سوڭعى كەزدەرى اقپارات ايدىنىنان ءارتۇرلى قىرىنان تانىلىپ جۇرگەن رەسەيلىك تاريحشى ۆيكتور كوزودوي تاياۋدا ءبىر داۋدىڭ شەتىن شىعارعان. وسىعان بايلانىستى قازاقستاندىق يرانتانۋشى عالىم يسلام جەمەنەيدىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىسىن انىقتاۋعا تىرىستىق.
رەسەيلىك تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۆيكتور كوزودوي ءوزىنىڭ Facebook پاراقشاسىندا «ۇلى تۇران» ۇيىمنىڭ بەلسەندىلەرى تاراپىنان جەلىدە اقپاراتتىق شابۋىلعا ۇشىراعانىن، سوندىقتان ادەبيەتتەردى زەرتتەگەنىن ايتتى.
«ءوزىم ءۇشىن ۇلكەن تاڭدانىسپەن ادەبيەتتەن «تۇران» تەرمينىنىڭ تاريحي ءتۇپ-تامىرى تۇركىلەرگە ەمەس، پارسى تايپالارىنا قاتىستى ەكەنىن ءبىلدىم»، - دەپ جازدى ول.
وسىعان بايلانىستى فارابي ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندەگى «تۇران-يران» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، يرانتانۋشى يسلام جەمەنەيمەن سۇحباتتاسىپ كوردىك.
- تۇران دەگەن قاي جەر؟
- قىتايداعى ۇلى قىتاي قورعانىنان باستاپ، كاۆكازعا دەيىن تۇران ەلى بولعان. بۇلاردى قىتايلىقتار ءار زاماندا ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ىسىرىپ وتىرعان. ورتالىق ازيا، تۇركىلەر تۇراتىن تەرريتوريا تۇران جەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازىر ورتالىق ازيا دەپ وتىرعانىمىز – بۇرىنعى تۇركىستان. الاش قايراتكەرلەرى، ناقتى ايتقاندا ماعجان جۇماباەۆ «تۇركىستان» پوەماسىن نە ءۇشىن جازدى؟ ياعني، وسى ارقىلى كەلەسى ۇرپاققا تاريحىمىزدان مالىمەت بەردى. قازاق حاندىعىنان بۇرىن دا ءبىزدىڭ تاريحىمىز بار ەكەنىن ايتقىسى كەلدى.
تۇران تەرريتورياسى 6 ميلليوننان استام شارشى مەتردى قۇرايدى. سونىڭ 40 پايىزى – قازاقستاننىڭ جەرى. ەجەلدە «تۇران» دەپ اتالعان ايماقتا تۇرىك حالىقتارى ءومىر سۇرگەن. تۇرىك حالىقتارى دەگەنىمىز – ءتىلى ءبىر، ءدىلى ءبىر، سالت ءداستۇرى ءبىر حالىقتار. بارلىق اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىندەگى تاريحنامالاردا قازىرگى تۇركىلەر تۇراتىن تەرريتوريانى «تۇران» دەيدى.
يران مەن تۇران ولكەلەرى كەيدە تاتۋ، كەيدە قاتۋ بولسا دا، ەشقاشان مادەني جانە ساۋدا بايلانىستارىن توقتاتپاعان. تۇراندىقتار 751 جىلدان كەيىن يسلامدى ەركىن قابىلداي باستادى، سودان باستاپ اراب تاريحشىلارى تۇران ولكەسىن «تۇركىستان» دەپ جازىپ، حاتقا ءتۇسىردى. كەيىن 20 عاسىردا «تۇركىستان» اتاۋىن تاريحي جادتان جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن «ورتالىق ازيا» دەپ اتادى. وسىلايشا ءۇش كەزەڭدە تۇركى ەلى وسىلاي اتالىپ كەتتى. قازىر تۇركيا وقۋلىقتارىنا «ورتالىق ازيا» دەپ ەمەس، «تۇركىستان» دەپ بۇرىنعى اتاۋىن جازباقشى.
قىپشاقتار قۇل رەتىندە بارىپ مىسىردا پاتشالىق قۇرعانىمەن، ءبارى ارابتانىپ كەتتى. يرانعا بارعان تۇرىك تايپالارى عازناۋي، سەلجۇق، حورەزم، جالايىر ءبارى پارسىلانىپ كەتتى. ءدال وسى تۇرعىدان العاندا بولسا، سول ەل جات جەردەن كەلگەن توپتاردى ءوز مادەنيەتىمەن وزىنە قوسىپ الادى دەگەن تۇجىرىم بار. پارسىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ماسەلەن، ارابتار، گرەكتەر، موڭعولدار يراندى جاۋلاپ الدى. بىراق ءبارىن پارسىلاندىرىپ جىبەردى. سول سياقتى قازىرگى ورتالىق ازيا، ورتا عاسىرداعى تۇركىستان، ەجەلگى تۇران جەرى دە وزىنە كەلگەن وزگە توپتاردى جۇتىپ، تۇركىلەندىرىپ جىبەرىپ وتىرعان. بۇل – تابيعي ءۇردىس.
دۇنيەجۇزىندە 48 مادەنيەتتەن قازىر 6-7 عانا مادەنيەت قالدى. سونىڭ ءبىرى – تۇركىلەر. شىنايى عالىمدار تۇركىلەردىڭ تازالىعىن ماقتايدى. ماسەلەن، تۇركىلەر سوعىستا تەك اسكەرلەرمەن شايقاسادى، بالا-شاعا، ايەلدى ولتىرمەيدى. تۇركىلەر ىلعي سوعىستا جۇرگەن. ولار جاۋمەن سوعىسادى، يا بولماسا، ءوز-وزىمەن سوعىسادى.
- يراندىقتاردىڭ بۇل تۋرالى ويى قانداي؟
- يراندا ەشكىم مۇندايدى ايتپايدى. ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناما» شىعارماسىندا يراننىڭ ەجەلگى فەرەيدۋن دەگەن پاتشاسى بولعانى جازىلعان. ونىڭ ءۇش ۇلى بولعان: يراج، ءسالام، ءتۇر. يراجعا قازىرگى يران جەرىن بەرگەن، سالامعا اراب جەرىن، ال تۇرعا تۇران جەرىن بەرگەنى ايتىلادى. وسى اڭىزعا قاراساق ۇشەۋىنىڭ اتاسى ءبىر. تۇراندى تۇركىلەردىڭ جەرى ەمەس دەپ جوققا شىعارمايدى. بىراق، ولار ساقتار ءبىزدىڭ اريلىقتاردان دەيدى. ونىڭ ماڭىزى جوق، ويتكەنى ولار اري بولعان كۇننىڭ وزىندە دە تۇركىلەنىپ كەتتى. يراندىقتار باۋىرلاس ەل رەتىندە قارايدى. ۇشەۋى ءبىر پاتشانىڭ بالاسى دەيدى. ماسەلەن قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك جانە وزبەكستاننىڭ نەگىزىن سالعان شايباني ءبىر اتانىڭ بالالارى عوي. قازىر ەكى مەملەكەت بولىپ وتىر. وزبەكتەر ءبىزدىڭ جەر دەمەيدى، بىزدە ولاي ايتپايمىز. بۇل دا سول سياقتى. يران تۇران جەرىن تۇركىنىكى ەمەس دەپ ەشقاشان ايتپايدى، مويىندايدى. ءبىز دە يراندى، پارسى مەملەكەتىن مويىندايمىز.
- ۆيكتور كوزودويدىڭ ايتقانىنا قاتىستى ويىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.
- بۇل – جاڭا ءبىر داۋ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ. ەڭ ءبىرىنشى ءبىز بەيبىتشىلىكتى، دوستىقتى، باۋىر بولۋدى ويلاۋىمىز كەرەك. وسىنداي كوزودويلار ادەيى داۋ قوزعاپ، ەلدەردىڭ اراسىنداعى دوستىقتى جويۋعا ارەكەت ەتكىسى كەلەدى. بۇنىڭ ەشقانداي ءمانى جوق. ەش دەرەكتە بۇلاي جازىلماعان.
- 1991 جىلى پىسىقتالعان تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا بىرىڭعاي ءالىپبي ەنگىزۋ يدەياسى 2024 جىلى بىشكەكتە وتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (تمۇ) 11-ءشى سامميتىندە قايتا ايتىلدى. وسىعان قالاي قارايسىز؟
- وتە جاقسى قارايمىن. تۇرىكتەر مىسالعا «ق» ارپىنەن ايىرىلدى. ءبىز دىبىستاردى جوعالتپاۋىمىز كەرەك. ال مىنا جاڭا الىپبيدە بارلىق ءارىپ بار. مۇندا بارلىعىنا مۇمكىندىك جاسالعان. قازاقستان، وزبەكستان ازىرگە ءۇنسىز وتىر. تەك قانا تۇركيا مەن ازەربايجان بەكىتتى. بۇعان كوشسەك، ءبارىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇسىنىپ وتىرامىز. تۇرىكتىلدەس حالىقتار ءبىر تاڭباعا، ءبىر الىپبيگە كوشسە دەگەن نيەتىم بار. بىراق، سوڭعى نۇكتەنى ءتىل ماماندارى قويۋ كەرەك. قازىر كوشەلەردى قاراساڭىز سىرتقى جارنامانى لاتىن ءالىپبيىن اركىم ءار ءتۇرلى جازعان، وقي المايسىڭ. بىرتىندەپ يۋۇل دا رەتكە كەلەر. سەبەبى ورىس تىلىنەن قۇتىلامىز. سانامىز بۇعاۋدان، تاۋەلدىلىكتەن شىعادى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
