جىلقى! وسى ءبىر عانا قاسيەتتى دە، قاستەرلى ءسوز جۇرەگىمىزدى جىلىلىق سەزىمىمەن جادىراتىپ، كوڭىلىمىزدى كوككە كوتەرىپ، قيالىمىزدى شارتاراپقا جەتەلەيتىندىگىنە ەشكىم دە كۇمان كەلتىرە قويماس. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكىزگەن بارلىق تاريحي تۇرمىس-تىرشىلىگى جانە شارۋاشىلىعى تىكەلەي جىلقى جانۋارىنىڭ تاريحىمەن ءارى تامىرلاسىپ، ءارى تاعدىرلاسىپ جاتقاندىعى تاريحتان بەلگىلى.
بءىز، قازاق حالقى – «تەگىمىز – تۇركى، تۇلىگىمىز – جىلقى» دەپ وسكەن ەلمىز. وسى ءبىر قاسيەتتى تۇلىكتىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ورنى وتە-موتە ەرەكشە. جىلقى قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى، رۋحاني بولمىسى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، مادەنيەت پەن ونەرىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالىپ كەتكەن.
جىلقى – قازاقتىڭ جانى مەن قانى، قاناتىنا بالانعان پىراعى. قازاقتا بايلىق جىلقىنىڭ سانىمەن باعالانعان، سالتانات پەن سۇلۋلىقتىڭ ولشەمى دە جىلقى بولعان. قالىڭمالعا، ادامنىڭ قۇنىنا، سونداي-اق ايىپقا شاپانمەن قوسا جىلقى دا تولەگەن. قازاق جىلقىسى وسى تۇرعىدان العاندا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى دەۋىمىزگە بولادى. سوندىقتان قازاق ءوز جىلقىسىنىڭ قاسيەتتەرىن تولىق سەزىنىپ، باعالاي ءبىلۋى ءتيىس. جاڭا جىلدا جارىم كوڭىلدەر ءبىر بۇتىندەلىپ، قۇت-بەرەكە ءار ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا قونىس تەۋىپ، جىلقى جىلىندا جىلقى مىنەزدەس قازاق، نەبىر جىلدان بەرى ارمانداپ جۇرگەن ماقساتىنا قول جەتكىزىپ، باقىتقا بولەنسە ەكەن دەيمىز. جىلقى جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇراعى، بايلىعىمىزدىڭ بۇلاعى بولعاي!
ءبىز قازاقتىڭ جىلقىسى دەگەندە سايگۇلىكتەردى عانا ويلايمىز. نەگە ونىڭ قىمىزى مەن قازى-قارتاسىن ايتپايمىز؟ وسى جاعىن جارنامالاۋعا بولماي ما؟ قازىر يتاليا، فرانتسيا سياقتى ت.ب. ەلدەر بىزگە ەكولوگيالىق تازا ءونىم جىبەرەتىندەر دەپ قارايدى. باسقا ەلدەردىڭ جىلقىلارىنا قاراعاندا، قازاقى جىلقىلاردىڭ ءسۇتى مەن ەتىنىڭ قانشاما اۋرۋلارعا ەم ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، جىلقى ەتiنiڭ ادام اعزاسىن جاسارتاتىن قاسيەتi بار ەكەنىن ماماندار مويىنداپ وتىر.
ال ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا كاسىپ – مال شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە جىلقى مالىن اسىلداندىرۋ ارقىلى بۇعان جەدەل جەتۋگە بولادى. ات سپورتىن دامىتۋ، قىمىزىن، ەتىن، قازى-قارتاسىن كوپتەپ دايىنداۋ، شاعىن فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاردا كۇش كولىگى رەتىندە پايدالانۋ قانشاما پايدا اكەلەر ەدى. بىراق، وسى جۇيە بىزدە ءبىر ىزگە تۇسپەي كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جىلقىنىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءالى جەتە الماي وتىرمىز.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنداعى باستى قىزىعۋشىلىق – ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىن مول بەرەتىن، ءوندىرىس شىعىنى از قازاقى جىلقىنى ءوسىرۋ. جابى ءتيپتى قازاقى جىلقى، باسقا جىلقىلارعا قاراعاندا، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن ارتىق: جىل بويى جايىلىمدا تەبىندەپ جايىلۋعا بەيىمدىلىگىمەن، ىرىلىگىمەن جانە تىرىلەي جوعارى سالماعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقى جىلقىنىڭ باسى دورەكى، جالپاق بەتتى، جاق سۇيەكتەرى جەتىلگەن، موينى بۇلشىق ەتتى، قىسقا، تۇرقى ۇزىنداۋ، ورتا بويلى، ارقاسى تىك، بەلى مىقتى ءارى جالپاق، ساۋىرى ەتپەن بىلەۋلەنگەن، اياقتارى قىسقا دا سۇيەكتى، ارتقى اياقتارى تۇسىڭكى، جالى قويۋ، قىلى ءىرى تالشىقتى، تەرىسى قالىڭ، ءجۇنى قىس ايلارىندا تۇكتى، ۇزىندىعى 4-5 سم-گە دەيىن كەلەدى. قوڭدىلىعى جوعارى جابى ءتيپتى قازاقى جىلقىنىڭ تىرىلەي سالماعى 450-530 كگ-عا دەيىن جەتەدى. كوكتەمگى جانە كۇزگى جايىپ سەمىرتۋ كەزىندە تەز قوڭ الۋ قابىلەتى وتە جوعارى. بيەلەرى تاۋلىگىنە ورتاشا ەسەپپەن 10-15 ليتر، ال ەڭ ۇزدىكتەرى قۇلىننىڭ ەمگەن سۇتىمەن ەسەپتەگەندە 21 ليترگە دەيىن ءسۇت بەرەدى. جىلقىنىڭ ادام بويىنا كۇش، رۋح سىيلايتىن الا-بوتەن قاسيەتى بار. ول – نامىس، ول – ۇلتتىق سانا-سەزىم، ول – تەكتىلىك رۋحى ەدى. قازاق ءۇشىن بۇل – قازىرگى ۋاقىتتا تىپتەن قاجەت.
كەزىندە قازاقستانداعى تابىندى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، سەلەكتسيونەر-عالىمدار تۇقىمارالىق بۋدانداستىرۋ جۇمىستارىن كەڭىنەن قولداندى. تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا جاقسى بەيىمدەلگەن جەرگىلىكتى قازاقى جىلقىنىڭ بيەلەرىن، شابىسى جاقسى، ءىرى دەنەلى زاۋىتتىق جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ايعىرلارىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى قازاقى جىلقىلارعا قاراعاندا ىرىلەۋ كەلگەن، بەيىمدەلۋ قابىلەتى كەم تۇسپەيتىن بۋداندار الا باستادى. وسىنداي سەلەكتسيالىق جۇمىستار ناتيجەسىندە، عىلىمي تۇردە ايتساق، جەرگىلىكتى قازاقى بيەلەردى، تازا قاندى ءمىنىس، دون، جەلىستى تۇقىمداردىڭ اتالىقتارىمەن كۇردەلى زاۋىتتىق بۋدانداستىرۋ ارقىلى الىنعان ۇرپاقتارىن «ءوزارا ءوسىرۋ» نەگىزىندە جاڭا كوشىم تۇقىمدىق جىلقىلارىن شىعاردى. الىنعان بۋدانداردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىلدىرە وتىرىپ، 1976 جىلى كوشىم جىلقى تۇقىمى بولىپ بەكىدى. قازىر كوشىم تۇقىمىنىڭ نەگىزگى توپتارى باتىس قازاقستان وبلىسى مەن اقتوبە وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندارىندا وسىرىلەدى. 1998 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ №156 بۇيرىعىمەن مۇعالجار تۇقىمى بەكىدى. بۇل تۇقىمنىڭ شىعۋىنا، تاعى دا قازاقى جىلقىنىڭ قاتىسى بار. مۇعالجار تۇقىمىن شىعارۋدا، جەرگىلىكتى قازاقى جىلقىنىڭ ەڭ ۇزدىك جابى ءتيپتى ايعىرلارىن تۇقىمدىق جانە ونىمدىك قاسيەتتەرىنە قاراي تياناقتى ىرىكتەپ الىپ، قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنا تاراتا وتىرىپ، تازا تۇقىمدى مال ءوسىرۋ ادىسىمەن كوبەيتىپ جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلدى. قازىرگى تاڭدا مۇعالجار تۇقىمىنىڭ ىشىندە ءوسىرۋ ورتاسىنا جانە ونىمدىك دەڭگەيىنە بايلانىستى ءتورت گەنەتيكالىق تيپكە بولىنگەن جىلقىلار وسىرىلەدى. ولار قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال اۋدانىندا جشس «قۇلاندى» جىلقى زاۋىتىندا وسىرىلەتىن قۇلاندى ءتيپى، قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانىندا «شولاق ەسپە» جىلقى زاۋىتىندا قوجامبەردى ءتيپى، اقتوبە وبلىسىنىڭ اسىلتۇقىمدى شارۋا قوجالىقتارىندا قايىڭدى جانە ەمبى تيپ جىلقىلارى ءوسىرىلىپ جاتىر. بۇل جىلقىلاردىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارى انىقتالىپ، ودان ءارى ولاردى جەتىلدىرۋ دە جوسپارلى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اتالعان بارلىق ءتيپتىڭ ىشىندە قۇندى تۇقىمدىق ايعىرلاردان باستاۋ الاتىن، اتا-تەگىنىڭ شەجىرەسى انىقتالىپ قالانعان ۇرپاقتارىنان زاۋىتتىق اتالىق ىزدەرى بار.
تاۋەلسىزدىككە «تۇلپار ىزىمەن» جەتكەن قازاق حالقى ءۇشىن، قازىرگى تاڭدا جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ ورنى بولەك. ارينە، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىنگى قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا قانشاما تابىن جىلقى ەركىندىكتە ءجۇردى. قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى بايلىعى دا وسى – جىلقى ەدى. جابى ءتيپتى قازاقى جىلقىمەن اسىلداندىرۋ جۇمىستارى پاۆلودار (كەرەكۋ), قاراعاندى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا جۇيەلى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اسىلداندىرۋدىڭ باستى باعىتى وسى جىلقىلاردى تياناقتى ىرىكتەۋ مەن جۇپتاستىرا وتىرىپ، ءاربىر ايماقتىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايىنا بايلانىستى ەرەكشەلەنەتىن وزىندىك زاۋىتتىق تيپتەرىن، اتالىق ىزدەرى مەن انالىق ۇيالارىن شىعارۋ. پاۆلودار (كەرەكۋ) وبلىسىندا جابى ءتيپتى قازاقى جىلقىنىڭ سەلەتى زاۋىتتىق ءتيپى اپروباتسيالاندى. «التاي قارپىق — سايدالى سارىتوقا» شارۋا قوجالىعىندا وسىرىلەدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۇرشىم اۋدانىندا جەرگىلىكتى قازاقى جىلقىلاردىڭ انالىقتارىن كەڭەستىك اۋىر جۇك تارتاتىن تۇقىمنىڭ اتالىقتارىمەن جاي زاۋىتتىق بۋدانداستىرۋ نەگىزىندە قازاقى جىلقىنىڭ قابا ەتتى تيپ جىلقىلارى شىعارىلدى. قازىرگى تاڭدا قاروي اۋىلىنداعى «قىزىلاشى» شارۋاقوجالىعىندا وسىرىلەدى. بۇل جىلقىلاردىڭ تىرىلەي سالماعى مەن دەنە ولشەمدەرى تۇقىمدىق ايعىرلارىندا ورتاشا ەسەپپەن شوقتىق بيىكتىگى 147,0 سم; تۇرقىنىڭ ۇزىندىعى 153,0 سم; كەۋدە ورامى 188,0 سم; جىلىنشىك ورامى 21,5 سم جانە تىرىلەي سالماعى 540-560 كگ-عا تەڭ. الايدا قازىرگى ۋاقىتتا بۇل جىلقىلاردىڭ سانى ازايىپ كەتتى. اسىلداندىرۋ جۇمىستارى قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان جۇرگىزىلمەي جاتىر. جىلقىلاردىڭ نەگىزگىلەرى ءاربىر شارۋاشىلىققا ءبولىنىپ، جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇر. ەگەر شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسى قولعا الىپ، قاراجات جاعىنان كومەك بەرسە، بۇل جىلقىلاردى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى.
قازاقستاننىڭ الۋان ءتۇرلى تابيعي كليماتتىق جاعدايىنا بايلانىستى بولىنگەن، قازاقى جىلقىلاردىڭ ىشىندە ءالى دە تولىق تۇقىم بولىپ بەكىمەگەن تۇقىمدىق توپتار (وترودە) بارشىلىق. ونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن اتىراۋ وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندارىندا وسىرىلەتىن اداي جىلقىسى. اداي جىلقىسىنىڭ ەكستەرەرلىك ەرەكشەلىكتەرى: باسى ءبىرشاما جەڭىل، دەنە تۇرقى شاعىن، شوقتىعى ەرەكشە، ارقاسى تىك، ساۋىرى قاقپاق ءتارىزدى ەتسىزدەۋ، اياقتارى سيدام، جىڭىشكە، سىڭىرلەرى جاقسى جەتىلگەن. بۇل جىلقىلاردىڭ شاعىن دەنەلى بولىپ قالىپتاسۋىنا تۇركمەننىڭ احالتەكەسى، يومۋد جانە قارابايىر جىلقىلار اسەر ەتسە، ەكىنشى جاعىنان جايىلىم جاعدايىنىڭ جۇتاڭدىعى دا كوپ اسەر ەتتى. اداي جىلقىسى سالت مىنۋگە وتە جارامدى، شىدامدى كەلەدى.
اداي جىلقىسىمەن 60-70-جىلدارى ا.ي.يمانعاليەۆ جۇيەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزدى. ۋاقىتىندا اداي جىلقىسىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان يا.يا.پولفەروۆ (1873), ي.ن.چاشكين مەن ن.ي.كۋزمين (1939), ا.ۆ.ميشارەۆ (1949), ب.ح.سادىقوۆ (1959) ءارتۇلى قاشىقتىقتاعى شابىستا توزىمدىلىگىنە اسا ءمان بەردى. ا.يمانعاليەۆ اداي جىلقىسى تاي-قۇلىندارىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋ زاڭدىلىقتارىن، ەت-ءسۇت ونىمدىلىگىن، ءارتۇرلى قاشىقتىقتاعى شابىس توزىمدىلىگىن زەرتتەدى. اداي جىلقىسىن جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە ورەندىك، ەڭسەگەن-تورى، قيباسكوك، بەكەس-تورى، ەسپولاي-تورى، ەسپولاي-جيرەن، ىزتۇرعان زاۋىتتىق اتالىق ىزدەرى قالاندى. قازىرگى تاڭدا وسى اداي جىلقىسىنىڭ گەنەالوگيالىق جانە گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارىن قايتا زەرتتەي وتىرىپ، تولىق ءبىر تۇقىم رەتىندە بەكۋىنە جان-جاقتى جۇمىس جاساۋ قاجەت بولىپ وتىر.
الماتى وبلىسى الاكول اۋدانىنىڭ تاۋلى ايماعىندا قازاقى جىلقىنىڭ نايمان تۇقىمدىق توبىنىڭ گەنەتيكالىق مۇمكىنشىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا اسىلداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل جىلقىلاردىڭ دەنى – الاكول اۋدانىنىڭ جشس «توقجايلاۋ» شارۋاشىلىعىندا شوعىرلانعان.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، قازاقى جىلقىنىڭ بيەلەرىن دون، تازا قاندى ءمىنىس، ورلوۆ جەلىستى جانە سترەلەتس تۇقىمدارىنىڭ ايعىرلارىمەن كۇردەلى بۋدانداستىرۋ نەگىزىندە الىنعان ۇنامدى تيپ بۋداندارىن ءوزارا ءوسىرۋ بارىسىندا قازاقستاندا 1956 جىلى ءبىرىنشى رەت سپورتتىق باعىتتاعى قوستاناي تۇقىمى شىعارىلدى. قازىر قوستاناي تۇقىمىنىڭ قاتىسۋىمەن «قازاق تۇلپارى» تۇقىمىن شىعارۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. قازاق ومىرىمەن بىتە قايناسقان جىلقىنىڭ سىرىن ءبىزدىڭ حالىقتاي بىلەتىندەر كەمدە-كەم. قۇندى مالىمەتتەردى وزگەلەردەي قاعازعا قاتتاماسا دا، قازىنالى قارتتارىمىز كوكىرەگىندە جاتتاپ، قۇپياسىن بۇزباي ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتادى. قازاق جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ءدال ءوزى بولماسا دا، كوزى بىزگە جەتتى.
قازىرگى تاڭدا جشس «قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى» عىلىمي قىزمەتكەرلەرى ءونىمدى باعىتتاعى جىلقىلاردى باعىپ-كۇتۋ تەحنولوگياسى بويىنشا جاسالعان عىلىمي تۇجىرىمداردى كەڭىنەن قولدانا وتىرىپ، وتاندىق جىلقى تۇقىمدارىن جوسپارلى تۇردە اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، جىلقىلاردى جەتىلدىرۋمەن قاتار، ولاردىڭ اراسىنان جوعارى ءونىمدى جاڭا تيپ، اتالىق ءىز بەن انالىق ۇيا شىعارۋمەن اينالىسۋدا.
جىلقى قوزعالىستى، بەلسەندىلىكتى قالايتىن جانۋار عوي، ولاي بولسا، بۇل جىل بەلسەندى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ، تەز قيمىلداپ تابىسقا كەنەلىپ، جەدەل جەلىپ باقىتقا جەتەتىن مەزگىل دەپ قابىلداعانىمىز ءجون.
ءامين اكىمبەكوۆ،
اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
امانكەلدى تۇراباەۆ، ا.ش.ع. كانديداتى،
قايرات يسحان، ا.ش.ع. كانديداتى،
«تۇركىستان».
