Soŋǧy kezderı aqparat aidynynan ärtürlı qyrynan tanylyp jürgen reseilık tarihşy Viktor Kozodoi taiauda bır daudyŋ şetın şyǧarǧan. Osyǧan bailanysty qazaqstandyq irantanuşy ǧalym İslam Jemeneidıŋ pıkırın bılıp, mäselenıŋ mänısın anyqtauǧa tyrystyq.
Reseilık tarihşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Viktor Kozodoi özınıŋ Facebook paraqşasynda «Ūly Tūran» ūiymnyŋ belsendılerı tarapynan jelıde aqparattyq şabuylǧa ūşyraǧanyn, sondyqtan ädebietterdı zerttegenın aitty.
«Özım üşın ülken taŋdanyspen ädebietten «Tūran» terminınıŋ tarihi tüp-tamyry türkılerge emes, parsy taipalaryna qatysty ekenın bıldım», - dep jazdy ol.
Osyǧan bailanysty Farabi universitetı şyǧystanu fakultetındegı «Tūran-İran» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, professor, irantanuşy İslam Jemeneimen sūhbattasyp kördık.
- Tūran degen qai jer?
- Qytaidaǧy Ūly Qytai qorǧanynan bastap, Kavkazǧa deiın Tūran elı bolǧan. Būlardy Qytailyqtar är zamanda türlı täsıldermen ysyryp otyrǧan. Ortalyq Aziia, türkıler tūratyn territoriia Tūran jerı bolyp esepteledı. Qazır Ortalyq Aziia dep otyrǧanymyz – būrynǧy Türkıstan. Alaş qairatkerlerı, naqty aitqanda Maǧjan Jūmabaev «Türkıstan» poemasyn ne üşın jazdy? Iаǧni, osy arqyly kelesı ūrpaqqa tarihymyzdan mälımet berdı. Qazaq handyǧynan būryn da bızdıŋ tarihymyz bar ekenın aitqysy keldı.
Tūran territoriiasy 6 millionnan astam şarşy metrdı qūraidy. Sonyŋ 40 paiyzy – Qazaqstannyŋ jerı. Ejelde «Tūran» dep atalǧan aimaqta türık halyqtary ömır sürgen. Türık halyqtary degenımız – tılı bır, dılı bır, salt dästürı bır halyqtar. Barlyq arab, parsy, türkı tılderındegı tarihnamalarda qazırgı türkıler tūratyn territoriiany «Tūran» deidı.
İran men Tūran ölkelerı keide tatu, keide qatu bolsa da, eşqaşan mädeni jäne sauda bailanystaryn toqtatpaǧan. Tūrandyqtar 751 jyldan keiın islamdy erkın qabyldai bastady, sodan bastap arab tarihşylary Tūran ölkesın «Türkıstan» dep jazyp, hatqa tüsırdı. Keiın 20 ǧasyrda «Türkıstan» atauyn tarihi jadtan joiyp jıberu üşın «Ortalyq Aziia» dep atady. Osylaişa üş kezeŋde türkı elı osylai atalyp kettı. Qazır Türkiia oqulyqtaryna «Ortalyq Aziia» dep emes, «Türkıstan» dep būrynǧy atauyn jazbaqşy.
Qypşaqtar qūl retınde baryp Mysyrda patşalyq qūrǧanymen, bärı arabtanyp kettı. İranǧa barǧan türık taipalary ǧaznaui, seljūq, horezm, jalaiyr bärı parsylanyp kettı. Däl osy tūrǧydan alǧanda bolsa, sol el jat jerden kelgen toptardy öz mädenietımen özıne qosyp alady degen tūjyrym bar. Parsynyŋ tılı men mädenietı turaly da osyny aituǧa bolady. Mäselen, arabtar, grekter, moŋǧoldar İrandy jaulap aldy. Bıraq bärın parsylandyryp jıberdı. Sol siiaqty qazırgı Ortalyq Aziia, orta ǧasyrdaǧy Türkıstan, ejelgı Tūran jerı de özıne kelgen özge toptardy jūtyp, türkılendırıp jıberıp otyrǧan. Būl – tabiǧi ürdıs.
Düniejüzınde 48 mädenietten qazır 6-7 ǧana mädeniet qaldy. Sonyŋ bırı – türkıler. Şynaiy ǧalymdar türkılerdıŋ tazalyǧyn maqtaidy. Mäselen, türkıler soǧysta tek äskerlermen şaiqasady, bala-şaǧa, äieldı öltırmeidı. Türkıler ylǧi soǧysta jürgen. Olar jaumen soǧysady, ia bolmasa, öz-özımen soǧysady.
- İrandyqtardyŋ būl turaly oiy qandai?
- İranda eşkım mūndaidy aitpaidy. Firdousidıŋ «Şahnama» şyǧarmasynda İrannyŋ ejelgı Fereidun degen patşasy bolǧany jazylǧan. Onyŋ üş ūly bolǧan: İraj, Sälam, Tür. İrajǧa qazırgı İran jerın bergen, Sälämǧa arab jerın, al Türǧa Tūran jerın bergenı aitylady. Osy aŋyzǧa qarasaq üşeuınıŋ atasy bır. Tūrandy türkılerdıŋ jerı emes dep joqqa şyǧarmaidy. Bıraq, olar saqtar bızdıŋ ariilyqtardan deidı. Onyŋ maŋyzy joq, öitkenı olar arii bolǧan künnıŋ özınde de türkılenıp kettı. İrandyqtar bauyrlas el retınde qaraidy. Üşeuı bır patşanyŋ balasy deidı. Mäselen Qazaq handyǧyn qūrǧan Kerei men Jänıbek jäne Özbekstannyŋ negızın salǧan Şaibani bır atanyŋ balalary ǧoi. Qazır ekı memleket bolyp otyr. Özbekter bızdıŋ jer demeidı, bızde olai aitpaimyz. Būl da sol siiaqty. İran Tūran jerın türkınıkı emes dep eşqaşan aitpaidy, moiyndaidy. Bız de İrandy, parsy memleketın moiyndaimyz.
- Viktor Kozodoidyŋ aitqanyna qatysty oiyŋyzdy bıldırseŋız.
- Būl – jaŋa bır dau, büirekten siraq şyǧaru. Eŋ bırınşı bız beibıtşılıktı, dostyqty, bauyr boludy oilauymyz kerek. Osyndai kozodoilar ädeiı dau qozǧap, elderdıŋ arasyndaǧy dostyqty joiuǧa äreket etkısı keledı. Būnyŋ eşqandai mänı joq. Eş derekte būlai jazylmaǧan.
- 1991 jyly pysyqtalǧan türkı tıldes memleketterdıŋ barlyǧynda bıryŋǧai älıpbi engızu ideiasy 2024 jyly Bışkekte ötken Türkı memleketterı ūiymynyŋ (TMŪ) 11-şı sammitınde qaita aityldy. Osyǧan qalai qaraisyz?
- Öte jaqsy qaraimyn. Türıkter mysalǧa «q» ärpınen aiyryldy. Bız dybystardy joǧaltpauymyz kerek. Al myna jaŋa älıpbide barlyq ärıp bar. Mūnda barlyǧyna mümkındık jasalǧan. Qazaqstan, Özbekstan äzırge ünsız otyr. Tek qana Türkiia men Äzerbaijan bekıttı. Būǧan köşsek, bärımız bır-bırımızdı tüsınıp otyramyz. Türıktıldes halyqtar bır taŋbaǧa, bır älıpbige köşse degen nietım bar. Bıraq, soŋǧy nüktenı tıl mamandary qoiu kerek. Qazır köşelerdı qarasaŋyz syrtqy jarnamany latyn älıpbiın ärkım är türlı jazǧan, oqi almaisyŋ. Bırtındep iuūl da retke keler. Sebebı orys tılınen qūtylamyz. Sanamyz būǧaudan, täueldılıkten şyǧady.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
