Qazaqtyŋ tektı itterınıŋ tegın joǧaltyp almaiyq

Qazaqta «it – opa, qatyn – japa» degen söz bar. Osy sözderden-aq qazaqtyŋ dünietanymynda ittıŋ alar orny erekşe ekenın aŋǧaru qiyn emes. Iаǧni it iesıne qaiyrymdy bolǧandyqtan, opasyzdyq jasamaityndyqtan, qazaq ittı opa sanaǧan. Sondyqtan da ony jetı qazynanyŋ qataryna qosyp, erekşe äspettegen. Alaida bügınde jetı qazynamyzdyŋ qadırın jete tüsıne almai jatqanymyz ökınıştı. Sonyŋ ışınde qazaqy töbet pen qūmai tazymyzdyŋ sirep ketkenı janǧa batady. Jetıstıkterın paş etıp jatqanymyz şamaly. Mäselen, qazaqtyŋ «Qonaq» esımdı töbetı juyrda ǧana it töbelestıruden älem chempiony atanyp kelgenın estıdıŋız be? Jarysa jazyp, körsetıp jatqan būqaralyq aqparat qūraldaryn körmedık.

«Tügel» baspasöz klubynda ötken bri­fing­te osyndai jaqsy jaŋalyqtan ha­bar­dar boldyq. Börıbasar tūqymdy itter arasyndaǧy älem chempionatynyŋ finaly Mäskeu qalasynda ötıptı. Chempionat bırne­şe kezeŋge bölıngen. Bırınşı kezeŋı Ukrai­na­dan bastalǧan. Odan soŋ Mäskeudıŋ Klin de­gen jerınde jalǧasyn tauyp, üşınşı kezeŋ Reseidıŋ Voronej qalasynda ötken. Chempionatqa 12 eldıŋ itterı qatysqan. Onyŋ ışınde Ukraina, Bolgariia, Özbekstan, Resei, Täjıkstan sekıldı elderdıŋ chempion itterı kelgen. Bızden barǧandar būl jarysqa üş it qosyp, oljaly qaitypty. Chempion bolǧan «Qonaq» atty ittıŋ iesı Aslanbek Mūqaşevtıŋ aituynşa, töbeles tartysty ötken. Qonaq būl chempionatqa üşınşı ret qatysyp tūr eken. Ekı ret joly bolmai, üşınşı retkı osy qatysuynda al­dy­nan şyqqan azulynyŋ bärın qan qaq­sat­qan. Söitıp, iesınıŋ qanjyǧasy 1 million teŋ­gemen mailanypty.

Aslanbek Mūqaşevtıŋ aituynşa, itke de sportşylar sekıldı bap kerek. Tılı joq maqūlyqty baptau da oŋaiǧa soqpaidy. Jü­gırtu, denesın şynyqtyru sekıldı jatty­ǧu­lar da üzılmeuı qajet.

Bır qyzyǧy, bızde «Tazy–Töbet–Bö­rı­ba­sar» dep atalatyn respublikalyq fede­ra­siia da qūrylǧan körınedı. İtterdıŋ töbe­lesı, tektı itterdı tanu, saqtau, budandastyru sekıldı şaralardyŋ bärı osy federasiianyŋ jūmysy.

Bıreuler itterdıŋ töbelesı tükke qajetı joq dep esepteidı eken. «Tazy–Töbet–Börıbasar» respublikalyq federasiia­sy­nyŋ prezidentı Oralbek Qaisanov būny­men kelıspeidı. «İtterdıŋ jekpe-jegı testık sy­naq», – deidı ol. Iаǧni töbetterdıŋ tektı­lıgın töbeles arqyly ǧana ajyratyp, sol ar­qyly taza qandy töbetterdı köbeituge bolady eken.

«Töbeles – töbetterdıŋ qanynda bar qasiet», – deidı Aslanbek Mūqaşev. Sondyqtan da töbelesten töbesı körıngen töbettıŋ tegı tegın emes degen qorytyndy şyǧaruǧa bolady. Töbetterdı töbeleste synap, baǧalaityn tärtıbı bar. «Tazy–Tö­bet–Börıbasar» res­pu­bli­kalyq fede­ra­siia­synyŋ bū­rynǧy prezidentı Abylai Aman­sü­gırovtıŋ aituynşa, töbet töbeles­ke şyq­qanda qarsylas itın bırden bas sal­ma­sa, onda tektılıgı bır saty­ǧa tömendeidı. So­syn taza qandy tö­bet töbeles barysynda eş ün şy­ǧarmauy tiıs. Yryldap, qyŋ­sy­la­­u­y ne tısın aqsityp aibat şegu tö­betke syn bolmaq. «Osynyŋ bä­rın baǧalap kel­gen­de, töbettıŋ tek­tılıgı aiqyndala tüsedı. So­dan keiın oǧan myqty qanşyq tauyp bu­dan­das­tyryp, taza töbet aluymyz ke­rek», – deidı Abylai Amansügırov. Bü­gınde, ökı­nışke qarai, memleket qa­zaq itterıne jete köŋıl bölmei otyr. «Tazy–Töbet–Bö­rı­basar» res­publikalyq federasiiasy da it­­ke janaşyr adamdardyŋ qar­jy­symen küneltıp keledı. «Eger mem­lekettıŋ qazaq itterıne degen qam­qorlyǧy zor bolsa, endıgı älem chem­piony bolyp kelgen Qonaq­tan kü­şık alyp qaludyŋ amalyna kı­rıser edı», – dep keiidı Abylai Aman­s­ügırov. Onyŋ aituynşa, Tü­rık­menstan özderınıŋ ala­bailaryna memlekettık deŋgeide jaǧ­dai ja­sap qoiǧan. Onyŋ üstıne ala­bai­lar­men aqşa da tauyp otyrǧan kö­rı­nedı. «Türıkmenstannan oŋai­şylyqpen alabai alyp şyǧa almaisyŋ, sottalyp ketuıŋ müm­kın. Ol üşın ittı memleketten satyp ala­syŋ. Sonda ǧana memleket şekaradan alyp şyǧuǧa rūqsat beredı», – deidı ol.

Erteŋ Qonaqtan keiın älemnıŋ nazary qazaqtyŋ töbetıne auady degen söz. Qazırdıŋ özınde şetelden töbettı sūrap keluşıler az emes. Şekaradan da oŋai alyp kete alady. Eger memleket Türıkmenstannyŋ täjı­ri­be­sın engızse, memleket biudjetıne de qo­maqty aqşa tüser me edı? Sonda qazaqtyŋ tazysy Qazaqstanda ǧana emes, älemge de mäş­hür bolar edı. Äitpese bügınde nemıstıŋ ovcharkasynan töbettıŋ nesı kem, artyq bolmasa… Abylai Amansügırov Reseide ta­za qandy itterdıŋ bır küşıgı 1500-2000 dol­lar tūratynyn aitady. Al bızdıŋ tö­bet­ter bar bolǧany 200-300 dollarǧa ǧana saudalanady. Būl da töbettıŋ dūrys na­si­hattalmauynan.

«Tazy–Töbet–Börıbasar» respu­bli­ka­lyq federasiiasynyŋ maqsaty da sol – taza qandy tazy men töbet alu. Taǧy bır maqsaty – töbet pen tazyny halyqaralyq stan­dartqa kırgızu. Bügınde būl ekı ittı de ha­­lyqaralyq standarttyŋ tızımınen kör­mei­mız. Onda bızge  tanys türıkmennıŋ ala­bai itı ǧana bar. Köbıne bızdıŋ töbet sol ala­baidyŋ köleŋkesınde qalyp qoia beredı eken. «Endıgı maqsat osy qazaq töbetı men ta­zysyn halyqaralyq standartqa kırgızıp, bükıl älemge paş etu. Sebebı halyqaralyq körmelerge aparsaq ta, olardy alabaidyŋ standartymen qabyldaidy. Al bızdıŋ töbettıŋ alabaidan bıraz aiyrmaşylyǧy bar. Sondyqtan da bızdıŋ töbetterdıŋ ūpa­iy köbıne tömendep qalady. Sol üşın bü­gınde bız alabai men töbettıŋ aiyrmasyn ajy­ratu üşın küş salyp jatyrmyz. İt­te­rı­mızdı halyqaralyq standartqa kırgızu üşın 12 standarttan ötu kerek. Bızge sonyŋ endı tört standartynan ǧana ötu qalyp tūr. Ol üşın töbettıŋ şyqqan tegın ǧylymi tür­de aiqyndau kerek, qai däuırden berı kele jat­qanyn anyqtau qajet, sondai-aq töbet­ter­dıŋ kavkazdyq börıbasarlardan qandai aiyr­maşylyǧy baryn zertteuımız kerek. Tö­bettıŋ basqa itterdıŋ şatysynan şyq­pa­ǧanyn, onyŋ o bastan töbet bolyp ja­ratylyp, töbet bolyp qalǧandyǧyn dä­lel­demekpız», – deidı Oralbek Qai­sa­nov.

 

P.S.

Nesın aitasyz, qanşa aityp jazylǧanymen, bügınde ūlttyq sportymyzǧa jetkılıktı deŋgeide köŋıl bölınbeidı. Būǧan Qazaqstan Respublikasy ūlttyq sport türlerı qauymdastyǧynyŋ da aitar uäjı bar.  «Biyl «Samūryq-Qazyna» ūlttyq äl-auqat qory Qazaqstandaǧy sporttyŋ 12 türıne 4 milliard teŋge qarajat böldı. Sonyŋ ışınde basketboldyŋ özıne 800 million teŋgedei qarajat qarastyrylsa, bızdıŋ ūlttyq sportymyzǧa 100 million teŋge ǧana bölındı. Al ūlttyq sporttyŋ qūramynda 25 sport türı bar. Iаǧni 25 ūlttyq sport türın nasihattau üşın 100 million teŋgenı jetkızuımız kerek. Al ol qai jaǧymyzǧa jetedı? Qaita «Kökpardy» ǧana teledidardan nasihattap jatyrmyz,  al qalǧandary būqaraǧa beimälım. Özge eldıŋ sportyn nasihattaǧanşa, nege özımızdıŋ ūlttyq sporttyŋ nasihatyn köbeitpeimız? Basketbol, taekvondo, sambo, dziudo sekıldı sporttardy kögıldır ekrannan tüsırmeimız, al saiatşylyq, at jarys sekıldı sporttarymyzǧa kelgende saraŋdyq tanytamyz. Ūlttyq sportymyzǧa degen közqaras älı de terıs», – deidı ūlttyq sport türlerı qauymdastyǧynyŋ baspasöz hatşysy Albert Mürsälımov.

 

Saltan SÄKEN, Astana, «Alaş ainasy».