Baıqońyrdyń salynǵanyna 70 jyl toldy. Áskerı qurylysshy reseılik basylymǵa bergen suhbatynda Gagarın start alańynyń ornynan kóne órkenıet oshaǵy tabylǵanyn aıtqan. Qazaqstan óz jerindegi arheologııalyq artefaktiden beıhabar bolǵan ba?
Osydan týra 70 jyl buryn, 1955 jylǵy 12 qańtarda, alǵash ret Tóretam beketindegi eki vagon-úıge áskerı qurylysshylar kelip ornalasty. Osylaısha Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn salýǵa daıyndyq bastaldy. Ondaǵy №1 ǵaryshtyq ushý kesheninen, nemese Gagarın start alańynyń ornynan qazaq jerindegi ejelgi órkenıetke tıesili artefaktiniń tabylǵanyn bilemiz be?
QURYLYSShYLAR NE SALǴANYN BILMEGEN
Qupııa málimet qatań saqtalǵan ýaqytta áskerı qurylysshylar ne salyp jatqanyn bildi me? Bul týraly Reseıdiń eńbek sińirgen qurylysshysy, aty ańyzǵa aınalǵan Gagarın atyndaǵy start alańynyń proraby, otstavkadaǵy polkovnık Sergeı Alekseenko «Rossııskaıa gazetaǵa» aıtyp bergen.
- Olar tek qorǵanys mınıstrligi shekaralardy qorǵaý jáne soǵys jaǵdaıynda AQSh-qa jaýapty ıadrolyq soqqy jasaý úshin zymyran bazasyn quryp jatqanyn bildi. Bas shtabtyń oılap tapqan ańyzy boıynsha bul baza «Stadıon» dep ataldy. Alǵashqy qurylysshylar Tóretam stanııasyna 1955 jyldyń qańtarynda keldi. Biraq tek qyrkúıekte alǵashqy startqa arnalǵan shuńqyr qazý jumystary bastaldy. Bastapqyda tehnıka jetispedi. Nebári bes skreper, eki býldozer, eki ekskavator jáne bes samosval boldy. Osylarmen 50 metr tereńdiktegi shuńqyrdan birneshe aıdyń ishinde 1 mıllıon tekshe metrden astam topyraq shyǵarýǵa týra keldi. Bul Azov teńizin qasyqpen qazǵanmen birdeı edi. Tereńdik 1,5-2 metrge jetkende, qumnyń ornyna ekskavator shómishine baǵynbaıtyn aýyr saz shyǵa bastady. Biz ony balǵamen jumsartýǵa tyrystyq, biraq esh nátıje bolmady. Al bul kezde túrli ınstanııa ókilderi syzbalarǵa qarap, sol kezdegi prorabtyń «bos jatqanyn» aıtyp synady. Nátıjesinde, ol óz qabiletine degen senimin joǵaltyp, jaı ǵana bir shuńqyrdy qazý qolynan kelmeıtinin oılap, aýrýhanaǵa túsip qaldy. Men ol kezde basqa nysandarda jumys istep júrdim. Esimde, shuńqyr jumysyna túspesem eken dep oıladym. Biraq tilegim kerisinshe boldy. 1956 jyldyń qańtarynan bastap meni alǵashqy ǵaryshtyq starttyń proraby etip taǵaıyndady. Sóıtip Baıqońyrdyń nólden bastap, barlyq qurylys kezeńderinen óttim. «Gagarın keshenin» tapsyrý aktisine qol qoıýǵa deıin, keıinirek basqa da nysandardy paıdalanýǵa bergenge deıin jumys istedim, - deıdi Gagarın atyndaǵy start alańynyń proraby, otstavkadaǵy polkovnık Sergeı Alekseenko.
«BIZ EJELGI ÓRKENIET JIEGINDE QURYLYS JÚRGIZIP JATYRMYZ...»
Gagarın atyndaǵy start alańynyń proraby, otstavkadaǵy polkovnık Sergeı Alekseenkoniń ǵarysh aılaǵynyń bas konstrýktory Sergeı Korolevpen baılanysy óte tyǵyz bolǵan. «Korolevtiń qatal minezin sezindińiz be?» degen suraqqa Alekseenko bylaı dep jaýap berdi:
- Ol meni alǵash kezdeskende-aq, keýdemnen ustap aldy. Aıta keteıin, onyń famılııasyn qupııa saqtaý maqsatynda ashyq aıtqan emes, tek «sizben bas konstrýktor kezdesedi» dep qana aıtyldy. Shuǵyl kezdesý qajet boldy. Biz birneshe usaq jarylystardy jasadyq ta, kenetten sý deńgeıine jettik. Sonda ǵana jobalaý ınstıtýtynyń syzbalary gıdrogeologııa týraly málimettersiz daıyndalǵany belgili boldy. Men toqtap, jetken tereńdikte irgetas plıtasyn ornatýdy usyndym. Biraq tapsyrys berýshiniń «ruqsaty» qajet edi. Alaıda Sergeı Pavlovıch meniń betime judyryǵyn taqap, «Joq, sen maǵan shuńqyrdy dál jobadaǵydaı etip qazyp beresiń, áıtpese óte alys jerden altyn izdeıtin bolasyń!» - dep qatal aıtty. Men ashýlanyp, «Sizge osy tereńdik nege sonsha mańyzdy? Bir metr artyq, bir metr kem – aıyrmashylyǵy qandaı?» - dep jaýap qattym. Korolev sabyrǵa kelip, «Men buǵan kelise almaımyn. Raketanyń aǵyndyq gazdarynyń erkin júrý uzyndyǵy ushatyn raketanyń bıiktiginiń jartysynan kem bolmaýy tıis. Áıtpese, raketa starttan kóterile almaıdy nemese kóterilgen soń, jaqyn mańǵa qulap túsedi. Sondyqtan ótinemin, bárin jobada kórsetilgendeı etip orynda!» - dedi. Sol kezde ǵana alǵash ret biz shyn máninde ne salyp jatqanymyzdy túsindim. Keıin de Korolevpen azdaǵan kelispeýshilikter boldy, biraq ózara túsinistik tolyqtaı ornady,- deıdi Sergeı Alekseenko.
- Aqyry, bas konstrýktordyń ótinishin oryndadyq. Shuńqyrdy qazý kezinde sý baspady. Bárin eseptep, qajetti deńgeıge deıin «qurǵaq jerden» topyraqty alý úshin eki qýatty jarylys jasadyq. Bizge «joǵarydan» jarylys jasaýǵa tyıym salynǵan edi. Biraq basqa amal kórmedik. Ózimizge qaýip-qater tónse de áreket jasadyq. Men ǵarysh aılaǵy qurylysynyń basshysy Georgıı Shýbnıkov pen qorǵanys mınıstrligi bas basqarmasynyń bas ınjeneri Mıhaıl Grıgorenko arasyndaǵy áńgimeniń kýási boldym. «Eger birdeńe bolsa, Alekseenkony túrmege otyrǵyzbaımyz, biraq bir juldyzyn alyp, shenin tómendetemiz» degen bolatyn olar. Alǵashqy shýrftar túnde burǵylandy. Al kúndiz olardy topyraqpen búrkemelep qoıatyn. Bul tekserýshilerdiń eshteńe baıqamaýy úshin jasaldy. Birinshi jarylys tańǵy saǵat 5-ke belgilengen edi. Al oǵan bes mınýt qalǵanda maǵan jarǵyshtar brıgadıri kelip, «Múmkin, jarmaı-aq qoıamyz. Bul shuńqyrdy jartylaı qazylǵan kúıinde qaldyraıyq» - dedi. Men saýsaǵymmen eskertý jasap, saǵatty kórsettim. Sodan keıin 20 tonnalyq jarylǵysh zatty jardyq. Birinshi bolyp shuńqyrdyń shetine brıgadır keldi. Qarap turyp «jaraısyń, prorab! Sý joq. Akademık-kontrolerlerdiń mysyn basyp tastadyq!» dep aıqaılap jiberdi, - dep eske alady Alekseenko.
- Sergeı Korolev Baıqońyrdy Odessa, Máskeý jáne Troıe-Sergıı lavrasymen qatar turatyn baqytty meken dep sanaıtyn. Nege deseńiz, Gagarın atyndaǵy start alańy qazylǵan shuńqyrdan 35 metr tereńdikte ejelgi oshaq orny, tuz baılanǵan aǵash otyn qaldyqtary tabyldy. Qurylysshylar dereý arheologtardy shaqyrdy, biraq olar kelmedi. Sodan keıin oshaq pen otyn qaldyqtary jáshikke salynyp, astanaǵa jiberildi. Úsh aıdan keıin jaýap keldi. Tabylǵan zattyń jasy 10-30 myń jyldyqty qamtıtyn bolyp shyqty. Muny bilgen Sergeı Pavlovıch «biz ejelgi órkenıettiń jıeginde qurylys júrgizip jatyrmyz, demek, bul biz úshin de baqyt mekeni bolady» - dep túıindedi. Ózi oshaq ornynan tabylǵan bir kishkentaı kómirdi sirińke qorabyna salyp, ózimen birge alyp ketti, - deıdi Gagarın atyndaǵy start alańynyń proraby bolǵan otstavkadaǵy polkovnık Sergeı Alekseenko.
ǴARYSh AILAǴYNDAǴY IShIMDIK IGILIK PE?
Baıqońyrdaǵy Gagarın atyndaǵy start alańynyń proraby bolǵan otstavkadaǵy polkovnık Sergeı Alekseenko ǵarysh aılaǵyndaǵy mynandaı bir derekten de habar berdi.
- 1957 jyly Korolevtiń kómekshisi júıelerdi jýý úshin 12 tonna spırtke tapsyrys bergen edi. Alaıda tek 7 tonnasy ǵana paıdalanyldy. Qalǵanyn ne isteý kerek? KSRO Memlekettik qamtamasyz etý basqarmasy kelesi jylǵa tek paıdalanylǵan mólsherge ǵana spırt bóletinin bári biletin. Kómekshi býldozer shaqyryp, ısterna janynan shuńqyr qazdy da, qalǵan spırtti sol jerge tókti. Sodan soń ony qummen kómip tastady. Biraq bireý bul týraly bilip qalyp, qumdy ashyp tastapty... Osylaısha, ishimdik tyıym salynǵan polıgonda iship júretinder paıda boldy. Degenmen, tez arada qaıta tártip ornady. Spırttiń qalǵanyn órtep jiberdi. Al Sergeı Pavlovıch «Qandaı uıat, osyndaı ıigilikti jerge kómýge týra keldi» dep uzaq ýaqyt boıy kúrsinip júrdi - dep eske aldy prorab Baıqońyr aılaǵyndaǵy qurylys hıkaıasyn.
Reseıdiń «Roskosmos» kompanııasy Qazaqstanǵa bir kezderi Iýrıı Gagarın ushqan Baıqońyrdaǵy №1 ushý alańyn murajaı keshenine aınaldyrýdy usynǵan. «Roskosmos» Baıqońyrdaǵy paıdalanylmaǵan ǵaryshtyq tehnologııalardyń úlgileri ornalasatyn murajaı keshenin jasamaqshy.
№1 ǵaryshtyq ushý kesheni «Gagarın starty» dep te atalady. Dál osy jerden 1961 jyly 12 sáýirde jer betindegi tuńǵysh ǵaryshker 27 jastaǵy Iýrıı Gagarın mingen keme ǵaryshqa ushyryldy. Onyń ushýy 108 mınýtqa sozyldy. Búginde ǵarysh aılaǵy men attas qalany Reseı Qazaqstannan 2050 jylǵa deıin jalǵa alǵan. «Baıqońyr» kesheniniń aýdany 6717 sharshy shaqyrymdy alyp jatyr. Onda ártúrli ǵaryshtyq qurylǵylar arqyly 3 myńnan astam zymyran ushyrylǵan. Osy jerden orbıtaǵa 150-ge jýyq ǵaryshker attanǵan.
