Jylqy! Osy bır ǧana qasiettı de, qasterlı söz jüregımızdı jylylyq sezımımen jadyratyp, köŋılımızdı kökke köterıp, qiialymyzdy şartarapqa jeteleitındıgıne eşkım de kümän keltıre qoimas. Öitkenı qazaq halqynyŋ basynan ötkızgen barlyq tarihi tūrmys-tırşılıgı jäne şaruaşylyǧy tıkelei jylqy januarynyŋ tarihymen ärı tamyrlasyp, ärı taǧdyrlasyp jatqandyǧy tarihtan belgılı.
Bız, qazaq halqy – «Tegımız – türkı, tülıgımız – jylqy» dep ösken elmız. Osy bır qasiettı tülıktıŋ qazaq halqy üşın orny öte-möte erekşe. Jylqy qazaqtyŋ ūlttyq sana-sezımı, ruhani bolmysy, tūrmys-salty, ädet-ǧūrpy, mädeniet pen önerınıŋ ajyramas bır bölıgıne ainalyp ketken.
Jylqy – qazaqtyŋ jany men qany, qanatyna balanǧan pyraǧy. Qazaqta bailyq jylqynyŋ sanymen baǧalanǧan, saltanat pen sūlulyqtyŋ ölşemı de jylqy bolǧan. Qalyŋmalǧa, adamnyŋ qūnyna, sondai-aq aiypqa şapanmen qosa jylqy da tölegen. Qazaq jylqysy osy tūrǧydan alǧanda, täuelsız Qazaqstannyŋ ūlttyq brendı deuımızge bolady. Sondyqtan qazaq öz jylqysynyŋ qasietterın tolyq sezınıp, baǧalai bıluı tiıs. Jaŋa jylda jarym köŋılder bır bütındelıp, qūt-bereke är üidıŋ şaŋyraǧyna qonys teuıp, jylqy jylynda jylqy mınezdes qazaq, nebır jyldan berı armandap jürgen maqsatyna qol jetkızıp, baqytqa bölense eken deimız. Jylqy jyly täuelsızdıgımızdıŋ tūraǧy, bailyǧymyzdyŋ būlaǧy bolǧai!
Bız qazaqtyŋ jylqysy degende säigülıkterdı ǧana oilaimyz. Nege onyŋ qymyzy men qazy-qartasyn aitpaimyz? Osy jaǧyn jarnamalauǧa bolmai ma? Qazır İtaliia, Fransiia siiaqty t.b. elder bızge ekologiialyq taza önım jıberetınder dep qaraidy. Basqa elderdıŋ jylqylaryna qaraǧanda, qazaqy jylqylardyŋ sütı men etınıŋ qanşama aurularǧa em ekenın ekınıŋ bırı bıledı. Basqasyn bylai qoiǧanda, jylqy etiniŋ adam aǧzasyn jasartatyn qasieti bar ekenın mamandar moiyndap otyr.
Al ejelden kele jatqan ata käsıp – mal şaruaşylyǧy, onyŋ ışınde jylqy malyn asyldandyru arqyly būǧan jedel jetuge bolady. At sportyn damytu, qymyzyn, etın, qazy-qartasyn köptep daiyndau, şaǧyn fermerlık şaruaşylyqtarda küş kölıgı retınde paidalanu qanşama paida äkeler edı. Bıraq, osy jüie bızde bır ızge tüspei keledı. Bır sözben aitqanda, jylqynyŋ qadır-qasietıne älı jete almai otyrmyz.
Qazırgı taŋda elımızdıŋ jylqy şaruaşylyǧyndaǧy basty qyzyǧuşylyq – et pen süt önımderın mol beretın, öndırıs şyǧyny az qazaqy jylqyny ösıru. Jaby tiptı qazaqy jylqy, basqa jylqylarǧa qaraǧanda, özıne tän erekşelıkterımen artyq: jyl boiy jaiylymda tebındep jaiyluǧa beiımdılıgımen, ırılıgımen jäne tırılei joǧary salmaǧymen erekşelenedı. Qazaqy jylqynyŋ basy dörekı, jalpaq bettı, jaq süiekterı jetılgen, moiny būlşyq ettı, qysqa, tūrqy ūzyndau, orta boily, arqasy tık, belı myqty ärı jalpaq, sauyry etpen bıleulengen, aiaqtary qysqa da süiektı, artqy aiaqtary tüsıŋkı, jaly qoiu, qyly ırı talşyqty, terısı qalyŋ, jünı qys ailarynda tüktı, ūzyndyǧy 4-5 sm-ge deiın keledı. Qoŋdylyǧy joǧary jaby tiptı qazaqy jylqynyŋ tırılei salmaǧy 450-530 kg-ǧa deiın jetedı. Köktemgı jäne küzgı jaiyp semırtu kezınde tez qoŋ alu qabıletı öte joǧary. Bielerı täulıgıne ortaşa eseppen 10-15 litr, al eŋ üzdıkterı qūlynnyŋ emgen sütımen eseptegende 21 litrge deiın süt beredı. Jylqynyŋ adam boiyna küş, ruh syilaityn ala-böten qasietı bar. Ol – namys, ol – ūlttyq sana-sezım, ol – tektılık ruhy edı. Qazaq üşın būl – qazırgı uaqytta tıpten qajet.
Kezınde Qazaqstandaǧy tabyndy jylqy şaruaşylyǧynyŋ sapasyn arttyru maqsatynda, seleksioner-ǧalymdar tūqymaralyq budandastyru jūmystaryn keŋınen qoldandy. Tırşılık etu ortasyna jaqsy beiımdelgen jergılıktı qazaqy jylqynyŋ bielerın, şabysy jaqsy, ırı denelı zauyttyq jylqy tūqymdarynyŋ aiǧyrlarymen şaǧylystyru arqyly qazaqy jylqylarǧa qaraǧanda ırıleu kelgen, beiımdelu qabıletı kem tüspeitın budandar ala bastady. Osyndai seleksiialyq jūmystar nätijesınde, ǧylymi türde aitsaq, jergılıktı qazaqy bielerdı, taza qandy mınıs, don, jelıstı tūqymdardyŋ atalyqtarymen kürdelı zauyttyq budandastyru arqyly alynǧan ūrpaqtaryn «özara ösıru» negızınde jaŋa köşım tūqymdyq jylqylaryn şyǧardy. Alynǧan budandardy ūrpaqtan-ūrpaqqa jetıldıre otyryp, 1976 jyly köşım jylqy tūqymy bolyp bekıdı. Qazır köşım tūqymynyŋ negızgı toptary Batys Qazaqstan oblysy men Aqtöbe oblysynyŋ bırqatar audandarynda ösırıledı. 1998 jyly Qazaqstan Respublikasy Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ №156 būiryǧymen mūǧaljar tūqymy bekıdı. Būl tūqymnyŋ şyǧuyna, taǧy da qazaqy jylqynyŋ qatysy bar. Mūǧaljar tūqymyn şyǧaruda, jergılıktı qazaqy jylqynyŋ eŋ üzdık jaby tiptı aiǧyrlaryn tūqymdyq jäne önımdık qasietterıne qarai tiianaqty ırıktep alyp, Qazaqstannyŋ är aimaǧyna tarata otyryp, taza tūqymdy mal ösıru ädısımen köbeitıp jetıldıru nätijesınde qol jetkızıldı. Qazırgı taŋda mūǧaljar tūqymynyŋ ışınde ösıru ortasyna jäne önımdık deŋgeiıne bailanysty tört genetikalyq tipke bölıngen jylqylar ösırıledı. Olar Qyzylorda oblysynyŋ Aral audanynda JŞS «Qūlandy» jylqy zauytynda ösırıletın qūlandy tipı, Qaraǧandy oblysy, Şet audanynda «Şolaq Espe» jylqy zauytynda qojamberdı tipı, Aqtöbe oblysynyŋ asyltūqymdy şarua qojalyqtarynda qaiyŋdy jäne embı tip jylqylary ösırılıp jatyr. Būl jylqylardyŋ genetikalyq qūrylymdary anyqtalyp, odan ärı olardy jetıldıru de josparly jürgızılıp keledı. Atalǧan barlyq tiptıŋ ışınde qūndy tūqymdyq aiǧyrlardan bastau alatyn, ata-tegınıŋ şejıresı anyqtalyp qalanǧan ūrpaqtarynan zauyttyq atalyq ızderı bar.
Täuelsızdıkke «tūlpar ızımen» jetken qazaq halqy üşın, qazırgı taŋda jylqy şaruaşylyǧynyŋ orny bölek. Ärine, keşegı keŋestık kezeŋge deiıngı qazaqtyŋ saiyn dalasynda qanşama tabyn jylqy erkındıkte jürdı. Qazaq halqynyŋ sol kezdegı bailyǧy da osy – jylqy edı. Jaby tiptı qazaqy jylqymen asyldandyru jūmystary Pavlodar (Kereku), Qaraǧandy, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda jüielı jürgızılıp keledı. Asyldandyrudyŋ basty baǧyty osy jylqylardy tiianaqty ırıkteu men jūptastyra otyryp, ärbır aimaqtyŋ tabiǧi-klimattyq jaǧdaiyna bailanysty erekşelenetın özındık zauyttyq tipterın, atalyq ızderı men analyq ūialaryn şyǧaru. Pavlodar (Kereku) oblysynda jaby tiptı qazaqy jylqynyŋ seletı zauyttyq tipı aprobasiialandy. «Altai Qarpyq — Saidaly Sarytoqa» şarua qojalyǧynda ösırıledı.
Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Kürşım audanynda jergılıktı qazaqy jylqylardyŋ analyqtaryn keŋestık auyr jük tartatyn tūqymnyŋ atalyqtarymen jai zauyttyq budandastyru negızınde qazaqy jylqynyŋ qaba ettı tip jylqylary şyǧaryldy. Qazırgı taŋda Qaroi auylyndaǧy «Qyzylaşy» şaruaqojalyǧynda ösırıledı. Būl jylqylardyŋ tırılei salmaǧy men dene ölşemderı tūqymdyq aiǧyrlarynda ortaşa eseppen şoqtyq biıktıgı 147,0 sm; tūrqynyŋ ūzyndyǧy 153,0 sm; keude oramy 188,0 sm; jılınşık oramy 21,5 sm jäne tırılei salmaǧy 540-560 kg-ǧa teŋ. Alaida qazırgı uaqytta būl jylqylardyŋ sany azaiyp kettı. Asyldandyru jūmystary qarajattyŋ joqtyǧynan jürgızılmei jatyr. Jylqylardyŋ negızgılerı ärbır şaruaşylyqqa bölınıp, joiylyp ketu aldynda tūr. Eger Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ auyl şaruaşylyq basqarmasy qolǧa alyp, qarajat jaǧynan kömek berse, būl jylqylardy qalpyna keltıruge bolady.
Qazaqstannyŋ aluan türlı tabiǧi klimattyq jaǧdaiyna bailanysty bölıngen, qazaqy jylqylardyŋ ışınde älı de tolyq tūqym bolyp bekımegen tūqymdyq toptar (otrode) barşylyq. Onyŋ ışınde Maŋǧystau oblysy men Atyrau oblysynyŋ bırqatar audandarynda ösırıletın adai jylqysy. Adai jylqysynyŋ ekstererlık erekşelıkterı: basy bırşama jeŋıl, dene tūrqy şaǧyn, şoqtyǧy erekşe, arqasy tık, sauyry qaqpaq tärızdı etsızdeu, aiaqtary sidam, jıŋışke, sıŋırlerı jaqsy jetılgen. Būl jylqylardyŋ şaǧyn denelı bolyp qalyptasuyna türkmennıŋ ahaltekesı, iomud jäne qarabaiyr jylqylar äser etse, ekınşı jaǧynan jaiylym jaǧdaiynyŋ jūtaŋdyǧy da köp äser ettı. Adai jylqysy salt mınuge öte jaramdy, şydamdy keledı.
Adai jylqysymen 60-70-jyldary A.İ.İmanǧaliev jüielı türde jūmys jürgızdı. Uaqytynda adai jylqysyn zertteumen ainalysqan Iа.Iа.Polferov (1873), İ.N.Chaşkin men N.İ.Kuzmin (1939), A.V.Mişarev (1949), B.H.Sadyqov (1959) ärtülı qaşyqtyqtaǧy şabysta tözımdılıgıne asa män berdı. A.İmanǧaliev adai jylqysy tai-qūlyndarynyŋ ösıp jetılu zaŋdylyqtaryn, et-süt önımdılıgın, ärtürlı qaşyqtyqtaǧy şabys tözımdılıgın zerttedı. Adai jylqysyn jetıldıru nätijesınde Örendık, Eŋsegen-tory, Qibaskök, Bekes-tory, Espolai-tory, Espolai-jiren, Iztūrǧan zauyttyq atalyq ızderı qalandy. Qazırgı taŋda osy adai jylqysynyŋ genealogiialyq jäne genetikalyq qūrylymdaryn qaita zerttei otyryp, tolyq bır tūqym retınde bekuıne jan-jaqty jūmys jasau qajet bolyp otyr.
Almaty oblysy Alaköl audanynyŋ tauly aimaǧynda qazaqy jylqynyŋ naiman tūqymdyq tobynyŋ genetikalyq mümkınşılıgın arttyru maqsatynda asyldandyru jūmystary jürgızılıp keledı. Būl jylqylardyŋ denı – Alaköl audanynyŋ JŞS «Toqjailau» şaruaşylyǧynda şoǧyrlanǧan.
Taǧy bır aita ketetın jait, qazaqy jylqynyŋ bielerın don, taza qandy mınıs, orlov jelıstı jäne streles tūqymdarynyŋ aiǧyrlarymen kürdelı budandastyru negızınde alynǧan ūnamdy tip budandaryn özara ösıru barysynda Qazaqstanda 1956 jyly bırınşı ret sporttyq baǧyttaǧy qostanai tūqymy şyǧaryldy. Qazır qostanai tūqymynyŋ qatysuymen «qazaq tūlpary» tūqymyn şyǧaru baǧytynda jūmys jürgızılude. Qazaq ömırımen bıte qainasqan jylqynyŋ syryn bızdıŋ halyqtai bıletınder kemde-kem. Qūndy mälımetterdı özgelerdei qaǧazǧa qattamasa da, qazynaly qarttarymyz kökıregınde jattap, qūpiiasyn būzbai saqtap, ūrpaqtan-ūrpaqqa amanattady. Qazaq jylqy tūqymdarynyŋ däl özı bolmasa da, közı bızge jettı.
Qazırgı taŋda JŞS «Qazaq mal şaruaşylyǧy jäne mal azyǧy öndırısı ǧylymi zertteu instituty» ǧylymi qyzmetkerlerı önımdı baǧyttaǧy jylqylardy baǧyp-kütu tehnologiiasy boiynşa jasalǧan ǧylymi tūjyrymdardy keŋınen qoldana otyryp, otandyq jylqy tūqymdaryn josparly türde asyldandyru jūmystaryn jürgızıp, jylqylardy jetıldırumen qatar, olardyŋ arasynan joǧary önımdı jaŋa tip, atalyq ız ben analyq ūia şyǧarumen ainalysuda.
Jylqy qozǧalysty, belsendılıktı qalaityn januar ǧoi, olai bolsa, būl jyl belsendı jobalardy ıske asyryp, tez qimyldap tabysqa kenelıp, jedel jelıp baqytqa jetetın mezgıl dep qabyldaǧanymyz jön.
Ämin Äkımbekov,
auylşaruaşylyǧy ǧylymdarynyŋ doktory,
Amankeldı Tūrabaev, a.ş.ǧ. kandidaty,
Qairat İshan, a.ş.ǧ. kandidaty,
«Türkıstan».
