قازاقستان الىپ قاشۋ داستۇرىمەن كۇرەسۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسى ماقساتتا ەلدىڭ زاڭناماسىنا قىزداردى ۇرلاعانى ءۇشىن قىلمىستىق جازا ەنگىزىلۋى مۇمكىن. مۇنداي قاجەتتىلىك تۋرالى قۇقىق قورعاۋشىلار كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەدى.
قازاقستان پارلامەنتى 2024 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قالىڭدىق ۇرلاۋعا قىلمىستىق جازا ەنگىزۋ تۋرالى ەل زاڭناماسىنا تۇزەتۋلەردى قاراستىرۋى مۇمكىن. DW ارناسىندا ساراپشىلار قىلمىستىق كودەكسكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى بۇل «ورتاعاسىرلىق ءداستۇردى» جويۋعا بولاتىنىن ايتادى.
قازىرگى ۋاقىتتا ەلدەگى 16-25 جاس ارالىعىنداعى قىزداردىڭ كەز-كەلگەنىن الىپ قاشۋ وڭاي. بۇل ولاردىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋى عاجاپ ەمەس. ءاربىر وقيعا بىردەي ستسەناري بويىنشا وتەدى دەۋگە بولادى.
الىپ قاشۋدىڭ اقىرى. گۇلميرانىڭ حيكاياسى
الماتىداعى ەمحانالاردىڭ بىرىندە مەدبيكە بولىپ جۇمىس ىستەيتىن گۇلميرا ق. 19 جاسىندا قالاي ۇرلانعانىن باياندادى.
- جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ءبارى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. مەن الماتىدا وقىدىم. ۋنيۆەرسيتەتتەن ۇيگە كەشكىسىن قايتىپ كەلە جاتقان ەدىم. جولدا شەتەلدىك كولىك توقتادى. ىشىنەن ءۇش ەر ادام شىعىپ، مەنى ۇستاپ الدى. مەنى كارتوپ قاپشىعىنداي كولىكتىڭ ارتقى ورىندىعىنا لاقتىرىپ، ۇستىمە كورپە جاۋىپ تاستادى. ەكى جاعىما ەكەۋى وتىرىپ، مەنى ۇستاپ وتىردى. ەكى ساعاتتاي ۋاقىتتان كەيىن مەنى اۋىلداعى ءبىر ۇيگە الىپ كەلدى. ۇيگە كىرگىزگەندە ايەلدەر بىردەن ماعان اق ورامال جاپتى، بۇل – كەلىن بولدىڭ دەگەن ءداستۇر. قارسىلاسىپ كوردىم، بىراق ەشتەڭە ىستەي المادىم. ءتىپتى كۇيەۋ جىگىتتىڭ تۋىسى مەنى جىبەرمەي، ەسىك الدىنا سۇلاپ جاتىپ الدى. سودان كەيىن عانا بولاشاق كۇيەۋىمدى كوردىم. وعان دەيىن ونى كورمەك تۇگىلى، تانىمايتىنمىن. سول كۇنى ول مەنى پاكتىگىمنەن ايىردى، - دەيدى ءوز فاميلياسىن اشىپ ايتۋعا باتىلى جەتپەگەن گۇلميرا DW-گە بەرگەن سۇحباتىندا.
ونىڭ ايتۋىنشا، ول اتا-اناسىمەن تەك ءبىر اپتادان كەيىن عانا بايلانىسقا شىعا العان. ولاردان قولداۋ كۇتكەن، كومەك سۇراعان، بىراق ونداي ەشتەڭە تابا الماعان.
- اكەم ماعان ءوزىڭ كىنالىسىڭ دەدى. بۇكىل اۋلەتتى ماسقارالادىڭ، سوندىقتان سەنى كورگىم كەلمەيدى دەدى. مەن قايدا بارماقپىن؟ وسىلايشا، مەن ءوز كۇنىن ارەڭ كورىپ وتىرعان اۋلەتتىڭ كەلىنى بولىپ شىعا كەلدىم. ال مەنىڭ اتا-انام اۋقاتتى ادامدار ەدى، - دەپ گۇلميرا ق ومىرىندەگى جايتتاردى باياندادى.
ول وسى بۇعاۋدان تەك توعىز جىلدان كەيىن عانا قۇتىلا العانىن ايتتى.
- بۇل كەزدە مەنىڭ ەكى بالام بار ەدى. بالالارمەن بىرگە اۋدان ورتالىعىنداعى ەمحاناعا باردىم. سول جەردە كۇتپەگەن جەردەن مەكتەپتەگى قۇربىمدى كەزدەستىردىم. وعان ءوز وقيعامدى ايتىپ بەردىم. ول ماعان بالالارىممەن بىرگە الماتىعا قايتۋدى ۇسىندى. مەن بىردەن كەلىستىم. باسقا الىپ قاشقان قىزدار سياقتى، مەنىڭ جاعدايىمدا «شىداپ، بەيىمدەلىپ كەتۋ» دەگەن بولمادى. كەيىن قۇربىم ماعان اجىراسۋعا دا، جۇمىسقا ورنالاسۋعا دا كومەكتەستى. ال بۇرىنعى كۇيەۋىمە ءبارىبىر بولىپ شىقتى. ول جولاۋشى تاسىپ تاكسي جۇرگىزىپ كۇنىن كورەتىن ەدى. سول كاسىبىن ءالى جالعاستىرىپ جاتقان سياقتى. بىزگە ۋاقىتى دا، كوڭىلى دە بولمادى. ەندى عانا ايتىلا باستاعان الىپ قاشۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك سول كەزدە ەنگىزىلسە، مەنىڭ ءومىرىم مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى. ۋنيۆەرسيتەتتى دە اياقتاي الماعانىم وكىنىشتى، - دەدى تاياۋدا 40 جاسقا تولاتىن گۇلميرا.
الىپ قاشۋدان تۋىنداعان ايتىس
قازاقستاندا ادامداردى ءماجبۇرلى نەكەگە تۇرعىزۋ ماقساتىندا ۇرلاعانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋدى كوزدەيتىن قىلمىستىق كودەكسكە جەكە باپ ەنگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى پىكىرتالاستار 90-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستالدى. سول ۋاقىتتان بەرى قۇقىق قورعاۋشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرى قولدانىستاعى زاڭناما قالىڭدىق ۇرلاۋ ىسىنە قاتىسقانداردى جاۋاپقا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ۇنەمى اتاپ كورسەتىپ كەلەدى.
ولارعا جاۋاپ رەتىندە ۇكىمەتتىك قۇرىلىمداردىڭ وكىلدەرى قىلمىستىق كودەكستىڭ 125-بابىنا (ادامداردى ۇرلاۋ) سىلتەمە جاساپ، مۇنداي قىلمىستار ءۇشىن 4 جىلدان 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلعانىن ايتقان. الايدا ولار قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ سول 125-باپتاعى ەرەكشە ەسكەرتپەگە نازار اۋدارۋ تۋرالى ەسكەرتۋلەرىنە اسىقپاعان. ەسكەرتپەدە ادامدى ەرىكتى تۇردە بوساتقان تۇلعانىڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلاتىنى كورسەتىلگەن. مۇنى «ەجەلگى ءداستۇردىڭ» جاقتاۋشىلارى بەلسەندى پايدالانىپ، ۇرلانعان ايەلدەردى نەكەگە تۇرعاننان كەيىن عانا شارتتى تۇردە بوساتىپ وتىرعان.
قۇقىق قورعاۋشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جاعدايدى وزگەرتۋگە ءۇمىتى العاش رەت 2023 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ باسىندا پايدا بولدى. سول كەزدە قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ارتۋر لاستاەۆ قالىڭدىق ۇرلاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. استانادا وتكەن بريفينگتە ومبۋدسمەن نەكە ءۇشىن ادامداردى ۇرلاۋعا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس ازىرلەنگەنىن حابارلادى.
«ءبىز باس پروكۋراتۋراعا بۇل قىلمىستى تەك 125-باپتىڭ اياسىندا قاراستىرماي، جەكە قۇرامعا ءبولىپ شىعارۋدى ۇسىندىق. بۇل ۇسىنىس، بىرىنشىدەن، كورشى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە، ەكىنشىدەن، بۇۇ-نىڭ ۇسىنىستارىنا نەگىزدەلگەن» - دەپ اتاپ ءوتتى ارتۋر لاستاەۆ.
دەگەنمەن، باس پروكۋراتۋرانىڭ بۇل باستامانى قولدايتىن رەسمي مالىمدەمەسىنە قاراماستان، الىپ قاشۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزۋگە باعىتتالعان ناقتى ارەكەتتەر بايقالمادى. لاستاەۆتىڭ مالىمدەمەسىنەن جارتى جىل وتكەن سوڭ، بۇل ماسەلەگە قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆتىڭ ءوزى ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى.
- ەلىمىزدە قىز الىپ قاشۋدى ۇلتتىق ءداستۇر ساناپ، ەل ىشىندە دارىپتەگىسى كەلەتىندەر بار. بۇل – مۇلدەم اقتاۋعا بولمايتىن زاڭسىزدىق، قاراڭعىلىق، ءتىپتى، ماسقارا تىرلىك. وركەنيەتتى قوعامدا ءار ازاماتتىڭ ابىرويى، قۇقىعى جانە بوستاندىعى باعا جەتپەس قۇندىلىق بولۋى كەرەك. سوندىقتان مۇنداي اقىلعا سىيمايتىن ارەكەتتەردى قاتاڭ سىنعا الۋ جەتكىلىكسىز. وعان قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ، ءبىرجولا توسقاۋىل قويىلۋعا ءتيىس، - دەپ مالىمدەگەن پرەزيدەنت توقاەۆ.
«الىپ قاشۋ ءداستۇر ەمەس»
الىپ قاشۋ ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋدى قولداپ كەلگەن Amanat پارتياسىنىڭ پارلامەنتتەگى تومەنگى پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات ابەنوۆ DW-گە بەرگەن سۇحباتىندا توقاەۆتىڭ ارالاسۋىنسىز بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن بولماس ەدى دەپ اتاپ ءوتتى. جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا مۇرات ابەنوۆ پارلامەنتتەگى ارىپتەستەرىمەن بىرگە زاڭناماعا ۇسىنىلعان تۇزەتۋلەردى قاراستىرۋعا ەنگىزۋدى تالاپ ەتكەنىن ايتتى.
- مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا بۇل بۇرمالانعان «داستۇرگە» كوز جۇما قارايتىن ادامداردىڭ وتە كوپ ەكەنىن سەزەمىن. 2023 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە الىپ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى قاراستىرۋ تۋرالى وتىنىشپەن جۇگىنگەن ەدىم. بىراق ولار ماعان «ەگەر 125-باپ بار بولسا، نەگە كەرەك؟» دەپ جاۋاپ بەردى. ال ونداعى ەسكەرتپە تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز ايتىلمادى، - دەيدى دەپۋتات مۇرات ابەنوۆ.
سونىمەن قاتار، ول قازىرگى كەزدە الىپ قاشۋ ءداستۇرى دەپ سانالىپ جۇرگەن بۇل ارەكەتتىڭ، اسىرەسە، ەلدىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتارىندا، سونداي-اق استانا مەن الماتىدا كەزدەسەتىن ءتۇرىنىڭ، قازاقتاردا ەشقاشان بولماعانىن ايتتى.
- ورتا عاسىرلاردا ايەلدەردى ۇرلاۋعا تەك اسكەري قيمىلدار كەزىندە عانا رۇقسات ەتىلگەن. بۇل سوعىس ولجاسى رەتىندە قاراستىرىلعان. ءبىر-بىرىمەن جاۋ ەمەس رۋلاردىڭ قىزدارىن ۇرلاۋ وتە اۋىر قىلمىس سانالعان. بۇل ءۇشىن ءتىپتى ءولىم جازاسىن قولدانعان. ال قالىڭدىق ۇرلاعان ادامنىڭ بۇكىل رۋى ۇلكەن رەپاراتسيالار تولەۋگە مىندەتتەلگەن. ءيا، كەيدە قىزدار ءوز سۇيىكتىلەرىمەن قاشىپ كەتكەن جاعدايلار بولعان. بىراق بۇل ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىمەن جاسالىپ، كەيىن ولاردىڭ اتا-انالارى بۇل جاعدايمەن كەلىسكەن. ال قازىرگى كەزدە قالىڭدىق تەك ۇيلەنۋ تويى الدىندا عانا بولاشاق كۇيەۋىن بىلەتىندەي ۇرلاۋ ارەكەتىنىڭ بۇل داستۇرگە ەش قاتىسى جوق، - دەپ مۇرات ابەنوۆ قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنە قاتىستى ءوز بىلىمىمەن ءبولىستى.
ەگەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل تالاپ ەتىپ وتىرعانداي، 125-1-باپ ەنگىزىلسە، نەكە قيۋ ماقساتىندا ادام ۇرلاعانى ءۇشىن ءۇش جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلماق.
- سونداي-اق، قىلمىستىڭ اۋىرلىعىنا بايلانىستى قوعامدىق جۇمىستار، ءۇش مىڭ ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل (2025 جىلى بۇل شامامەن 12 ملن تەڭگەنى نەمەسە قازىرگى باعام بويىنشا شامامەن 22 مىڭ ەۋرونى قۇرايدى) تاعايىندالادى. ەگەر بۇل ارەكەت كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى جاسالسا نەمەسە لاۋازىمدىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ توپتىق تۇردە جۇزەگە اسىرىلسا، جازا مەرزىمى بەس جىلعا دەيىن ارتادى. ال ەگەر ۇرلاۋ جابىرلەنۋشىگە اۋىر زارداپتار تيگىزسە، وندا ون جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلادى، - دەيدى مۇرات ابەنوۆ.
ول سونىمەن قاتار، الىپ قاشۋ كەزىندە ءجيى كەزدەسەتىن زورلاۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن بولەك جازا تاعايىندالاتىنىن ايتتى.
Amanat پارتياسىنىڭ پارلامەنت دەپۋتاتى 2025 جىلدىڭ باسىندا جاڭا تۇزەتۋلەردىڭ كۇشىنە ەنۋىنەن كەيىن قالىڭدىق ۇرلاۋ تۋرالى پوليتسياعا تۇسەتىن ارىزداردىڭ سانى ايتارلىقتاي وسەتىنىنە سەنەدى. ول مۇنداي قىلمىستار ءۇشىن جازانىڭ ءسوزسىز بولاتىنىنا ۇمىتتەنەدى.
- مەن ستاتيستيكانى زەرتتەدىم. سوڭعى ءۇش جىلدا رەسمي تۇردە 214 ارىز تىركەلگەن. بىراق ارىز بەرۋگە تالپىنىستاردىڭ الدەقايدا كوپ بولعانىن جاقسى بىلەمىن. سول 214 ارىزدىڭ تەك ونى عانا سوتقا دەيىن جەتتى. قالعان 93 پايىزى قىلمىس قۇرامى جوق دەگەن سەبەپپەن جابىلعان. نەگىزىندە، مەملەكەتتىك ماشينا وسى ۋاقىت بويى بۇل قىلمىستى قولداپ كەلگەن، - دەپ مۇرات ابەنوۆ كۇيىنە سويلەدى.
«زورلىقتى اقتاۋدىڭ ءالسىز تالپىنىسى»
مۇرات ابەنوۆتىڭ توبىنا الىپ قاشۋ فراگمەنتى ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋ تۋرالى ۇسىنىستار ازىرلەۋگە كومەكتەسكەن ادۆوكات جانە قۇقىق قورعاۋشى حاليدا اجىعۇلوۆا DW-مەن اڭگىمە بارىسىندا زاڭناماداعى وزگەرىستەر تەك 2025 جىلدىڭ ناۋرىزىنىڭ باسىندا عانا كۇشىنە ەنۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتتى. ول دا ابەنوۆ سياقتى قازاقستان ازاماتتارىن قۇقىقتىق جالپى وقىتۋ بويىنشا مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ، اسىرەسە قالىڭدىق ۇرلاۋ ءجيى كەزدەسەتىن وڭىرلەردەگى ساتسىزدىگى تۋرالى ءسوز قوزعادى.
- داستۇرگە سىلتەي سالۋ – زورلىق-زومبىلىقتى اقتاۋدىڭ وتە ءالسىز ارەكەتى. بىرەۋ مۇنى قالىڭدىق ءۇشىن قالىڭمال تولەۋگە مۇمكىندىگى جوق كۇيەۋ جىگىتتىڭ تىعىرىقتان شىعۋ جولى دەپ ساناسا، مەن مۇنى XXI عاسىرداعى وركەنيەتتى قوعام ءۇشىن مۇلدەم ماڭىزدى ەمەس ورتاعاسىرلىق تاجىريبە دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە دە، ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە جاستارىمىزعا ادام قۇقىقتارى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ۇيرەتىلمەيتىنىن، 2011 جىلدان بەرى نەكە تەك نەكەگە تۇراتىنداردىڭ ەركىمەن جانە تولىق كەلىسىمىمەن عانا جاسالاتىنى جازىلعان «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكستى وقىتپايتىنىن بىلدىرەدى. قازاقستاندا قالىڭمال تولەۋدى تالاپ ەتەتىن ەشقانداي زاڭ جوق، - دەدى حاليدا اجىعۇلوۆا.
ول قازىرگى قازاقستاندىق جاستار نەگىزسىز داستۇرلەردەن باس تارتۋعا ءجيى بەت بۇرا باستاعانىن العا تارتتى.
ادۆوكات قالىڭدىق ۇرلاعاندارعا قاتىسى بار بارلىق تۋىستارىن جازالاۋدى كوزدەيتىن جەكە باپتىڭ ەنگىزىلۋىن قولداپ قانا قويماي، بۇل نورمالاردى ءوزى دە قاتىسقان "سالتانات زاڭىنىڭ" جوباسىنا ەنگىزۋدى ۇسىنعانىن ايتتى.
- ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر تالقىلانعان كەزدە، مەن گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىققا تىيىم سالۋ تۋرالى قوسىمشا بەس تۇزەتۋ ەنگىزۋدى ۇسىندىم. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن سەكسۋالدىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن، ستالكينگ ءۇشىن، ءماجبۇرلى نەكەگە تۇرۋ ءۇشىن، كامەلەتكە تولماعاندارمەن نەكەگە تۇرعانى ءۇشىن، نەكە جاسى تالاپتارىن بۇزا وتىرىپ ءدىني راسىمدەر جاساعانى ءۇشىن جازا قاراستىرىلماعان. مۇنداي پروبلەمالار وتە كوپ. بىراق، وكىنىشكە قاراي، تەك ءبىر ۇسىنىسقا عانا نازار اۋدارىلدى. سەبەبى بۇل باپقا قاتىستى ناقتى ساياسي ەرىك بار. ويتكەنى بيىل قازاقستان پرەزيدەنتى اتىراۋداعى ۇلتتىق قۇرىلتايدا الىپ قاشۋ تاجىريبەسىن ايىپتاۋعا شاقىرعان بولاتىن، - دەپ اتاپ ءوتتى حاليدا اجىعۇلوۆا.
