Sońǵy kezderi aqparat aıdynynan ártúrli qyrynan tanylyp júrgen reseılik tarıhshy Vıktor Kozodoı taıaýda bir daýdyń shetin shyǵarǵan. Osyǵan baılanysty qazaqstandyq ırantanýshy ǵalym Islam Jemeneıdiń pikirin bilip, máseleniń mánisin anyqtaýǵa tyrystyq.
Reseılik tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Vıktor Kozodoı óziniń Facebook paraqshasynda «Uly Turan» uıymnyń belsendileri tarapynan jelide aqparattyq shabýylǵa ushyraǵanyn, sondyqtan ádebıetterdi zerttegenin aıtty.
«Ózim úshin úlken tańdanyspen ádebıetten «Turan» termıniniń tarıhı túp-tamyry túrkilerge emes, parsy taıpalaryna qatysty ekenin bildim», - dep jazdy ol.
Osyǵan baılanysty Farabı ýnıversıteti shyǵystaný fakýltetindegi «Turan-Iran» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, professor, ırantanýshy Islam Jemeneımen suhbattasyp kórdik.
- Turan degen qaı jer?
- Qytaıdaǵy Uly Qytaı qorǵanynan bastap, Kavkazǵa deıin Turan eli bolǵan. Bulardy Qytaılyqtar ár zamanda túrli tásildermen ysyryp otyrǵan. Ortalyq Azııa, túrkiler turatyn terrıtorııa Turan jeri bolyp esepteledi. Qazir Ortalyq Azııa dep otyrǵanymyz – burynǵy Túrkistan. Alash qaıratkerleri, naqty aıtqanda Maǵjan Jumabaev «Túrkistan» poemasyn ne úshin jazdy? Iaǵnı, osy arqyly kelesi urpaqqa tarıhymyzdan málimet berdi. Qazaq handyǵynan buryn da bizdiń tarıhymyz bar ekenin aıtqysy keldi.
Turan terrıtorııasy 6 mıllıonnan astam sharshy metrdi quraıdy. Sonyń 40 paıyzy – Qazaqstannyń jeri. Ejelde «Turan» dep atalǵan aımaqta túrik halyqtary ómir súrgen. Túrik halyqtary degenimiz – tili bir, dili bir, salt dástúri bir halyqtar. Barlyq arab, parsy, túrki tilderindegi tarıhnamalarda qazirgi túrkiler turatyn terrıtorııany «Turan» deıdi.
Iran men Turan ólkeleri keıde tatý, keıde qatý bolsa da, eshqashan mádenı jáne saýda baılanystaryn toqtatpaǵan. Turandyqtar 751 jyldan keıin ıslamdy erkin qabyldaı bastady, sodan bastap arab tarıhshylary Turan ólkesin «Túrkistan» dep jazyp, hatqa túsirdi. Keıin 20 ǵasyrda «Túrkistan» ataýyn tarıhı jadtan joıyp jiberý úshin «Ortalyq Azııa» dep atady. Osylaısha úsh kezeńde túrki eli osylaı atalyp ketti. Qazir Túrkııa oqýlyqtaryna «Ortalyq Azııa» dep emes, «Túrkistan» dep burynǵy ataýyn jazbaqshy.
Qypshaqtar qul retinde baryp Mysyrda patshalyq qurǵanymen, bári arabtanyp ketti. Iranǵa barǵan túrik taıpalary ǵaznaýı, seljuq, horezm, jalaıyr bári parsylanyp ketti. Dál osy turǵydan alǵanda bolsa, sol el jat jerden kelgen toptardy óz mádenıetimen ózine qosyp alady degen tujyrym bar. Parsynyń tili men mádenıeti týraly da osyny aıtýǵa bolady. Máselen, arabtar, grekter, mońǵoldar Irandy jaýlap aldy. Biraq bárin parsylandyryp jiberdi. Sol sııaqty qazirgi Ortalyq Azııa, orta ǵasyrdaǵy Túrkistan, ejelgi Turan jeri de ózine kelgen ózge toptardy jutyp, túrkilendirip jiberip otyrǵan. Bul – tabıǵı úrdis.
Dúnıejúzinde 48 mádenıetten qazir 6-7 ǵana mádenıet qaldy. Sonyń biri – túrkiler. Shynaıy ǵalymdar túrkilerdiń tazalyǵyn maqtaıdy. Máselen, túrkiler soǵysta tek áskerlermen shaıqasady, bala-shaǵa, áıeldi óltirmeıdi. Túrkiler ylǵı soǵysta júrgen. Olar jaýmen soǵysady, ıa bolmasa, óz-ózimen soǵysady.
- Irandyqtardyń bul týraly oıy qandaı?
- Iranda eshkim mundaıdy aıtpaıdy. Fırdoýsıdiń «Shahnama» shyǵarmasynda Irannyń ejelgi Fereıdýn degen patshasy bolǵany jazylǵan. Onyń úsh uly bolǵan: Iraj, Sálam, Túr. Irajǵa qazirgi Iran jerin bergen, Sálámǵa arab jerin, al Túrǵa Turan jerin bergeni aıtylady. Osy ańyzǵa qarasaq úsheýiniń atasy bir. Turandy túrkilerdiń jeri emes dep joqqa shyǵarmaıdy. Biraq, olar saqtar bizdiń arıılyqtardan deıdi. Onyń mańyzy joq, óıtkeni olar arıı bolǵan kúnniń ózinde de túrkilenip ketti. Irandyqtar baýyrlas el retinde qaraıdy. Úsheýi bir patshanyń balasy deıdi. Máselen Qazaq handyǵyn qurǵan Kereı men Jánibek jáne Ózbekstannyń negizin salǵan Shaıbanı bir atanyń balalary ǵoı. Qazir eki memleket bolyp otyr. Ózbekter bizdiń jer demeıdi, bizde olaı aıtpaımyz. Bul da sol sııaqty. Iran Turan jerin túrkiniki emes dep eshqashan aıtpaıdy, moıyndaıdy. Biz de Irandy, parsy memleketin moıyndaımyz.
- Vıktor Kozodoıdyń aıtqanyna qatysty oıyńyzdy bildirseńiz.
- Bul – jańa bir daý, búırekten sıraq shyǵarý. Eń birinshi biz beıbitshilikti, dostyqty, baýyr bolýdy oılaýymyz kerek. Osyndaı kozodoılar ádeıi daý qozǵap, elderdiń arasyndaǵy dostyqty joıýǵa áreket etkisi keledi. Bunyń eshqandaı máni joq. Esh derekte bulaı jazylmaǵan.
- 1991 jyly pysyqtalǵan túrki tildes memleketterdiń barlyǵynda biryńǵaı álipbı engizý ıdeıasy 2024 jyly Bishkekte ótken Túrki memleketteri uıymynyń (TMU) 11-shi sammıtinde qaıta aıtyldy. Osyǵan qalaı qaraısyz?
- Óte jaqsy qaraımyn. Túrikter mysalǵa «q» árpinen aıyryldy. Biz dybystardy joǵaltpaýymyz kerek. Al myna jańa álipbıde barlyq árip bar. Munda barlyǵyna múmkindik jasalǵan. Qazaqstan, Ózbekstan ázirge únsiz otyr. Tek qana Túrkııa men Ázerbaıjan bekitti. Buǵan kóshsek, bárimiz bir-birimizdi túsinip otyramyz. Túriktildes halyqtar bir tańbaǵa, bir álipbıge kóshse degen nıetim bar. Biraq, sońǵy núkteni til mamandary qoıý kerek. Qazir kóshelerdi qarasańyz syrtqy jarnamany latyn álipbıin árkim ár túrli jazǵan, oqı almaısyń. Birtindep ıýul da retke keler. Sebebi orys tilinen qutylamyz. Sanamyz buǵaýdan, táýeldilikten shyǵady.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Mereı Myrzaǵalıqyzy
«Adyrna» ulttyq portaly