Jylqy! Osy bir ǵana qasıetti de, qasterli sóz júregimizdi jylylyq sezimimen jadyratyp, kóńilimizdi kókke kóterip, qııalymyzdy shartarapqa jeteleıtindigine eshkim de kúmán keltire qoımas. Óıtkeni qazaq halqynyń basynan ótkizgen barlyq tarıhı turmys-tirshiligi jáne sharýashylyǵy tikeleı jylqy janýarynyń tarıhymen ári tamyrlasyp, ári taǵdyrlasyp jatqandyǵy tarıhtan belgili.
Biz, qazaq halqy – «Tegimiz – túrki, túligimiz – jylqy» dep ósken elmiz. Osy bir qasıetti túliktiń qazaq halqy úshin orny óte-móte erekshe. Jylqy qazaqtyń ulttyq sana-sezimi, rýhanı bolmysy, turmys-salty, ádet-ǵurpy, mádenıet pen óneriniń ajyramas bir bóligine aınalyp ketken.
Jylqy – qazaqtyń jany men qany, qanatyna balanǵan pyraǵy. Qazaqta baılyq jylqynyń sanymen baǵalanǵan, saltanat pen sulýlyqtyń ólshemi de jylqy bolǵan. Qalyńmalǵa, adamnyń qunyna, sondaı-aq aıypqa shapanmen qosa jylqy da tólegen. Qazaq jylqysy osy turǵydan alǵanda, táýelsiz Qazaqstannyń ulttyq brendi deýimizge bolady. Sondyqtan qazaq óz jylqysynyń qasıetterin tolyq sezinip, baǵalaı bilýi tıis. Jańa jylda jarym kóńilder bir bútindelip, qut-bereke ár úıdiń shańyraǵyna qonys teýip, jylqy jylynda jylqy minezdes qazaq, nebir jyldan beri armandap júrgen maqsatyna qol jetkizip, baqytqa bólense eken deımiz. Jylqy jyly táýelsizdigimizdiń turaǵy, baılyǵymyzdyń bulaǵy bolǵaı!
Biz qazaqtyń jylqysy degende sáıgúlikterdi ǵana oılaımyz. Nege onyń qymyzy men qazy-qartasyn aıtpaımyz? Osy jaǵyn jarnamalaýǵa bolmaı ma? Qazir Italııa, Franııa sııaqty t.b. elder bizge ekologııalyq taza ónim jiberetinder dep qaraıdy. Basqa elderdiń jylqylaryna qaraǵanda, qazaqy jylqylardyń súti men etiniń qanshama aýrýlarǵa em ekenin ekiniń biri biledi. Basqasyn bylaı qoıǵanda, jylqy etiniń adam aǵzasyn jasartatyn qasıeti bar ekenin mamandar moıyndap otyr.
Al ejelden kele jatqan ata kásip – mal sharýashylyǵy, onyń ishinde jylqy malyn asyldandyrý arqyly buǵan jedel jetýge bolady. At sportyn damytý, qymyzyn, etin, qazy-qartasyn kóptep daıyndaý, shaǵyn fermerlik sharýashylyqtarda kúsh kóligi retinde paıdalaný qanshama paıda ákeler edi. Biraq, osy júıe bizde bir izge túspeı keledi. Bir sózben aıtqanda, jylqynyń qadir-qasıetine áli jete almaı otyrmyz.
Qazirgi tańda elimizdiń jylqy sharýashylyǵyndaǵy basty qyzyǵýshylyq – et pen sút ónimderin mol beretin, óndiris shyǵyny az qazaqy jylqyny ósirý. Jaby tıpti qazaqy jylqy, basqa jylqylarǵa qaraǵanda, ózine tán erekshelikterimen artyq: jyl boıy jaıylymda tebindep jaıylýǵa beıimdiligimen, iriligimen jáne tirileı joǵary salmaǵymen erekshelenedi. Qazaqy jylqynyń basy dóreki, jalpaq betti, jaq súıekteri jetilgen, moıny bulshyq etti, qysqa, turqy uzyndaý, orta boıly, arqasy tik, beli myqty ári jalpaq, saýyry etpen bileýlengen, aıaqtary qysqa da súıekti, artqy aıaqtary túsińki, jaly qoıý, qyly iri talshyqty, terisi qalyń, júni qys aılarynda túkti, uzyndyǵy 4-5 sm-ge deıin keledi. Qońdylyǵy joǵary jaby tıpti qazaqy jylqynyń tirileı salmaǵy 450-530 kg-ǵa deıin jetedi. Kóktemgi jáne kúzgi jaıyp semirtý kezinde tez qoń alý qabileti óte joǵary. Bıeleri táýligine ortasha eseppen 10-15 lıtr, al eń úzdikteri qulynnyń emgen sútimen eseptegende 21 lıtrge deıin sút beredi. Jylqynyń adam boıyna kúsh, rýh syılaıtyn ala-bóten qasıeti bar. Ol – namys, ol – ulttyq sana-sezim, ol – tektilik rýhy edi. Qazaq úshin bul – qazirgi ýaqytta tipten qajet.
Kezinde Qazaqstandaǵy tabyndy jylqy sharýashylyǵynyń sapasyn arttyrý maqsatynda, selekıoner-ǵalymdar tuqymaralyq býdandastyrý jumystaryn keńinen qoldandy. Tirshilik etý ortasyna jaqsy beıimdelgen jergilikti qazaqy jylqynyń bıelerin, shabysy jaqsy, iri deneli zaýyttyq jylqy tuqymdarynyń aıǵyrlarymen shaǵylystyrý arqyly qazaqy jylqylarǵa qaraǵanda irileý kelgen, beıimdelý qabileti kem túspeıtin býdandar ala bastady. Osyndaı selekııalyq jumystar nátıjesinde, ǵylymı túrde aıtsaq, jergilikti qazaqy bıelerdi, taza qandy minis, don, jelisti tuqymdardyń atalyqtarymen kúrdeli zaýyttyq býdandastyrý arqyly alynǵan urpaqtaryn «ózara ósirý» negizinde jańa kóshim tuqymdyq jylqylaryn shyǵardy. Alynǵan býdandardy urpaqtan-urpaqqa jetildire otyryp, 1976 jyly kóshim jylqy tuqymy bolyp bekidi. Qazir kóshim tuqymynyń negizgi toptary Batys Qazaqstan oblysy men Aqtóbe oblysynyń birqatar aýdandarynda ósiriledi. 1998 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń №156 buıryǵymen muǵaljar tuqymy bekidi. Bul tuqymnyń shyǵýyna, taǵy da qazaqy jylqynyń qatysy bar. Muǵaljar tuqymyn shyǵarýda, jergilikti qazaqy jylqynyń eń úzdik jaby tıpti aıǵyrlaryn tuqymdyq jáne ónimdik qasıetterine qaraı tııanaqty iriktep alyp, Qazaqstannyń ár aımaǵyna tarata otyryp, taza tuqymdy mal ósirý ádisimen kóbeıtip jetildirý nátıjesinde qol jetkizildi. Qazirgi tańda muǵaljar tuqymynyń ishinde ósirý ortasyna jáne ónimdik deńgeıine baılanysty tórt genetıkalyq tıpke bólingen jylqylar ósiriledi. Olar Qyzylorda oblysynyń Aral aýdanynda JShS «Qulandy» jylqy zaýytynda ósiriletin qulandy tıpi, Qaraǵandy oblysy, Shet aýdanynda «Sholaq Espe» jylqy zaýytynda qojamberdi tıpi, Aqtóbe oblysynyń asyltuqymdy sharýa qojalyqtarynda qaıyńdy jáne embi tıp jylqylary ósirilip jatyr. Bul jylqylardyń genetıkalyq qurylymdary anyqtalyp, odan ári olardy jetildirý de josparly júrgizilip keledi. Atalǵan barlyq tıptiń ishinde qundy tuqymdyq aıǵyrlardan bastaý alatyn, ata-teginiń shejiresi anyqtalyp qalanǵan urpaqtarynan zaýyttyq atalyq izderi bar.
Táýelsizdikke «tulpar izimen» jetken qazaq halqy úshin, qazirgi tańda jylqy sharýashylyǵynyń orny bólek. Árıne, keshegi keńestik kezeńge deıingi qazaqtyń saıyn dalasynda qanshama tabyn jylqy erkindikte júrdi. Qazaq halqynyń sol kezdegi baılyǵy da osy – jylqy edi. Jaby tıpti qazaqy jylqymen asyldandyrý jumystary Pavlodar (Kereký), Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda júıeli júrgizilip keledi. Asyldandyrýdyń basty baǵyty osy jylqylardy tııanaqty irikteý men juptastyra otyryp, árbir aımaqtyń tabıǵı-klımattyq jaǵdaıyna baılanysty erekshelenetin ózindik zaýyttyq tıpterin, atalyq izderi men analyq uıalaryn shyǵarý. Pavlodar (Kereký) oblysynda jaby tıpti qazaqy jylqynyń seleti zaýyttyq tıpi aprobaııalandy. «Altaı Qarpyq — Saıdaly Sarytoqa» sharýa qojalyǵynda ósiriledi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Kúrshim aýdanynda jergilikti qazaqy jylqylardyń analyqtaryn keńestik aýyr júk tartatyn tuqymnyń atalyqtarymen jaı zaýyttyq býdandastyrý negizinde qazaqy jylqynyń qaba etti tıp jylqylary shyǵaryldy. Qazirgi tańda Qaroı aýylyndaǵy «Qyzylashy» sharýaqojalyǵynda ósiriledi. Bul jylqylardyń tirileı salmaǵy men dene ólshemderi tuqymdyq aıǵyrlarynda ortasha eseppen shoqtyq bıiktigi 147,0 sm; turqynyń uzyndyǵy 153,0 sm; keýde oramy 188,0 sm; jilinshik oramy 21,5 sm jáne tirileı salmaǵy 540-560 kg-ǵa teń. Alaıda qazirgi ýaqytta bul jylqylardyń sany azaıyp ketti. Asyldandyrý jumystary qarajattyń joqtyǵynan júrgizilmeı jatyr. Jylqylardyń negizgileri árbir sharýashylyqqa bólinip, joıylyp ketý aldynda tur. Eger Shyǵys Qazaqstan oblysynyń aýyl sharýashylyq basqarmasy qolǵa alyp, qarajat jaǵynan kómek berse, bul jylqylardy qalpyna keltirýge bolady.
Qazaqstannyń alýan túrli tabıǵı klımattyq jaǵdaıyna baılanysty bólingen, qazaqy jylqylardyń ishinde áli de tolyq tuqym bolyp bekimegen tuqymdyq toptar (otrode) barshylyq. Onyń ishinde Mańǵystaý oblysy men Atyraý oblysynyń birqatar aýdandarynda ósiriletin adaı jylqysy. Adaı jylqysynyń ekstererlik erekshelikteri: basy birshama jeńil, dene turqy shaǵyn, shoqtyǵy erekshe, arqasy tik, saýyry qaqpaq tárizdi etsizdeý, aıaqtary sıdam, jińishke, sińirleri jaqsy jetilgen. Bul jylqylardyń shaǵyn deneli bolyp qalyptasýyna túrkmenniń ahaltekesi, ıomýd jáne qarabaıyr jylqylar áser etse, ekinshi jaǵynan jaıylym jaǵdaıynyń jutańdyǵy da kóp áser etti. Adaı jylqysy salt minýge óte jaramdy, shydamdy keledi.
Adaı jylqysymen 60-70-jyldary A.I.Imanǵalıev júıeli túrde jumys júrgizdi. Ýaqytynda adaı jylqysyn zertteýmen aınalysqan Ia.Ia.Polferov (1873), I.N.Chashkın men N.I.Kýzmın (1939), A.V.Mısharev (1949), B.H.Sadyqov (1959) ártúli qashyqtyqtaǵy shabysta tózimdiligine asa mán berdi. A.Imanǵalıev adaı jylqysy taı-qulyndarynyń ósip jetilý zańdylyqtaryn, et-sút ónimdiligin, ártúrli qashyqtyqtaǵy shabys tózimdiligin zerttedi. Adaı jylqysyn jetildirý nátıjesinde Órendik, Eńsegen-tory, Qıbaskók, Bekes-tory, Espolaı-tory, Espolaı-jıren, Izturǵan zaýyttyq atalyq izderi qalandy. Qazirgi tańda osy adaı jylqysynyń genealogııalyq jáne genetıkalyq qurylymdaryn qaıta zertteı otyryp, tolyq bir tuqym retinde bekýine jan-jaqty jumys jasaý qajet bolyp otyr.
Almaty oblysy Alakól aýdanynyń taýly aımaǵynda qazaqy jylqynyń naıman tuqymdyq tobynyń genetıkalyq múmkinshiligin arttyrý maqsatynda asyldandyrý jumystary júrgizilip keledi. Bul jylqylardyń deni – Alakól aýdanynyń JShS «Toqjaılaý» sharýashylyǵynda shoǵyrlanǵan.
Taǵy bir aıta ketetin jaıt, qazaqy jylqynyń bıelerin don, taza qandy minis, orlov jelisti jáne strele tuqymdarynyń aıǵyrlarymen kúrdeli býdandastyrý negizinde alynǵan unamdy tıp býdandaryn ózara ósirý barysynda Qazaqstanda 1956 jyly birinshi ret sporttyq baǵyttaǵy qostanaı tuqymy shyǵaryldy. Qazir qostanaı tuqymynyń qatysýymen «qazaq tulpary» tuqymyn shyǵarý baǵytynda jumys júrgizilýde. Qazaq ómirimen bite qaınasqan jylqynyń syryn bizdiń halyqtaı biletinder kemde-kem. Qundy málimetterdi ózgelerdeı qaǵazǵa qattamasa da, qazynaly qarttarymyz kókireginde jattap, qupııasyn buzbaı saqtap, urpaqtan-urpaqqa amanattady. Qazaq jylqy tuqymdarynyń dál ózi bolmasa da, kózi bizge jetti.
Qazirgi tańda JShS «Qazaq mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı zertteý ınstıtýty» ǵylymı qyzmetkerleri ónimdi baǵyttaǵy jylqylardy baǵyp-kútý tehnologııasy boıynsha jasalǵan ǵylymı tujyrymdardy keńinen qoldana otyryp, otandyq jylqy tuqymdaryn josparly túrde asyldandyrý jumystaryn júrgizip, jylqylardy jetildirýmen qatar, olardyń arasynan joǵary ónimdi jańa tıp, atalyq iz ben analyq uıa shyǵarýmen aınalysýda.
Jylqy qozǵalysty, belsendilikti qalaıtyn janýar ǵoı, olaı bolsa, bul jyl belsendi jobalardy iske asyryp, tez qımyldap tabysqa kenelip, jedel jelip baqytqa jetetin mezgil dep qabyldaǵanymyz jón.
Ámın Ákimbekov,
aýylsharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory,
Amankeldi Turabaev, a.sh.ǵ. kandıdaty,
Qaırat Ishan, a.sh.ǵ. kandıdaty,
«Túrkistan».
