بايقوڭىردىڭ سالىنعانىنا 70 جىل تولدى. اسكەري قۇرىلىسشى رەسەيلىك باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا گاگارين ستارت الاڭىنىڭ ورنىنان كونە وركەنيەت وشاعى تابىلعانىن ايتقان. قازاقستان ءوز جەرىندەگى ارحەولوگيالىق ارتەفاكتىدەن بەيحابار بولعان با؟
وسىدان تۋرا 70 جىل بۇرىن، 1955 جىلعى 12 قاڭتاردا، العاش رەت تورەتام بەكەتىندەگى ەكى ۆاگون-ۇيگە اسكەري قۇرىلىسشىلار كەلىپ ورنالاستى. وسىلايشا بايقوڭىر عارىش ايلاعىن سالۋعا دايىندىق باستالدى. ونداعى №1 عارىشتىق ۇشۋ كەشەنىنەن، نەمەسە گاگارين ستارت الاڭىنىڭ ورنىنان قازاق جەرىندەگى ەجەلگى وركەنيەتكە تيەسىلى ارتەفاكتىنىڭ تابىلعانىن بىلەمىز بە؟
قۇرىلىسشىلار نە سالعانىن بىلمەگەن
قۇپيا مالىمەت قاتاڭ ساقتالعان ۋاقىتتا اسكەري قۇرىلىسشىلار نە سالىپ جاتقانىن ءبىلدى مە؟ بۇل تۋرالى رەسەيدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قۇرىلىسشىسى، اتى اڭىزعا اينالعان گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭىنىڭ پرورابى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سەرگەي الەكسەەنكو «روسسيسكايا گازەتاعا» ايتىپ بەرگەن.
- ولار تەك قورعانىس مينيسترلىگى شەكارالاردى قورعاۋ جانە سوعىس جاعدايىندا اقش-قا جاۋاپتى يادرولىق سوققى جاساۋ ءۇشىن زىمىران بازاسىن قۇرىپ جاتقانىن ءبىلدى. باس شتابتىڭ ويلاپ تاپقان اڭىزى بويىنشا بۇل بازا «ستاديون» دەپ اتالدى. العاشقى قۇرىلىسشىلار تورەتام ستانتسياسىنا 1955 جىلدىڭ قاڭتارىندا كەلدى. بىراق تەك قىركۇيەكتە العاشقى ستارتقا ارنالعان شۇڭقىر قازۋ جۇمىستارى باستالدى. باستاپقىدا تەحنيكا جەتىسپەدى. نەبارى بەس سكرەپەر، ەكى بۋلدوزەر، ەكى ەكسكاۆاتور جانە بەس ساموسۆال بولدى. وسىلارمەن 50 مەتر تەرەڭدىكتەگى شۇڭقىردان بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە 1 ميلليون تەكشە مەتردەن استام توپىراق شىعارۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ازوۆ تەڭىزىن قاسىقپەن قازعانمەن بىردەي ەدى. تەرەڭدىك 1,5-2 مەترگە جەتكەندە، قۇمنىڭ ورنىنا ەكسكاۆاتور شومىشىنە باعىنبايتىن اۋىر ساز شىعا باستادى. ءبىز ونى بالعامەن جۇمسارتۋعا تىرىستىق، بىراق ەش ناتيجە بولمادى. ال بۇل كەزدە ءتۇرلى ينستانتسيا وكىلدەرى سىزبالارعا قاراپ، سول كەزدەگى پرورابتىڭ «بوس جاتقانىن» ايتىپ سىنادى. ناتيجەسىندە، ول ءوز قابىلەتىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتىپ، جاي عانا ءبىر شۇڭقىردى قازۋ قولىنان كەلمەيتىنىن ويلاپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدى. مەن ول كەزدە باسقا نىسانداردا جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. ەسىمدە، شۇڭقىر جۇمىسىنا تۇسپەسەم ەكەن دەپ ويلادىم. بىراق تىلەگىم كەرىسىنشە بولدى. 1956 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ مەنى العاشقى عارىشتىق ستارتتىڭ پرورابى ەتىپ تاعايىندادى. ءسويتىپ بايقوڭىردىڭ نولدەن باستاپ، بارلىق قۇرىلىس كەزەڭدەرىنەن ءوتتىم. «گاگارين كەشەنىن» تاپسىرۋ اكتىسىنە قول قويۋعا دەيىن، كەيىنىرەك باسقا دا نىسانداردى پايدالانۋعا بەرگەنگە دەيىن جۇمىس ىستەدىم، - دەيدى گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭىنىڭ پرورابى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سەرگەي الەكسەەنكو.
«ءبىز ەجەلگى وركەنيەت جيەگىندە قۇرىلىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز...»
گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭىنىڭ پرورابى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سەرگەي الەكسەەنكونىڭ عارىش ايلاعىنىڭ باس كونسترۋكتورى سەرگەي كورولەۆپەن بايلانىسى وتە تىعىز بولعان. «كورولەۆتىڭ قاتال مىنەزىن سەزىندىڭىز بە؟» دەگەن سۇراققا الەكسەەنكو بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
- ول مەنى العاش كەزدەسكەندە-اق، كەۋدەمنەن ۇستاپ الدى. ايتا كەتەيىن، ونىڭ فاميلياسىن قۇپيا ساقتاۋ ماقساتىندا اشىق ايتقان ەمەس، تەك «سىزبەن باس كونسترۋكتور كەزدەسەدى» دەپ قانا ايتىلدى. شۇعىل كەزدەسۋ قاجەت بولدى. ءبىز بىرنەشە ۇساق جارىلىستاردى جاسادىق تا، كەنەتتەن سۋ دەڭگەيىنە جەتتىك. سوندا عانا جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ سىزبالارى گيدروگەولوگيا تۋرالى مالىمەتتەرسىز دايىندالعانى بەلگىلى بولدى. مەن توقتاپ، جەتكەن تەرەڭدىكتە ىرگەتاس پليتاسىن ورناتۋدى ۇسىندىم. بىراق تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ «رۇقساتى» قاجەت ەدى. الايدا سەرگەي پاۆلوۆيچ مەنىڭ بەتىمە جۇدىرىعىن تاقاپ، «جوق، سەن ماعان شۇڭقىردى ءدال جوباداعىداي ەتىپ قازىپ بەرەسىڭ، ايتپەسە وتە الىس جەردەن التىن ىزدەيتىن بولاسىڭ!» - دەپ قاتال ايتتى. مەن اشۋلانىپ، «سىزگە وسى تەرەڭدىك نەگە سونشا ماڭىزدى؟ ءبىر مەتر ارتىق، ءبىر مەتر كەم – ايىرماشىلىعى قانداي؟» - دەپ جاۋاپ قاتتىم. كورولەۆ سابىرعا كەلىپ، «مەن بۇعان كەلىسە المايمىن. راكەتانىڭ اعىندىق گازدارىنىڭ ەركىن ءجۇرۋ ۇزىندىعى ۇشاتىن راكەتانىڭ بيىكتىگىنىڭ جارتىسىنان كەم بولماۋى ءتيىس. ايتپەسە، راكەتا ستارتتان كوتەرىلە المايدى نەمەسە كوتەرىلگەن سوڭ، جاقىن ماڭعا قۇلاپ تۇسەدى. سوندىقتان وتىنەمىن، ءبارىن جوبادا كورسەتىلگەندەي ەتىپ ورىندا!» - دەدى. سول كەزدە عانا العاش رەت ءبىز شىن مانىندە نە سالىپ جاتقانىمىزدى ءتۇسىندىم. كەيىن دە كورولەۆپەن ازداعان كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى، بىراق ءوزارا تۇسىنىستىك تولىقتاي ورنادى،- دەيدى سەرگەي الەكسەەنكو.
- اقىرى، باس كونسترۋكتوردىڭ ءوتىنىشىن ورىندادىق. شۇڭقىردى قازۋ كەزىندە سۋ باسپادى. ءبارىن ەسەپتەپ، قاجەتتى دەڭگەيگە دەيىن «قۇرعاق جەردەن» توپىراقتى الۋ ءۇشىن ەكى قۋاتتى جارىلىس جاسادىق. بىزگە «جوعارىدان» جارىلىس جاساۋعا تىيىم سالىنعان ەدى. بىراق باسقا امال كورمەدىك. وزىمىزگە قاۋىپ-قاتەر تونسە دە ارەكەت جاسادىق. مەن عارىش ايلاعى قۇرىلىسىنىڭ باسشىسى گەورگي شۋبنيكوۆ پەن قورعانىس مينيسترلىگى باس باسقارماسىنىڭ باس ينجەنەرى ميحايل گريگورەنكو اراسىنداعى اڭگىمەنىڭ كۋاسى بولدىم. «ەگەر بىردەڭە بولسا، الەكسەەنكونى تۇرمەگە وتىرعىزبايمىز، بىراق ءبىر جۇلدىزىن الىپ، شەنىن تومەندەتەمىز» دەگەن بولاتىن ولار. العاشقى شۋرفتار تۇندە بۇرعىلاندى. ال كۇندىز ولاردى توپىراقپەن بۇركەمەلەپ قوياتىن. بۇل تەكسەرۋشىلەردىڭ ەشتەڭە بايقاماۋى ءۇشىن جاسالدى. ءبىرىنشى جارىلىس تاڭعى ساعات 5-كە بەلگىلەنگەن ەدى. ال وعان بەس مينۋت قالعاندا ماعان جارعىشتار بريگاديرى كەلىپ، «مۇمكىن، جارماي-اق قويامىز. بۇل شۇڭقىردى جارتىلاي قازىلعان كۇيىندە قالدىرايىق» - دەدى. مەن ساۋساعىممەن ەسكەرتۋ جاساپ، ساعاتتى كورسەتتىم. سودان كەيىن 20 توننالىق جارىلعىش زاتتى جاردىق. ءبىرىنشى بولىپ شۇڭقىردىڭ شەتىنە بريگادير كەلدى. قاراپ تۇرىپ «جارايسىڭ، پروراب! سۋ جوق. اكادەميك-كونترولەرلەردىڭ مىسىن باسىپ تاستادىق!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى، - دەپ ەسكە الادى الەكسەەنكو.
- سەرگەي كورولەۆ بايقوڭىردى ودەسسا، ماسكەۋ جانە ترويتسە-سەرگي لاۆراسىمەن قاتار تۇراتىن باقىتتى مەكەن دەپ سانايتىن. نەگە دەسەڭىز، گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭى قازىلعان شۇڭقىردان 35 مەتر تەرەڭدىكتە ەجەلگى وشاق ورنى، تۇز بايلانعان اعاش وتىن قالدىقتارى تابىلدى. قۇرىلىسشىلار دەرەۋ ارحەولوگتاردى شاقىردى، بىراق ولار كەلمەدى. سودان كەيىن وشاق پەن وتىن قالدىقتارى جاشىككە سالىنىپ، استاناعا جىبەرىلدى. ءۇش ايدان كەيىن جاۋاپ كەلدى. تابىلعان زاتتىڭ جاسى 10-30 مىڭ جىلدىقتى قامتيتىن بولىپ شىقتى. مۇنى بىلگەن سەرگەي پاۆلوۆيچ «ءبىز ەجەلگى وركەنيەتتىڭ جيەگىندە قۇرىلىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز، دەمەك، بۇل ءبىز ءۇشىن دە باقىت مەكەنى بولادى» - دەپ تۇيىندەدى. ءوزى وشاق ورنىنان تابىلعان ءبىر كىشكەنتاي كومىردى سىرىڭكە قورابىنا سالىپ، وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى، - دەيدى گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭىنىڭ پرورابى بولعان وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سەرگەي الەكسەەنكو.
عارىش ايلاعىنداعى ىشىمدىك يگىلىك پە؟
بايقوڭىرداعى گاگارين اتىنداعى ستارت الاڭىنىڭ پرورابى بولعان وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سەرگەي الەكسەەنكو عارىش ايلاعىنداعى مىنانداي ءبىر دەرەكتەن دە حابار بەردى.
- 1957 جىلى كورولەۆتىڭ كومەكشىسى جۇيەلەردى جۋ ءۇشىن 12 توننا سپيرتكە تاپسىرىس بەرگەن ەدى. الايدا تەك 7 تونناسى عانا پايدالانىلدى. قالعانىن نە ىستەۋ كەرەك؟ كسرو مەملەكەتتىك قامتاماسىز ەتۋ باسقارماسى كەلەسى جىلعا تەك پايدالانىلعان مولشەرگە عانا سپيرت بولەتىنىن ءبارى بىلەتىن. كومەكشى بۋلدوزەر شاقىرىپ، تسيستەرنا جانىنان شۇڭقىر قازدى دا، قالعان ءسپيرتتى سول جەرگە توكتى. سودان سوڭ ونى قۇممەن كومىپ تاستادى. بىراق بىرەۋ بۇل تۋرالى ءبىلىپ قالىپ، قۇمدى اشىپ تاستاپتى... وسىلايشا، ىشىمدىك تىيىم سالىنعان پوليگوندا ءىشىپ جۇرەتىندەر پايدا بولدى. دەگەنمەن، تەز ارادا قايتا ءتارتىپ ورنادى. ءسپيرتتىڭ قالعانىن ورتەپ جىبەردى. ال سەرگەي پاۆلوۆيچ «قانداي ۇيات، وسىنداي يىگىلىكتى جەرگە كومۋگە تۋرا كەلدى» دەپ ۇزاق ۋاقىت بويى كۇرسىنىپ ءجۇردى - دەپ ەسكە الدى پروراب بايقوڭىر ايلاعىنداعى قۇرىلىس حيكاياسىن.
رەسەيدىڭ «روسكوسموس» كومپانياسى قازاقستانعا ءبىر كەزدەرى يۋري گاگارين ۇشقان بايقوڭىرداعى №1 ۇشۋ الاڭىن مۇراجاي كەشەنىنە اينالدىرۋدى ۇسىنعان. «روسكوسموس» بايقوڭىرداعى پايدالانىلماعان عارىشتىق تەحنولوگيالاردىڭ ۇلگىلەرى ورنالاساتىن مۇراجاي كەشەنىن جاساماقشى.
№1 عارىشتىق ۇشۋ كەشەنى «گاگارين ستارتى» دەپ تە اتالادى. ءدال وسى جەردەن 1961 جىلى 12 ساۋىردە جەر بەتىندەگى تۇڭعىش عارىشكەر 27 جاستاعى يۋري گاگارين مىنگەن كەمە عارىشقا ۇشىرىلدى. ونىڭ ۇشۋى 108 مينۋتقا سوزىلدى. بۇگىندە عارىش ايلاعى مەن اتتاس قالانى رەسەي قازاقستاننان 2050 جىلعا دەيىن جالعا العان. «بايقوڭىر» كەشەنىنىڭ اۋدانى 6717 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتىر. وندا ءارتۇرلى عارىشتىق قۇرىلعىلار ارقىلى 3 مىڭنان استام زىمىران ۇشىرىلعان. وسى جەردەن وربيتاعا 150-گە جۋىق عارىشكەر اتتانعان.
