رەسەي ەلىندە انالارعا بەرىلەتىن بىررەتتىك «انا كاپيتالى» 2021 جىدان باستاپ وسىرىلەتىن بولدى. بۇعان دەيىن رەسەيدە ەكىنشى بالانى ومىرگە اكەلگەن انالاردىڭ ۇكىمەتىنەن الاتىن بىررەتتىك «انا كاپيتالى» 453026 رۋبل بولسا، بۇل سوما 2021 جىلى 470241 رۋبل بولىپ وسەتىن بولدى. (تەڭگەگە شاعىپ كورسەڭىز قوماقتى سوما)
- سول ءتارىزدى جاپونيا ۇكىمەتى دە «بالا كاپيتالىن» 2020 جىلدان باستاپ وسىرەتىندىكتەرىن ءمالىم ەتتى. ەندى 2020 جىلدان باستاپ جاپونداردىڭ ەكىنشى بالانى ومىرگە اكەلگەن انالارى اي سايىن جاردەماقى رەتىندە 500 ەۆرو جالاقى الىپ وتىراتىن بولدى.
- رەسەي ەلى 2020 جىلى زەينەتاقى قورىنان جاعدايى تومەن انالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشۋ ماقساتىندا تاعى دا قارجى بولەتىن بولدى. بۇعان دەيىن كورشى ەل انالارىنىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەۋ ماقساتىندا زەينەتاقى قورىنان 2017 جىلى 312 ملرد رۋبل، 2018 جىلى 325 ملرد رۋبل بولگەن بولاتىن.
قاراپ وتىرىپ قىزىقتىق...
جوعارىدا ءۇش مىسالدى ادەيى الىپ كورسەتتىك. باعامداساق، قازىردە كوپتەگەن ەلدەر دەموگرافيالىق ساياساتىن وڭداۋعا تىرىسىپ جاتىر. ءبىز كەلتىرگەن رەسەي مەن جاپونيادان باسقا اناسى مەن بالاسىنا ايتارلىقتاي جاعداي جاساپ وتىرعان كوپتەگەن ەلدەر بارشىلىق. دەموگراف-عالىم، جاندوس تىلەۋكيننىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ءاۋ باستان دەموگرافيالىق داعدارىسقا بەيىم ەل. «سوندىقتان بىزگە بولاشاقتا ساياساتتى نىقتاعان ابزال» دەيدى مامان.
«دەموگرافيالىق تاسقىن ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا 50-جىلداردىڭ سوڭى مەن 60-جىل داردىڭ باسىندا ءجۇرىپ ءوتتى. سول جىلدارى ءار 1000 قازاق ايەلىنە شاققاندا 225 بالادان كەلسە، 1990 جىلى بۇل كورسەتكىش 130-عا; 1998 جىلى –82; ال قازىر ءتىپتى ەكى-ءۇش ەسەگە تومەن. بۇلايشا كەمۋدىڭ 70 پايىزى بالا سانىن شەكتەۋمەن تىكەلەي قاتىستى. ال قالعان پايىزى وتباسىن كەش قۇرۋدان، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كوڭىل كونشىتپەيتىنىنەن. ادام بالا سانىن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن بولعاننان كەيىن شەكتەيدى. سوندىقتان ءبىز بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدەرگە الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋدەن تانباۋىمىز كەرەك. مەيلى، بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدىڭ ايلىق جالاقىسى جوعارى بولسىن، تومەن بولسىن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تولەنەر تولەم جوعارى بولۋى قاجەت»،- دەيدى جاندوس تىلەۋكين.
جاندوس تىلەۋكىننىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەرگە دە، جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەرگە دە بالا تۋعانى ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقى كولەمى از. بۇل رەتتە مامان «بىزدە الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورىنا اقشا اۋداراتىن 2 ميلليون 800 مىڭ ايەلدىڭ 1,2 پايىزى عانا 200 مىڭ تەڭگەدەن كوپ ايلىق الادى سولاردىڭ وزىنە بالا تۋعاندا بەرىلەتىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى كولەمىن ۇكىمەت 1 ميلليون تەڭگەدەن اسپايتىن ەتىپ تاستادى. ءتىپتى قايسىبىر ايەلدەر 250-300 مىڭ تەڭگەدەن اسىرىپ جالاقى السا دا بالا تۋعانى ءۇشىن 1 ملن تەڭگە عانا جاردەماقى الادى. جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەر ءۇشىن بۇل از سوما. سوندىقتان وسى ماسەلەنى رەتتەگەن ءجون. ال جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەردىڭ الاتىن جاردەماقىسى ءتىپتى تومەن. بىزدە ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى بالاعا تولەنەتىن جورگەكپۇل – نەمەسە 95 950 تەڭگە; ءتورت جانە ودان دا كوپ بالاعا 159 075 تەڭگە. بۇعان قوسا جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەرگە بالا بiر جاسقا تولىق تولعانعا دەيiن ونىڭ كۇتiمiنە بايلانىستى تولەنەتiن اي سايىنعى مەملەكەتتىك جاردەماقى: ءبىرىنشى بالاعا –14 544 تەڭگە; ەكىنشى بالاعا –17 195 تەڭگە; ءۇشىنشى بالاعا –نەمەسە 19 821 تەڭگە; ءتورت جانە ودان دا كوپ بالاعا –22 473 تەڭگە تولەنەدى. ناقتىسىن ايتقاندا مۇنداي سوما تولەپ دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ەمەس، داعدارىسقا اپارىپ سوقتىرامىز. دەمەك، بىزگە بۇل ماسەلەنى رەتتەيتىن كەزەڭ الدەقاشان جەتتى»،-دەيدى.
كەڭەستىك كەزەڭدە دە قازاقتىڭ سانى شەكتەلدى
جالپى، ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، كەڭەستىك كەزەڭدە دە بالا سانىن العاشقى بولىپ «سانالى» تۇردە شەكتەپ وتىرعان – ءبىزدىڭ ۇلت.
الەۋمەتتانۋشى-مامان ايدارحان ىلەسبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، كەزىندەگى بۇكىلوداقتىق ساناقتىڭ سوڭعى دەرەكتەرى بويىنشا 1990 جىلى تاجىكتەر – 45 پايىزعا; قاراقالپاق تار – 39 پايىزعا; وزبەكتەر – 34 پايىزعا; تۇرىكمەندەر – 30 پايىزعا; قىرعىزدار – 32 پايىزعا وسكەندە، ءبىزدىڭ قازاقتار 24 پايىزعا عانا وسكەن ەكەن.
«كەڭەستىك كەزەڭدە دە قازاقتىڭ سانىن سانالى تۇردە وسىرمەۋ ءۇشىن ءتۇرلى ساياسات قولدانىلعانى بارشاعا بەلگىلى. قازاقتىڭ باسىنان ءتۇرلى ناۋبەت زامان ءوتتى. ال قازىر سول بيۋروكراتيالىق شەشىمدەردەن ارىلاتىن كەزەڭ كەلدى عوي. ءبىز بولاشاقتا قازاقتىڭ سانىن وسىرگىمىز كەلسە، ايەلدەرگە تولەم تولەۋدى تەك مىندەتتى ساقتاندىرۋ قورى ارقىلى عانا جۇرگىزبەي، بۇل رەتتە ەرىكتى جانە كاسىپتىك ساقتاندىرۋ قورلارىن تەتىككە قوسساق دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، نورۆەگيا، نيدەرلاندى ەلدەرىندە ايەلدەر ەرىكتى ساقتاندىرۋ قورلارىنان ءبىر تولەم السا، كاسىپتىك ساقتاندىرۋ قورلارى، ياعني جۇمىس ورنىنان اشىلعان قورلاردان ءبىر تولەم جانە مەملەكەتتىك ساقتاندىرۋ قورلارىنان ءبىر تولەم الادى. سوندا بىرقاتار ەلدەردىڭ ايەلدەرى ءۇش بىردەي مەكەمەدەن دەكرەتتىك تولەم الىپ، ءۇش جىل بويى الاڭسىز بالا كۇتىمىمەن اينالىسادى. ال ءبىز ءبىر عانا ايەلدەردىڭ ءوز ايلىعىنان جيناعان مىندەتتى ساقتاندىرۋ قورى ارقىلى جيعان قارجىلارىن وزدەرىنە قيماي وتىرمىز. بۇل، ءسوزسىز، بالا سانىن شەكتەيدى. كەيبىر ەلدەر زەينەتاقى قورىنان انا مەن بالانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاساۋعا جىل سايىن قارجى ءبولىپ وتىرادى. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە كىرىسكەن ءجون»، - دەدى الەۋمەتتانۋشى مامان ايدارحان ىلەسبەكوۆ.
بۇدان سوڭ ماماننىڭ پايىمىنشا، ءبىر وتكىر ماسەلە – سىرتتا جۇرگەن قازاقتاردى باۋىرعا تارتۋ جايى قالىس قالماۋى كەرەك. مىسالى، رەسمي دەرەكتەر قازىر دە الىس-جاقىن شەتەلدەگى تەگى مەتيس پەن مارگينالدارى بار قازاقتىڭ جالپى سانى 6 ملن 100 مىڭدى قۇرايتىنىن كورسەتەدى. بۇل رەتتە ما مان «تەك قانا تمد كولەمىن دە ءسوز ەتەر بول اق، ىرگەمىزدەگى وزبەكستانداعى ءيسى قازاقتاردىڭ سانى بۇگىندە 3 ملن-عا جۋىقتاسا، ۋكراينا مەن بەلارۋس ەلىن دەگى قازاقتاردىڭ سانى 250 مىڭداي بو لادى. ال قىرعىز ەلىنە ءسىڭىپ كەتكەن قا زاق تاردىڭ سانى 200 مىڭعا جۋىق تاپ قالدى. بۇعان قىتاي ەلىندە جۇرگەن 2,5 ملن قازاقتى قوسساق، ورتامىز تولىعىپ قالاتىنىن العا تارتىپ وتىر.
«وسىدان 20 جىل بۇرىن سول ورالمانداردىڭ ەسەبىنەن بالا تۋ ءوسىمى تارباعاتايدا 40 پايىز، التايدا 70 پايىز، ىلە الاتاۋىندا 65 پايىز كورسەتكىشتى قامتىعان. ال قازىر بۇل كورسەتكىش تارباعاتايدا 10 پايىز، التايدا 10 پايىز، ىلە الاتاۋىندا 15 پا يىزدى كورسەتەدى. سوندىقتان ناق قازىر ءبىز ءۇشىن سىرتتان كەلەتىن كوشتى توقتاتپاۋ دا اسقان قاجەتتىلىك»،- دەيدى ايدارحان ىلەسبەكوۆ.
بالا تۋعا قاتىستى وزەكتى جايتتاردىڭ ءبىرى – مەديتسينالىق مودەرنيزاتسيا ەكەنىن دە ماماندار العا تارتتى. بولاشاقتا مەديتسينامىز انا مەن بالا ءولىمىن بولدىرماۋعا قاتىستى قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ارينە، بۇل رەتتە مەديتسينامىزدى مودەرنيزاتسيالاۋعا; تەحنولوگيالىق قارىم-قابىلەتىمىزدى ۇشتاۋعا، بىلىكتى ماماندار لەگىن جاساقتاۋعا تىرسىپ جاتقانىمىز بەلگىلى. دەسەك تە، انا مەن بالا دەنساۋلىعىنا ءۇستىرت قاراۋ فاكتىلەرى ءالى دە بوي كورسەتىپ جۇرگەنى اقيقات. ەڭ وكىنىشتىسى، انا مەن بالا ولىمىنە سول مەديتسينامىزدىڭ باسى-قاسىن دا جۇرگەن اق حالاتتىلارىمىزدىڭ وزدەرىنىڭ كىنالى بولىپ جاتاتىن دا جايتتار كەزدەسەدى.
مىنە، ءبىز وسىلايشا دەموگرافيالىق ساياساتتى دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشىن باستى باعىتتا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن تىزبەلەدىك. بۇل رەتتە ماماندار قازاقتىڭ دەموگرافيالىق داعدارىسقا بەيىم ەكەنىن دە جاسىرماي ايتىپ وتىر. «وسىعان وراي، بولاشاقتا انا مەن بالا ءوسىمىن ەسەلەۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك «انا كاپيتالى» مەن جا پونداردىڭ مەملەكەتتىك «بالا كاپيتالىن» جيناۋ ءۇردىسىن ۇيرەنسەك ءجون بولار ەدى. ءتىپتى بىرقاتار ەلدەردە بالا تۋا سالىسىمەن ارنايى دەپوزيت اشىلىپ، وعان مەملەكەت بەلگىلى ءبىر مولشەردە قارجى قۇيىپ، ول جيناقتالعان سوما بالا 16 جاسقا تولعاننان كەيىن ونىڭ قاجەتىنە جاراپ جاتادى. دامىعان جانە دامۋشى ەلدىڭ بالالارى تۇرعىن ۇيمەن تۋماي جاتىپ قام تىلىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ بالاسىنا نەگە مۇنداي ىقىلاس اۋدارىلمايدى؟!» دەپ پىكىر بىلدىرگەن ماماندار دا بولدى.
راسىندا دا، ويلانارلىق جايت. ەندەشە، اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا دەيىك...
قارلىعاش زارىققانقىزى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
