyq närse. Sol siiaqty rezonatorlyq jūmys atqaratyn auyz, mūryn joldaryna qosa, jaqty aşyp, jabu ädısı, tıl qozǧalysy dybysty rettep, özgertıp, qūbyltyp oǧan reŋk, boiau qosady. Būlarmen qatar taŋdaidyŋ da özındık fizikalyq-akustikalyq orny, iemdengen funksiiasy bar. Işektı aspaptardyŋ qūrylysy adamnyŋ dybys şyǧaru müşelerıne negızdelgen desek, qatelese qoimaspyz. Olardyŋ ünınıŋ sapalylyǧy materialyna ǧana emes, pışın-tūrpatyna da qatysty eken. Rezonans qūbylysyna den qoiǧan, orta ǧasyrda ömır sürgen ǧūlama babamyz Äl-Farabi mūny teoriialyq tūrǧydan däleldegen. Muzyka aspaptarynda şeber oinaǧan oişyl jaŋǧyryq qūpiiasyn tereŋ zerttep, tembr syryn anyqtai bıldı. Ǧarifolla aqsaqal tamaǧyn qyrnap, jūtynyp aldy da: -« A-aaaa…» – dep quaqylana basyn säl şalqaita ūstap, auzyn aşa berdı… Osy sätte men de ornymnan ūşyp tūryp oǧan entelei üŋıldım.O, toba!.. Bala-şaǧamyzdyŋ taŋdaiyn qaradyq, auyrǧanda,syrqaǧanda. Bozbala kezımızde de talai taŋdailardy kördık, kım sanapty, solardyŋ bärı de ädette şūŋǧyl bop keletın-dı. Al myna taŋdaidyŋ qūrlymy tıptı basqa. Taipaq, taiyz! Äl-Farabi özınıŋ «Muzykanyŋ ūly kıtaby» atty traktatynda bylai dep jazady: «Aspaptyŋ nemese onyŋ korpusynyŋ ışkı quysy basqa dybystarmen qosyla otyryp, ysqyryq beru arqasynda qandai ündı beretındıgın ajyrata almauymyz mümkın. Sondyqtan mūndai qolaisyz jaǧdaidan arylu üşın aspaptyŋ artqy qabyrǧasyn jazyq etıp jasau kerek». Demek, Äl-Farabi sözderınen onyŋ muzyka aspaptaryn jasaudyŋ şeberı bolǧanyn da baiqaimyz. Ǧūlamanyŋ joǧarydaǧy būl pıkırı ıs jüzınde däleldendı. Ony 1820 jyly Savar esımdı zertteuşı aqiqatqa ainaldyrdy. Ol Fransuz Ǧylym akademiiasyna özınıŋ jasaǧan skripkasyn ūsynady. Aspap pışını jäşık (qorap) tärızdes, qabyrǧalary jazyq etıp jasalǧan-dy. Skripka öte joǧary, taza, ädemı dybys şyǧarǧan. Äl-Farabidıŋ muzyka aspaptary şanaǧyn döŋes qylmai jasau kerek deuı – rezonans qūbylysy kezınde ondaǧy ünnıŋ küşeiıp, boiauy qanyq bolatyndyǧyn aŋǧarǧanynan edı. Oqymysty babamyzdyŋ osy tūjyrymyna säikes kelıp, bızdı bır müşel uaqyt ötkennen keiın taŋqaldyryp oiǧa tüsırgen şoŋ änşı Ǧarifollanyŋ jazyq bıtken taŋdaiy-tūǧyn.
Börıbai Kärten. 1997 jyl.
