قازاقتا «يت – وپا، قاتىن – جاپا» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەردەن-اق قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا ءيتتىڭ الار ورنى ەرەكشە ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ياعني يت يەسىنە قايىرىمدى بولعاندىقتان، وپاسىزدىق جاسامايتىندىقتان، قازاق ءيتتى وپا ساناعان. سوندىقتان دا ونى جەتى قازىنانىڭ قاتارىنا قوسىپ، ەرەكشە اسپەتتەگەن. الايدا بۇگىندە جەتى قازىنامىزدىڭ قادىرىن جەتە تۇسىنە الماي جاتقانىمىز وكىنىشتى. سونىڭ ىشىندە قازاقى توبەت پەن قۇماي تازىمىزدىڭ سيرەپ كەتكەنى جانعا باتادى. جەتىستىكتەرىن پاش ەتىپ جاتقانىمىز شامالى. ماسەلەن، قازاقتىڭ «قوناق» ەسىمدى توبەتى جۋىردا عانا يت توبەلەستىرۋدەن الەم چەمپيونى اتانىپ كەلگەنىن ەستىدىڭىز بە؟ جارىسا جازىپ، كورسەتىپ جاتقان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن كورمەدىك.
«تۇگەل» ءباسپاسوز كلۋبىندا وتكەن بريفينگتە وسىنداي جاقسى جاڭالىقتان حاباردار بولدىق. ءبورىباسار تۇقىمدى يتتەر اراسىنداعى الەم چەمپيوناتىنىڭ فينالى ماسكەۋ قالاسىندا ءوتىپتى. چەمپيونات بىرنەشە كەزەڭگە بولىنگەن. ءبىرىنشى كەزەڭى ۋكراينادان باستالعان. ودان سوڭ ماسكەۋدىڭ كلين دەگەن جەرىندە جالعاسىن تاۋىپ، ءۇشىنشى كەزەڭ رەسەيدىڭ ۆورونەج قالاسىندا وتكەن. چەمپيوناتقا 12 ەلدىڭ يتتەرى قاتىسقان. ونىڭ ىشىندە ۋكراينا، بولگاريا، وزبەكستان، رەسەي، تاجىكستان سەكىلدى ەلدەردىڭ چەمپيون يتتەرى كەلگەن. بىزدەن بارعاندار بۇل جارىسقا ءۇش يت قوسىپ، ولجالى قايتىپتى. چەمپيون بولعان «قوناق» اتتى ءيتتىڭ يەسى اسلانبەك مۇقاشەۆتىڭ ايتۋىنشا، توبەلەس تارتىستى وتكەن. قوناق بۇل چەمپيوناتقا ءۇشىنشى رەت قاتىسىپ تۇر ەكەن. ەكى رەت جولى بولماي، ءۇشىنشى رەتكى وسى قاتىسۋىندا الدىنان شىققان ازۋلىنىڭ ءبارىن قان قاقساتقان. ءسويتىپ، يەسىنىڭ قانجىعاسى 1 ميلليون تەڭگەمەن مايلانىپتى.
اسلانبەك مۇقاشەۆتىڭ ايتۋىنشا، يتكە دە سپورتشىلار سەكىلدى باپ كەرەك. ءتىلى جوق ماقۇلىقتى باپتاۋ دا وڭايعا سوقپايدى. جۇگىرتۋ، دەنەسىن شىنىقتىرۋ سەكىلدى جاتتىعۋلار دا ۇزىلمەۋى قاجەت.
ءبىر قىزىعى، بىزدە «تازى–توبەت–بورىباسار» دەپ اتالاتىن رەسپۋبليكالىق فەدەراتسيا دا قۇرىلعان كورىنەدى. يتتەردىڭ توبەلەسى، تەكتى يتتەردى تانۋ، ساقتاۋ، بۋدانداستىرۋ سەكىلدى شارالاردىڭ ءبارى وسى فەدەراتسيانىڭ جۇمىسى.
بىرەۋلەر يتتەردىڭ توبەلەسى تۇككە قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. «تازى–توبەت–بورىباسار» رەسپۋبليكالىق فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ورالبەك قايسانوۆ بۇنىمەن كەلىسپەيدى. «يتتەردىڭ جەكپە-جەگى تەستىك سىناق»، – دەيدى ول. ياعني توبەتتەردىڭ تەكتىلىگىن توبەلەس ارقىلى عانا اجىراتىپ، سول ارقىلى تازا قاندى توبەتتەردى كوبەيتۋگە بولادى ەكەن.
«توبەلەس – توبەتتەردىڭ قانىندا بار قاسيەت»، – دەيدى اسلانبەك مۇقاشەۆ. سوندىقتان دا توبەلەستەن توبەسى كورىنگەن توبەتتىڭ تەگى تەگىن ەمەس دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. توبەتتەردى توبەلەستە سىناپ، باعالايتىن ءتارتىبى بار. «تازى–توبەت–بورىباسار» رەسپۋبليكالىق فەدەراتسياسىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ابىلاي امانسۇگىروۆتىڭ ايتۋىنشا، توبەت توبەلەسكە شىققاندا قارسىلاس ءيتىن بىردەن باس سالماسا، وندا تەكتىلىگى ءبىر ساتىعا تومەندەيدى. سوسىن تازا قاندى توبەت توبەلەس بارىسىندا ەش ءۇن شىعارماۋى ءتيىس. ىرىلداپ، قىڭسىلاۋى نە ءتىسىن اقسيتىپ ايبات شەگۋ توبەتكە سىن بولماق. «وسىنىڭ ءبارىن باعالاپ كەلگەندە، توبەتتىڭ تەكتىلىگى ايقىندالا تۇسەدى. سودان كەيىن وعان مىقتى قانشىق تاۋىپ بۋدانداستىرىپ، تازا توبەت الۋىمىز كەرەك»، – دەيدى ابىلاي امانسۇگىروۆ. بۇگىندە، وكىنىشكە قاراي، مەملەكەت قازاق يتتەرىنە جەتە كوڭىل بولمەي وتىر. «تازى–توبەت–بورىباسار» رەسپۋبليكالىق فەدەراتسياسى دا يتكە جاناشىر ادامداردىڭ قارجىسىمەن كۇنەلتىپ كەلەدى. «ەگەر مەملەكەتتىڭ قازاق يتتەرىنە دەگەن قامقورلىعى زور بولسا، ەندىگى الەم چەمپيونى بولىپ كەلگەن قوناقتان كۇشىك الىپ قالۋدىڭ امالىنا كىرىسەر ەدى»، – دەپ كەيدى ابىلاي امانسۇگىروۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، تۇرىكمەنستان وزدەرىنىڭ الابايلارىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاعداي جاساپ قويعان. ونىڭ ۇستىنە الابايلارمەن اقشا دا تاۋىپ وتىرعان كورىنەدى. «تۇرىكمەنستاننان وڭايشىلىقپەن الاباي الىپ شىعا المايسىڭ، سوتتالىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. ول ءۇشىن ءيتتى مەملەكەتتەن ساتىپ الاسىڭ. سوندا عانا مەملەكەت شەكارادان الىپ شىعۋعا رۇقسات بەرەدى»، – دەيدى ول.
ەرتەڭ قوناقتان كەيىن الەمنىڭ نازارى قازاقتىڭ توبەتىنە اۋادى دەگەن ءسوز. قازىردىڭ وزىندە شەتەلدەن توبەتتى سۇراپ كەلۋشىلەر از ەمەس. شەكارادان دا وڭاي الىپ كەتە الادى. ەگەر مەملەكەت تۇرىكمەنستاننىڭ تاجىريبەسىن ەنگىزسە، مەملەكەت بيۋدجەتىنە دە قوماقتى اقشا تۇسەر مە ەدى؟ سوندا قازاقتىڭ تازىسى قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمگە دە ءماشھۇر بولار ەدى. ايتپەسە بۇگىندە نەمىستىڭ وۆچاركاسىنان توبەتتىڭ نەسى كەم، ارتىق بولماسا… ابىلاي امانسۇگىروۆ رەسەيدە تازا قاندى يتتەردىڭ ءبىر كۇشىگى 1500-2000 دوللار تۇراتىنىن ايتادى. ال ءبىزدىڭ توبەتتەر بار بولعانى 200-300 دوللارعا عانا ساۋدالانادى. بۇل دا توبەتتىڭ دۇرىس ناسيحاتتالماۋىنان.
«تازى–توبەت–بورىباسار» رەسپۋبليكالىق فەدەراتسياسىنىڭ ماقساتى دا سول – تازا قاندى تازى مەن توبەت الۋ. تاعى ءبىر ماقساتى – توبەت پەن تازىنى حالىقارالىق ستاندارتقا كىرگىزۋ. بۇگىندە بۇل ەكى ءيتتى دە حالىقارالىق ستاندارتتىڭ تىزىمىنەن كورمەيمىز. وندا بىزگە تانىس تۇرىكمەننىڭ الاباي ءيتى عانا بار. كوبىنە ءبىزدىڭ توبەت سول الابايدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويا بەرەدى ەكەن. «ەندىگى ماقسات وسى قازاق توبەتى مەن تازىسىن حالىقارالىق ستاندارتقا كىرگىزىپ، بۇكىل الەمگە پاش ەتۋ. سەبەبى حالىقارالىق كورمەلەرگە اپارساق تا، ولاردى الابايدىڭ ستاندارتىمەن قابىلدايدى. ال ءبىزدىڭ توبەتتىڭ الابايدان ءبىراز ايىرماشىلىعى بار. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ توبەتتەردىڭ ۇپايى كوبىنە تومەندەپ قالادى. سول ءۇشىن بۇگىندە ءبىز الاباي مەن توبەتتىڭ ايىرماسىن اجىراتۋ ءۇشىن كۇش سالىپ جاتىرمىز. يتتەرىمىزدى حالىقارالىق ستاندارتقا كىرگىزۋ ءۇشىن 12 ستاندارتتان ءوتۋ كەرەك. بىزگە سونىڭ ەندى ءتورت ستاندارتىنان عانا ءوتۋ قالىپ تۇر. ول ءۇشىن توبەتتىڭ شىققان تەگىن عىلىمي تۇردە ايقىنداۋ كەرەك، قاي داۋىردەن بەرى كەلە جاتقانىن انىقتاۋ قاجەت، سونداي-اق توبەتتەردىڭ كاۆكازدىق ءبورىباسارلاردان قانداي ايىرماشىلىعى بارىن زەرتتەۋىمىز كەرەك. توبەتتىڭ باسقا يتتەردىڭ شاتىسىنان شىقپاعانىن، ونىڭ و باستان توبەت بولىپ جاراتىلىپ، توبەت بولىپ قالعاندىعىن دالەلدەمەكپىز»، – دەيدى ورالبەك قايسانوۆ.
P.S.
نەسىن ايتاسىز، قانشا ايتىپ جازىلعانىمەن، بۇگىندە ۇلتتىق سپورتىمىزعا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەيدى. بۇعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ دا ايتار ءۋاجى بار. «بيىل «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى قازاقستانداعى سپورتتىڭ 12 تۇرىنە 4 ميلليارد تەڭگە قاراجات ءبولدى. سونىڭ ىشىندە باسكەتبولدىڭ وزىنە 800 ميلليون تەڭگەدەي قاراجات قاراستىرىلسا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق سپورتىمىزعا 100 ميلليون تەڭگە عانا ءبولىندى. ال ۇلتتىق سپورتتىڭ قۇرامىندا 25 سپورت ءتۇرى بار. ياعني 25 ۇلتتىق سپورت ءتۇرىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن 100 ميلليون تەڭگەنى جەتكىزۋىمىز كەرەك. ال ول قاي جاعىمىزعا جەتەدى؟ قايتا «كوكپاردى» عانا تەلەديداردان ناسيحاتتاپ جاتىرمىز، ال قالعاندارى بۇقاراعا بەيمالىم. وزگە ەلدىڭ سپورتىن ناسيحاتتاعانشا، نەگە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سپورتتىڭ ناسيحاتىن كوبەيتپەيمىز؟ باسكەتبول، تاەكۆوندو، سامبو، دزيۋدو سەكىلدى سپورتتاردى كوگىلدىر ەكراننان تۇسىرمەيمىز، ال ساياتشىلىق، ات جارىس سەكىلدى سپورتتارىمىزعا كەلگەندە ساراڭدىق تانىتامىز. ۇلتتىق سپورتىمىزعا دەگەن كوزقاراس ءالى دە تەرىس»، – دەيدى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى البەرت ءمۇرسالىموۆ.
سالتان ساكەن، استانا، «الاش ايناسى».
