Jylqy — adamzat örkenietındegı, äsırese, dala örkenietındegı damudyŋ jarqyn da eleulı körsetkışterınıŋ bırı deuge bolady. Jylqyny qolǧa üirete bastau köşpelı şaruaşylyq pen örkeniet damuynyŋ negızın qalady. Ejelgı däuırlerde-aq qazırgı Qazaqstan aumaǧy jylqynyŋ qolǧa üiretılgen mekenı bolǧandyǧyn zertteu nätijelerı däleldeidı. Soltüstık Qazaqstandaǧy Botai mädenietı eneolit däuırıne (b. z. b. 4 — 3-myŋjyldyq), b.z.b. 2-myŋjyldyǧyna, iaǧni orta qola däuırınıŋ Arqaiym eskertkışterı jäne Qazaqstannyŋ barlyq aimaqtarynan kezdesetın b. z. b. 1- myŋjyldyq – b. z. 2 ǧ. eskertkışterı ejelgı Qazaqstanda jylqynyŋ qolǧa üiretılıp qana qoimai, sol kezdegı adamdardyŋ ädet-ǧūryptyq räsımderderınde erekşe rol atqarǧandyǧy belgılı bolyp otyr.
Adamzat tarihynda, äsırese Orta Aziianyŋ “salt atty köşpendileri” üşın jylqy erekşe progress elementı retınde jürdı: jylqyny äuelı kölikke, keiin jeguge paidalanuy, äsırese, salt mınudı meŋgeruı olardyŋ jaǧrafiialyq tanymyn, äskeri-saiasi jäne mädeni bailanysyn arttyrdy, şaruaşylyq qarym-qatynastardyŋ damuyna tyŋ serpın berdı. Adamzattyŋ tarihyna köz jıbersek, är türlı tarihi kezeŋderde jylqy üiır-üiirimen ösirilip qan qoimai, halyqtyŋ materialdyq igılıgıne qyzmet ettı, qoǧamnyŋ damuyn alǧa süiredı, adamdardyŋ dünietanymy men mädeni deŋgeiin köterdi, sol arqyly örkeniettı bırtıŋdep jaŋa deŋgeige köterdı. Jylqy, sonymen birge äskeri-qorǧanys, oiyn-sauyq salasynda jetekşı maŋyzǧa ie boldy.
Ǧalymdar Orta Aziiada ejelden berı jylqynyŋ üş türlı tūqymy bolǧanyn anyqtady: tauda jüruge yŋǧaily Tapal jylqy, ūzaq jüruge yŋǧaily şydamdy Qazanat jäne qazırgı ahalteke jylqysynyŋ arǧy tegı sanalatyn jüirık jylqy (Tūlpar). Köşpelıler ūşqyr tūlparlardy da qadırlengen, olardy qos-qostan jegıp alyp, sary dalada saǧymşa jüitkıgen. Jartastarǧa salynǧan suretterde baiyrǧy taipalardyŋ dünietanymdyq öresın, şaruaşylyq qareketterın (aŋ aulau, baqqan mal tūqymdary), eŋ bastysy kölık, jegın qūraldary (ekı doŋǧalaqty arbalary) turaly mälımetter saqtalǧan.
Ejelgı saqtar men ǧūndar Hinǧan taularynan Dunai özenıne deiıngı keŋ baitaq aimaqta üiır-üiır jylqy ösırıp, jylqyny memlekettılık pen qorǧanystyŋ, öner men mädeniettıŋ, şaruaşylyq pen sporttyŋ öresı biık deŋgeiıne jetkızgen. Olardyŋ balalary men äielderıne deiın at üstınde soǧysu täsılderın jas kezınen jetık meŋgerıp, özge jūrttyŋ zäresın ūşyrǧan. Sonyŋ saldary dep aituǧa bolatyndai myna bır jalpyǧa mälım derek sonyŋ dälelındei. Nebır qanqūily joryqtarynan soŋ Europada, Kışı Aziiada, Jerorta teŋızınıŋ aimaǧynda, Mysyrda atpen bırge jaratylǧan adam basty, jylqy tūlǧaly — kentavrlar turaly aŋyz taralǧandyǧy jalpyǧa mälım.
Qalai bolǧanda da, jylqyǧa salt mınudı töl önerge ainaldyryp, ony äskeri ädıs-täsıldermen şeber ūştastyra bılgen köşpelıler öz zamanynyŋ eŋ quatty memleketterınıŋ qatarynan oiyp tūryp oryn alǧan. Sondyqtan bolar, olar özderınıŋ jaŋa jerlerdı jaulap aluyna, tırşılıkke qajettı bailyqtar men igılıkterge keneluıne bırden bır mūryndyq bolǧan jylqy tülıgın asa qatty qūrmettep, jan serıgı sanaǧan. «Olar attaryna da mystan keudenı jauyp tūratyn sauyt kigızedı», — dep jazady tarih ǧylymynyŋ atasy Gerodot, — al jügenderın, şylbyryn altynmen äşekeileidı». Saqtardyŋ patşalary, qolbasşylary men batyrlarynyŋ tek özderınıŋ bas kiımderıne ǧana emes, mıngen attarynyŋ töbesıne de lauazymdyq belgı – jyǧa taqqan. Olardyŋ qaitys bolǧan handardy, hanzadalardy, batyrlardy t. b. jerlegende, onyŋ jan serıgı bolǧan atyn «iesıne aty o dünie de serık bolady» degen senımmen janyna bırge jerlegen… Sonyŋ aiǧaǧy atymen qosa kömılgen Qazaqstan jerınen, Tauly jäne Ör Altaidan tabylǧan nebır bekzaalar men asylzadalardyŋ qorymyndaǧy jerleu eskertkışterınıŋ biık öresı men ǧajaiyptyǧyna bügnder älem jūrşylyǧy tamsana qaraidy…
Jylqy äbzelderınıŋ eŋ köne elementınıŋ bırı osydan 4-5 myŋ jyl būryn adamzattyŋ oilap tapqan — metall auyzdyqty jügen. Qola däuırınıŋ soŋǧy kezeŋınde, iaǧni b.e.d. H ǧasyrlarda ömır sürgen taipalar metall auyzdyq pen sulyqty oilap tabuy adamzat örkenietındegı eŋ ūly töŋkerıstık sipat alǧan aituly jetıstık boldy. Onyŋ öz tūsyndaǧy mänı taiau zamandardaǧy adam balasynyŋ otarba, ūşaq, zymyran oilap tabuymen şendestırıledı. Atty auyzdyqtap, salt mınudı skif-saq, ǧūn, t.b. köşpelı taipalary meilınşe jetıldıredı. Soǧan orai, mınıske yŋǧaily kiım-keşekter — ökşelı jäne tıremelı etık, qausyrmaly şapan (ton), keŋ şalbar t.b. düniege keldı. Öz zamanynda ortaazilyq köşpelılerdıŋ oilap tapqan jaŋalyǧy adamzat örkenietınıŋ bıregei jetıstıgı retınde özge otyryqşy halyqtarǧa jedel tarap ülgerdı.
Atqa salt mınuge asa qajettı detal —üzeŋgınıŋ paida boluy turaly mäsele būdan kürdelırek. Amerikalyq altaitanuşy Denis Sinordyŋ pıkırıne qūlaq assaq, metal üzeŋgı alǧaş Işkı Aziia köşpelılerde paida bolǧan. Alaida, oǧan deiın köşpelıler aǧaştan, terıden, süiekten üzeŋgı jasap paidalanuy äbden mümkın. Olai deitın sebebımız, arheologiialyq qazbalar barysynda joǧaryda atalǧan materialdardan jasalǧan üzeŋgı kezdespei otyr (D.Sinor. Inner Asian Warriors. Altaicology Studies. Vol I. P.98)
Adamzat tarihyndaǧy eŋ köne er toqymnyŋ bırın Altaidaǧy Pazyryq jäne Berel qorǧandarynan tabylǧany belgılı. Ol er-toqymdar — jaqtausyz, üzeŋgısı joq, qom siiaqty bolyp kelgen. B.z.d. Ü-III ǧǧ.-ǧa telınetın būl er-toqymdarǧa şendesetın qart qūrlyqqa sanalatyn Euraziia dalasynda eşbır teŋdesı joq.
Bızge jetken eŋ köne telınetın metal üzeŋgı Korei tübegınen tabylǧan. Jasy b.z. IÜ-Ü ǧǧ-nan jetken. Degenmen, ǧūn, saq taipalary da osydan köp keşıkpei metaldan üzeŋgı jasaudy meŋgergen. Solaişa, ondai üzeŋgıler türkı tıldı avarlar arqyly Vizantiialyqtarǧa jetıp, onan ärı arabtarǧa deiın taralǧandyǧy mälım.
Euraziia dalasyndaǧy salt atty köşpelılerdıŋ tarihi-genetikalyq tūrǧydan zaŋdy mūragerıne sanalatyn qazaqtar men Qazaqstan aumaǧy tek tarihi kezeŋderdegı jylqy şaruaşylyǧy, jylqy mädenietıne qatysty eskertkışterge ǧana bai emes, onyŋ sorabtary (relikterı) men ızderı dästürlı qazaq mädenietınde jaqsy saqtalǧandyǧymen erekşelenedı. Atap aitsaq, jylqyǧa qatysty ǧūryp, ädet, jora-josyn qazaqtardyŋ tırşılık sikly ǧūryptarynda (tuu-ösu, örkendeu- üilenu-otbasy ǧūryptary -ölım) men etnostyŋ zattyq aiyrbas, mädeniettıŋ bıregeilenuı jäne sosializasiialyq ǧūryp-josyndarynda, ideologiiasynda, nanym-senımınde erekşe, jetekşı mänın joǧaltpastan ǧylymi-tehnikalyq töŋkerıs kezeŋıne jettı.
Jylqy äbzelderı men tūrmanyna qysqaşa toqtalar bolsaq, olardyŋ bırneşe türı qazaq jerınde taralǧan. Syrtqy pışını men jasalu täsılıne bailanysty şoşaq bas er, üirek bas er, bes aǧaştan qūrastyrylǧan er, qan bas er, Qoqand erı jäne t.b. Būlardan baitaq qazaq jerınıŋ köp aumaǧynda keŋınen taralǧany — «qazaqy er». Ol köbıne qaptal, qas, belaǧaş, toqym, tebıngı siiaqty bölıkten tūrady.
Po konstruksii i tehnike izgotovleniia sedla u kazahov podrazdeliaiutsia na piat osnovnyh tipov: vostochno-kazahstanskii, zapadno-kazahstanskii ili naimanskii, sentralno- i severo-kazahstanskii, zapadno-kazahstanskii, semirechenskii i syrdarinskii.
İz vseh tipov sedel svoei otdelkoi osobenno vydeliaetsia naimanskoe sedlo, dlia kotorogo harakterna şirokaia i vysokaia peredniaia luka, sploş pokrytaia serebrianymi nakladkami v vide stilizovannyh figur i rastitelnyh uzorov so vstavkami iz svetnyh kamnei.
Sedla Sentralnogo i Severnogo Kazahstana obnarujivaiut obşee konstruktivnoe shodstvo s sedlami naimanov, no oni legche, imeiut bolee nizkuiu luku, harakterizuiutsia umerennoi ornamentasiei.
U kazahov Semirechia i iujnyh oblastei Kazahstana sedla imeli uzkie i vysokie perednie luki, bogato ornamentirovannye serebrom. Oni nazyvalis şoşak bas-er. Krome togo suşestvuet uirek bas-er, sedlo, imeiuşee formu utinoi golovy i şei i pokrytoe serebrianoi opravoi.
Kajdaia detal konskoi upriaji iavliaetsia trudom neskolkih masterov: şornika, kuznesa, iuvelira. Ogromnoe znachenie pridavalos rabote zergera (iuvelira), kotoryi dlia ukraşeniia konskogo snariajeniia chasto ispolzoval serebro. Po poveriam kochevnikov ono obladalo magicheskoi siloi. Tak, bogato inkrustirovannoe serebrom, kostiu i ukraşennoe vstavkami iz dragosennyh kamnei sedlo doljno oberegat ne tolko naezdnika, no i loşad.
Qazaqtar er-tūrmandy berık te, bıteu aǧaştan attyŋ tūrqy men bıtımıne sai etıp daiyndap, berıktıgın arttyru üşın kön terımen qaptap jasaidy. Oǧan batyrǧymen oiu-beder tüsırse (tesnenie), temırden jasalǧan detaldaryn altynmen aptap, kümıspen qaptaǧan, zer, jıbek jıptermen şoqtar kültelep, kekılı men jalyna türlı päle-jaladan saqtaityn tūmarlar (oberegi, talismany) taqqan. Er-toqymda är etnostyŋ, tıpten jergılıktı erekşelıgı, basqa halyqtarmen etnomädeni bailanysynan habar beredı.
Baǧzydaǧy köşpelılerdegı bie sütınen daiyndalatyn baǧa jetpes susyn qymyz yqylym zamannan berı basqa jūrttardyŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyryp kelgen. B.e.d 5 ǧasyrda Gerodot köşpelı saqtarda bie sütıen aǧaş kübıge qūiyp pısıp, qymyz aşytatyndyǧy, konservılei saqtaityndyǧy turaly jazǧan. Al, orta ǧasyr jihankezderı, dälırek aitsaq, fransuz Vilgelm Rubruk, italiandyq Marko Polo özderınıŋ jol jazbalarynda qymyzdyŋ şipalyq, tıpten masairatatyn qasietıne erekşe toqtalǧan.
