Jylqy — adamzat órkenıetindegi, ásirese, dala órkenıetindegi damýdyń jarqyn da eleýli kórsetkishteriniń biri deýge bolady. Jylqyny qolǵa úırete bastaý kóshpeli sharýashylyq pen órkenıet damýynyń negizin qalady. Ejelgi dáýirlerde-aq qazirgi Qazaqstan aýmaǵy jylqynyń qolǵa úıretilgen mekeni bolǵandyǵyn zertteý nátıjeleri dáleldeıdi. Soltústik Qazaqstandaǵy Botaı mádenıeti eneolıt dáýirine (b. z. b. 4 — 3-myńjyldyq), b.z.b. 2-myńjyldyǵyna, ıaǵnı orta qola dáýiriniń Arqaıym eskertkishteri jáne Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan kezdesetin b. z. b. 1- myńjyldyq – b. z. 2 ǵ. eskertkishteri ejelgi Qazaqstanda jylqynyń qolǵa úıretilip qana qoımaı, sol kezdegi adamdardyń ádet-ǵuryptyq rásimderderinde erekshe rol atqarǵandyǵy belgili bolyp otyr.
Adamzat tarıhynda, ásirese Orta Azııanyń “salt atty kóshpendileri” úshin jylqy erekshe progress elementi retinde júrdi: jylqyny áýeli kólikke, keıin jegýge paıdalanýy, ásirese, salt minýdi meńgerýi olardyń jaǵrafııalyq tanymyn, áskerı-saıası jáne mádenı baılanysyn arttyrdy, sharýashylyq qarym-qatynastardyń damýyna tyń serpin berdi. Adamzattyń tarıhyna kóz jibersek, ár túrli tarıhı kezeńderde jylqy úıir-úıirimen ósirilip qan qoımaı, halyqtyń materıaldyq ıgiligine qyzmet etti, qoǵamnyń damýyn alǵa súıredi, adamdardyń dúnıetanymy men mádenı deńgeıin kóterdi, sol arqyly órkenıetti birtińdep jańa deńgeıge kóterdi. Jylqy, sonymen birge áskerı-qorǵanys, oıyn-saýyq salasynda jetekshi mańyzǵa ıe boldy.
Ǵalymdar Orta Azııada ejelden beri jylqynyń úsh túrli tuqymy bolǵanyn anyqtady: taýda júrýge yńǵaıly Tapal jylqy, uzaq júrýge yńǵaıly shydamdy Qazanat jáne qazirgi ahalteke jylqysynyń arǵy tegi sanalatyn júırik jylqy (Tulpar). Kóshpeliler ushqyr tulparlardy da qadirlengen, olardy qos-qostan jegip alyp, sary dalada saǵymsha júıtkigen. Jartastarǵa salynǵan sýretterde baıyrǵy taıpalardyń dúnıetanymdyq óresin, sharýashylyq qareketterin (ań aýlaý, baqqan mal tuqymdary), eń bastysy kólik, jegin quraldary (eki dońǵalaqty arbalary) týraly málimetter saqtalǵan.
Ejelgi saqtar men ǵundar Hınǵan taýlarynan Dýnaı ózenine deıingi keń baıtaq aımaqta úıir-úıir jylqy ósirip, jylqyny memlekettilik pen qorǵanystyń, óner men mádenıettiń, sharýashylyq pen sporttyń óresi bıik deńgeıine jetkizgen. Olardyń balalary men áıelderine deıin at ústinde soǵysý tásilderin jas kezinen jetik meńgerip, ózge jurttyń záresin ushyrǵan. Sonyń saldary dep aıtýǵa bolatyndaı myna bir jalpyǵa málim derek sonyń dálelindeı. Nebir qanquıly joryqtarynan soń Eýropada, Kishi Azııada, Jerorta teńiziniń aımaǵynda, Mysyrda atpen birge jaratylǵan adam basty, jylqy tulǵaly — kentavrlar týraly ańyz taralǵandyǵy jalpyǵa málim.
Qalaı bolǵanda da, jylqyǵa salt minýdi tól ónerge aınaldyryp, ony áskerı ádis-tásildermen sheber ushtastyra bilgen kóshpeliler óz zamanynyń eń qýatty memleketteriniń qatarynan oıyp turyp oryn alǵan. Sondyqtan bolar, olar ózderiniń jańa jerlerdi jaýlap alýyna, tirshilikke qajetti baılyqtar men ıgilikterge kenelýine birden bir muryndyq bolǵan jylqy túligin asa qatty qurmettep, jan serigi sanaǵan. «Olar attaryna da mystan keýdeni jaýyp turatyn saýyt kıgizedi», — dep jazady tarıh ǵylymynyń atasy Gerodot, — al júgenderin, shylbyryn altynmen áshekeıleıdi». Saqtardyń patshalary, qolbasshylary men batyrlarynyń tek ózderiniń bas kıimderine ǵana emes, mingen attarynyń tóbesine de laýazymdyq belgi – jyǵa taqqan. Olardyń qaıtys bolǵan handardy, hanzadalardy, batyrlardy t. b. jerlegende, onyń jan serigi bolǵan atyn «ıesine aty o dúnıe de serik bolady» degen senimmen janyna birge jerlegen… Sonyń aıǵaǵy atymen qosa kómilgen Qazaqstan jerinen, Taýly jáne Ór Altaıdan tabylǵan nebir bekzaalar men asylzadalardyń qorymyndaǵy jerleý eskertkishteriniń bıik óresi men ǵajaıyptyǵyna búgnder álem jurshylyǵy tamsana qaraıdy…
Jylqy ábzelderiniń eń kóne elementiniń biri osydan 4-5 myń jyl buryn adamzattyń oılap tapqan — metall aýyzdyqty júgen. Qola dáýiriniń sońǵy kezeńinde, ıaǵnı b.e.d. H ǵasyrlarda ómir súrgen taıpalar metall aýyzdyq pen sýlyqty oılap tabýy adamzat órkenıetindegi eń uly tóńkeristik sıpat alǵan aıtýly jetistik boldy. Onyń óz tusyndaǵy máni taıaý zamandardaǵy adam balasynyń otarba, ushaq, zymyran oılap tabýymen shendestiriledi. Atty aýyzdyqtap, salt minýdi skıf-saq, ǵun, t.b. kóshpeli taıpalary meılinshe jetildiredi. Soǵan oraı, miniske yńǵaıly kıim-keshekter — óksheli jáne tiremeli etik, qaýsyrmaly shapan (ton), keń shalbar t.b. dúnıege keldi. Óz zamanynda ortaazılyq kóshpelilerdiń oılap tapqan jańalyǵy adamzat órkenıetiniń biregeı jetistigi retinde ózge otyryqshy halyqtarǵa jedel tarap úlgerdi.
Atqa salt minýge asa qajetti detal —úzeńginiń paıda bolýy týraly másele budan kúrdelirek. Amerıkalyq altaıtanýshy Denıs Sınordyń pikirine qulaq assaq, metal úzeńgi alǵash Ishki Azııa kóshpelilerde paıda bolǵan. Alaıda, oǵan deıin kóshpeliler aǵashtan, teriden, súıekten úzeńgi jasap paıdalanýy ábden múmkin. Olaı deıtin sebebimiz, arheologııalyq qazbalar barysynda joǵaryda atalǵan materıaldardan jasalǵan úzeńgi kezdespeı otyr (D.Sinor. Inner Asian Warriors. Altaicology Studies. Vol I. P.98)
Adamzat tarıhyndaǵy eń kóne er toqymnyń birin Altaıdaǵy Pazyryq jáne Berel qorǵandarynan tabylǵany belgili. Ol er-toqymdar — jaqtaýsyz, úzeńgisi joq, qom sııaqty bolyp kelgen. B.z.d. Ú-III ǵǵ.-ǵa telinetin bul er-toqymdarǵa shendesetin qart qurlyqqa sanalatyn Eýrazııa dalasynda eshbir teńdesi joq.
Bizge jetken eń kóne telinetin metal úzeńgi Koreı túbeginen tabylǵan. Jasy b.z. IÚ-Ú ǵǵ-nan jetken. Degenmen, ǵun, saq taıpalary da osydan kóp keshikpeı metaldan úzeńgi jasaýdy meńgergen. Solaısha, ondaı úzeńgiler túrki tildi avarlar arqyly Vızantııalyqtarǵa jetip, onan ári arabtarǵa deıin taralǵandyǵy málim.
Eýrazııa dalasyndaǵy salt atty kóshpelilerdiń tarıhı-genetıkalyq turǵydan zańdy muragerine sanalatyn qazaqtar men Qazaqstan aýmaǵy tek tarıhı kezeńderdegi jylqy sharýashylyǵy, jylqy mádenıetine qatysty eskertkishterge ǵana baı emes, onyń sorabtary (relıkteri) men izderi dástúrli qazaq mádenıetinde jaqsy saqtalǵandyǵymen erekshelenedi. Atap aıtsaq, jylqyǵa qatysty ǵuryp, ádet, jora-josyn qazaqtardyń tirshilik ıkly ǵuryptarynda (týý-ósý, órkendeý- úılený-otbasy ǵuryptary -ólim) men etnostyń zattyq aıyrbas, mádenıettiń biregeılenýi jáne soıalızaııalyq ǵuryp-josyndarynda, ıdeologııasynda, nanym-seniminde erekshe, jetekshi mánin joǵaltpastan ǵylymı-tehnıkalyq tóńkeris kezeńine jetti.
Jylqy ábzelderi men turmanyna qysqasha toqtalar bolsaq, olardyń birneshe túri qazaq jerinde taralǵan. Syrtqy pishini men jasalý tásiline baılanysty shoshaq bas er, úırek bas er, bes aǵashtan qurastyrylǵan er, qan bas er, Qoqand eri jáne t.b. Bulardan baıtaq qazaq jeriniń kóp aýmaǵynda keńinen taralǵany — «qazaqy er». Ol kóbine qaptal, qas, belaǵash, toqym, tebingi sııaqty bólikten turady.
Po konstrýkıı ı tehnıke ızgotovlenııa sedla ý kazahov podrazdelıaıýtsıa na pıat osnovnyh tıpov: vostochno-kazahstanskıı, zapadno-kazahstanskıı ılı naımanskıı, entralno- ı severo-kazahstanskıı, zapadno-kazahstanskıı, semırechenskıı ı syrdarınskıı.
Iz vseh tıpov sedel svoeı otdelkoı osobenno vydelıaetsıa naımanskoe sedlo, dlıa kotorogo harakterna shırokaıa ı vysokaıa perednıaıa lýka, splosh pokrytaıa serebrıanymı nakladkamı v vıde stılızovannyh fıgýr ı rastıtelnyh ýzorov so vstavkamı ız vetnyh kamneı.
Sedla entralnogo ı Severnogo Kazahstana obnarýjıvaıýt obee konstrýktıvnoe shodstvo s sedlamı naımanov, no onı legche, ımeıýt bolee nızkýıý lýký, harakterızýıýtsıa ýmerennoı ornamentaıeı.
Ý kazahov Semırechıa ı ıýjnyh oblasteı Kazahstana sedla ımelı ýzkıe ı vysokıe perednıe lýkı, bogato ornamentırovannye serebrom. Onı nazyvalıs shoshak bas-er. Krome togo sýestvýet ýırek bas-er, sedlo, ımeıýee formý ýtınoı golovy ı sheı ı pokrytoe serebrıanoı opravoı.
Kajdaıa detal konskoı ýprıajı ıavlıaetsıa trýdom neskolkıh masterov: shornıka, kýznea, ıývelıra. Ogromnoe znachenıe prıdavalos rabote zergera (ıývelıra), kotoryı dlıa ýkrashenııa konskogo snarıajenııa chasto ıspolzoval serebro. Po poverıam kochevnıkov ono obladalo magıcheskoı sıloı. Tak, bogato ınkrýstırovannoe serebrom, kostıý ı ýkrashennoe vstavkamı ız dragoennyh kamneı sedlo doljno oberegat ne tolko naezdnıka, no ı loshad.
Qazaqtar er-turmandy berik te, biteý aǵashtan attyń turqy men bitimine saı etip daıyndap, beriktigin arttyrý úshin kón terimen qaptap jasaıdy. Oǵan batyrǵymen oıý-beder túsirse (tesnenıe), temirden jasalǵan detaldaryn altynmen aptap, kúmispen qaptaǵan, zer, jibek jiptermen shoqtar kúltelep, kekili men jalyna túrli pále-jaladan saqtaıtyn tumarlar (oberegı, talısmany) taqqan. Er-toqymda ár etnostyń, tipten jergilikti ereksheligi, basqa halyqtarmen etnomádenı baılanysynan habar beredi.
Baǵzydaǵy kóshpelilerdegi bıe sútinen daıyndalatyn baǵa jetpes sýsyn qymyz yqylym zamannan beri basqa jurttardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp kelgen. B.e.d 5 ǵasyrda Gerodot kóshpeli saqtarda bıe sútien aǵash kúbige quıyp pisip, qymyz ashytatyndyǵy, konservileı saqtaıtyndyǵy týraly jazǵan. Al, orta ǵasyr jıhankezderi, dálirek aıtsaq, franýz Vılgelm Rýbrýk, ıtalıandyq Marko Polo ózderiniń jol jazbalarynda qymyzdyń shıpalyq, tipten masaıratatyn qasıetine erekshe toqtalǵan.