جىلقى — ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتە باستاۋ كوشپەلى شارۋاشىلىق پەن وركەنيەت دامۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. ەجەلگى داۋىرلەردە-اق قازىرگى قازاقستان اۋماعى جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن مەكەنى بولعاندىعىن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى دالەلدەيدى. سولتۇستىك قازاقستانداعى بوتاي مادەنيەتى ەنەوليت داۋىرىنە (ب. ز. ب. 4 — 3-مىڭجىلدىق), ب.ز.ب. 2-مىڭجىلدىعىنا، ياعني ورتا قولا ءداۋىرىنىڭ ارقايىم ەسكەرتكىشتەرى جانە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان كەزدەسەتىن ب. ز. ب. 1- مىڭجىلدىق – ب. ز. 2 ع. ەسكەرتكىشتەرى ەجەلگى قازاقستاندا جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلىپ قانا قويماي، سول كەزدەگى ادامداردىڭ ادەت-عۇرىپتىق راسىمدەردەرىندە ەرەكشە رول اتقارعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر.
ادامزات تاريحىندا، اسىرەسە ورتا ازيانىڭ “سالت اتتى كوشپەندiلەرi” ءۇشىن جىلقى ەرەكشە پروگرەسس ەلەمەنتى رەتىندە ءجۇردى: جىلقىنى اۋەلى كولiككە، كەيiن جەگۋگە پايدالانۋى، اسىرەسە، سالت ءمىنۋدى مەڭگەرۋى ولاردىڭ جاعرافيالىق تانىمىن، اسكەري-ساياسي جانە مادەني بايلانىسىن ارتتىردى، شارۋاشىلىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەردى. ادامزاتتىڭ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ءار ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە جىلقى ءۇيىر-ۇيiرiمەن ءوسiرiلiپ قان قويماي، حالىقتىڭ ماتەريالدىق يگىلىگىنە قىزمەت ەتتى، قوعامنىڭ دامۋىن العا سۇيرەدى، ادامداردىڭ دۇنيەتانىمى مەن مادەني دەڭگەيiن كوتەردi, سول ارقىلى وركەنيەتتى بىرتىڭدەپ جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. جىلقى، سونىمەن بiرگە اسكەري-قورعانىس، ويىن-ساۋىق سالاسىندا جەتەكشى ماڭىزعا يە بولدى.
عالىمدار ورتا ازيادا ەجەلدەن بەرى جىلقىنىڭ ءۇش ءتۇرلى تۇقىمى بولعانىن انىقتادى: تاۋدا جۇرۋگە ىڭعايلى تاپال جىلقى، ۇزاق جۇرۋگە ىڭعايلى شىدامدى قازانات جانە قازىرگى احالتەكە جىلقىسىنىڭ ارعى تەگى سانالاتىن جۇيرىك جىلقى (تۇلپار). كوشپەلىلەر ۇشقىر تۇلپارلاردى دا قادىرلەنگەن، ولاردى قوس-قوستان جەگىپ الىپ، سارى دالادا ساعىمشا جۇيتكىگەن. جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەردە بايىرعى تايپالاردىڭ دۇنيەتانىمدىق ورەسىن، شارۋاشىلىق قارەكەتتەرىن (اڭ اۋلاۋ، باققان مال تۇقىمدارى), ەڭ باستىسى كولىك، جەگىن قۇرالدارى (ەكى دوڭعالاقتى اربالارى) تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان.
ەجەلگى ساقتار مەن عۇندار حينعان تاۋلارىنان دۋناي وزەنىنە دەيىنگى كەڭ بايتاق ايماقتا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ءوسىرىپ، جىلقىنى مەملەكەتتىلىك پەن قورعانىستىڭ، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ، شارۋاشىلىق پەن سپورتتىڭ ورەسى بيىك دەڭگەيىنە جەتكىزگەن. ولاردىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىنە دەيىن ات ۇستىندە سوعىسۋ تاسىلدەرىن جاس كەزىنەن جەتىك مەڭگەرىپ، وزگە جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرعان. سونىڭ سالدارى دەپ ايتۋعا بولاتىنداي مىنا ءبىر جالپىعا ءمالىم دەرەك سونىڭ دالەلىندەي. نەبىر قانقۇيلى جورىقتارىنان سوڭ ەۋروپادا، كىشى ازيادا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ ايماعىندا، مىسىردا اتپەن بىرگە جاراتىلعان ادام باستى، جىلقى تۇلعالى — كەنتاۆرلار تۋرالى اڭىز تارالعاندىعى جالپىعا ءمالىم.
قالاي بولعاندا دا، جىلقىعا سالت ءمىنۋدى ءتول ونەرگە اينالدىرىپ، ونى اسكەري ءادىس-تاسىلدەرمەن شەبەر ۇشتاستىرا بىلگەن كوشپەلىلەر ءوز زامانىنىڭ ەڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان. سوندىقتان بولار، ولار وزدەرىنىڭ جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋىنا، تىرشىلىككە قاجەتتى بايلىقتار مەن يگىلىكتەرگە كەنەلۋىنە بىردەن ءبىر مۇرىندىق بولعان جىلقى تۇلىگىن اسا قاتتى قۇرمەتتەپ، جان سەرىگى ساناعان. «ولار اتتارىنا دا مىستان كەۋدەنى جاۋىپ تۇراتىن ساۋىت كيگىزەدى»، — دەپ جازادى تاريح عىلىمىنىڭ اتاسى گەرودوت، — ال جۇگەندەرىن، شىلبىرىن التىنمەن اشەكەيلەيدى». ساقتاردىڭ پاتشالارى، قولباسشىلارى مەن باتىرلارىنىڭ تەك وزدەرىنىڭ باس كيىمدەرىنە عانا ەمەس، مىنگەن اتتارىنىڭ توبەسىنە دە لاۋازىمدىق بەلگى – جىعا تاققان. ولاردىڭ قايتىس بولعان حانداردى، حانزادالاردى، باتىرلاردى ت. ب. جەرلەگەندە، ونىڭ جان سەرىگى بولعان اتىن «يەسىنە اتى و دۇنيە دە سەرىك بولادى» دەگەن سەنىممەن جانىنا بىرگە جەرلەگەن… سونىڭ ايعاعى اتىمەن قوسا كومىلگەن قازاقستان جەرىنەن، تاۋلى جانە ءور التايدان تابىلعان نەبىر بەكزاالار مەن اسىلزادالاردىڭ قورىمىنداعى جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بيىك ورەسى مەن عاجايىپتىعىنا بۇگندەر الەم جۇرشىلىعى تامسانا قارايدى…
جىلقى ابزەلدەرىنىڭ ەڭ كونە ەلەمەنتىنىڭ ءبىرى وسىدان 4-5 مىڭ جىل بۇرىن ادامزاتتىڭ ويلاپ تاپقان — مەتالل اۋىزدىقتى جۇگەن. قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، ياعني ب.ە.د. ح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تايپالار مەتالل اۋىزدىق پەن سۋلىقتى ويلاپ تابۋى ادامزات وركەنيەتىندەگى ەڭ ۇلى توڭكەرىستىك سيپات العان ايتۋلى جەتىستىك بولدى. ونىڭ ءوز تۇسىنداعى ءمانى تاياۋ زاماندارداعى ادام بالاسىنىڭ وتاربا، ۇشاق، زىمىران ويلاپ تابۋىمەن شەندەستىرىلەدى. اتتى اۋىزدىقتاپ، سالت ءمىنۋدى سكيف-ساق، عۇن، ت.ب. كوشپەلى تايپالارى مەيلىنشە جەتىلدىرەدى. سوعان وراي، مىنىسكە ىڭعايلى كيىم-كەشەكتەر — وكشەلى جانە تىرەمەلى ەتىك، قاۋسىرمالى شاپان (تون), كەڭ شالبار ت.ب. دۇنيەگە كەلدى. ءوز زامانىندا ورتاازيلىق كوشپەلىلەردىڭ ويلاپ تاپقان جاڭالىعى ادامزات وركەنيەتىنىڭ بىرەگەي جەتىستىگى رەتىندە وزگە وتىرىقشى حالىقتارعا جەدەل تاراپ ۇلگەردى.
اتقا سالت مىنۋگە اسا قاجەتتى دەتال —ۇزەڭگىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ماسەلە بۇدان كۇردەلىرەك. امەريكالىق التايتانۋشى دەنيس سينوردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسساق، مەتال ۇزەڭگى العاش ىشكى ازيا كوشپەلىلەردە پايدا بولعان. الايدا، وعان دەيىن كوشپەلىلەر اعاشتان، تەرىدەن، سۇيەكتەن ۇزەڭگى جاساپ پايدالانۋى ابدەن مۇمكىن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ارحەولوگيالىق قازبالار بارىسىندا جوعارىدا اتالعان ماتەريالداردان جاسالعان ۇزەڭگى كەزدەسپەي وتىر (D.Sinor. Inner Asian Warriors. Altaicology Studies. Vol I. P.98)
ادامزات تاريحىنداعى ەڭ كونە ەر توقىمنىڭ ءبىرىن التايداعى پازىرىق جانە بەرەل قورعاندارىنان تابىلعانى بەلگىلى. ول ەر-توقىمدار — جاقتاۋسىز، ۇزەڭگىسى جوق، قوم سياقتى بولىپ كەلگەن. ب.ز.د. ءۇ-ءىىى عع.-عا تەلىنەتىن بۇل ەر-توقىمدارعا شەندەسەتىن قارت قۇرلىققا سانالاتىن ەۋرازيا دالاسىندا ەشبىر تەڭدەسى جوق.
بىزگە جەتكەن ەڭ كونە تەلىنەتىن مەتال ۇزەڭگى كورەي تۇبەگىنەن تابىلعان. جاسى ب.ز. ءىۇ-ءۇ عع-نان جەتكەن. دەگەنمەن، عۇن، ساق تايپالارى دا وسىدان كوپ كەشىكپەي مەتالدان ۇزەڭگى جاساۋدى مەڭگەرگەن. سولايشا، ونداي ۇزەڭگىلەر تۇركى ءتىلدى اۆارلار ارقىلى ۆيزانتيالىقتارعا جەتىپ، ونان ءارى ارابتارعا دەيىن تارالعاندىعى ءمالىم.
ەۋرازيا دالاسىنداعى سالت اتتى كوشپەلىلەردىڭ تاريحي-گەنەتيكالىق تۇرعىدان زاڭدى مۇراگەرىنە سانالاتىن قازاقتار مەن قازاقستان اۋماعى تەك تاريحي كەزەڭدەردەگى جىلقى شارۋاشىلىعى، جىلقى مادەنيەتىنە قاتىستى ەسكەرتكىشتەرگە عانا باي ەمەس، ونىڭ سورابتارى (رەليكتەرى) مەن ىزدەرى ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىندە جاقسى ساقتالعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. اتاپ ايتساق، جىلقىعا قاتىستى عۇرىپ، ادەت، جورا-جوسىن قازاقتاردىڭ تىرشىلىك تسيكلى عۇرىپتارىندا (تۋ-ءوسۋ، وركەندەۋ- ۇيلەنۋ-وتباسى عۇرىپتارى -ءولىم) مەن ەتنوستىڭ زاتتىق ايىرباس، مادەنيەتتىڭ بىرەگەيلەنۋى جانە سوتسياليزاتسيالىق عۇرىپ-جوسىندارىندا، يدەولوگياسىندا، نانىم-سەنىمىندە ەرەكشە، جەتەكشى ءمانىن جوعالتپاستان عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىس كەزەڭىنە جەتتى.
جىلقى ابزەلدەرى مەن تۇرمانىنا قىسقاشا توقتالار بولساق، ولاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى قازاق جەرىندە تارالعان. سىرتقى ءپىشىنى مەن جاسالۋ تاسىلىنە بايلانىستى شوشاق باس ەر، ۇيرەك باس ەر، بەس اعاشتان قۇراستىرىلعان ەر، قان باس ەر، قوقاند ەرى جانە ت.ب. بۇلاردان بايتاق قازاق جەرىنىڭ كوپ اۋماعىندا كەڭىنەن تارالعانى — «قازاقى ەر». ول كوبىنە قاپتال، قاس، بەلاعاش، توقىم، تەبىنگى سياقتى بولىكتەن تۇرادى.
پو كونسترۋكتسي ي تەحنيكە يزگوتوۆلەنيا سەدلا ۋ كازاحوۆ پودرازدەليايۋتسيا نا پيات وسنوۆنىح تيپوۆ: ۆوستوچنو-كازاحستانسكي، زاپادنو-كازاحستانسكي يلي نايمانسكي، تسەنترالنو- ي سەۆەرو-كازاحستانسكي، زاپادنو-كازاحستانسكي، سەميرەچەنسكي ي سىردارينسكي.
يز ۆسەح تيپوۆ سەدەل سۆوەي وتدەلكوي وسوبەننو ۆىدەلياەتسيا نايمانسكوە سەدلو، دليا كوتوروگو حاراكتەرنا شيروكايا ي ۆىسوكايا پەرەدنيايا لۋكا، سپلوش پوكرىتايا سەرەبريانىمي ناكلادكامي ۆ ۆيدە ستيليزوۆاننىح فيگۋر ي راستيتەلنىح ۋزوروۆ سو ۆستاۆكامي يز تسۆەتنىح كامنەي.
سەدلا تسەنترالنوگو ي سەۆەرنوگو كازاحستانا وبنارۋجيۆايۋت وبششەە كونسترۋكتيۆنوە سحودستۆو س سەدلامي نايمانوۆ، نو وني لەگچە، يمەيۋت بولەە نيزكۋيۋ لۋكۋ، حاراكتەريزۋيۋتسيا ۋمەرەننوي ورنامەنتاتسيەي.
ۋ كازاحوۆ سەميرەچيا ي يۋجنىح وبلاستەي كازاحستانا سەدلا يمەلي ۋزكيە ي ۆىسوكيە پەرەدنيە لۋكي، بوگاتو ورنامەنتيروۆاننىە سەرەبروم. وني نازىۆاليس شوشاك باس-ەر. كرومە توگو سۋششەستۆۋەت ۋيرەك باس-ەر، سەدلو، يمەيۋششەە فورمۋ ۋتينوي گولوۆى ي شەي ي پوكرىتوە سەرەبريانوي وپراۆوي.
كاجدايا دەتال كونسكوي ۋپرياجي ياۆلياەتسيا ترۋدوم نەسكولكيح ماستەروۆ: شورنيكا، كۋزنەتسا، يۋۆەليرا. وگرومنوە زناچەنيە پريداۆالوس رابوتە زەرگەرا (يۋۆەليرا), كوتورىي دليا ۋكراشەنيا كونسكوگو سنارياجەنيا چاستو يسپولزوۆال سەرەبرو. پو پوۆەريام كوچەۆنيكوۆ ونو وبلادالو ماگيچەسكوي سيلوي. تاك، بوگاتو ينكرۋستيروۆاننوە سەرەبروم، كوستيۋ ي ۋكراشەننوە ۆستاۆكامي يز دراگوتسەننىح كامنەي سەدلو دولجنو وبەرەگات نە تولكو ناەزدنيكا، نو ي لوشاد.
قازاقتار ەر-تۇرماندى بەرىك تە، بىتەۋ اعاشتان اتتىڭ تۇرقى مەن بىتىمىنە ساي ەتىپ دايىنداپ، بەرىكتىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كون تەرىمەن قاپتاپ جاسايدى. وعان باتىرعىمەن ويۋ-بەدەر تۇسىرسە (تەسنەنيە), تەمىردەن جاسالعان دەتالدارىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتاعان، زەر، جىبەك جىپتەرمەن شوقتار كۇلتەلەپ، كەكىلى مەن جالىنا ءتۇرلى پالە-جالادان ساقتايتىن تۇمارلار (وبەرەگي، تاليسمانى) تاققان. ەر-توقىمدا ءار ەتنوستىڭ، تىپتەن جەرگىلىكتى ەرەكشەلىگى، باسقا حالىقتارمەن ەتنومادەني بايلانىسىنان حابار بەرەدى.
باعزىداعى كوشپەلىلەردەگى بيە سۇتىنەن دايىندالاتىن باعا جەتپەس سۋسىن قىمىز ىقىلىم زاماننان بەرى باسقا جۇرتتاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ كەلگەن. ب.ە.د 5 عاسىردا گەرودوت كوشپەلى ساقتاردا بيە سۇتىەن اعاش كۇبىگە قۇيىپ ءپىسىپ، قىمىز اشىتاتىندىعى، كونسەرۆىلەي ساقتايتىندىعى تۋرالى جازعان. ال، ورتا عاسىر جيھانكەزدەرى، دالىرەك ايتساق، فرانتسۋز ۆيلگەلم رۋبرۋك، يتالياندىق ماركو پولو وزدەرىنىڭ جول جازبالارىندا قىمىزدىڭ شيپالىق، تىپتەن ماسايراتاتىن قاسيەتىنە ەرەكشە توقتالعان.
