بيىل قاراشادا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىندە اباي عىلىمي-مادەني ورتالىعى اشىلدى. اباي مۋزەيىنىڭ ىشىنەن اباي ورتالىعىنىڭ اشىلۋى ءبىرشاما ساۋال تۋىنداتقان. سول سۇراقتاردى مۋزەي ديرەكتورىنا قويدىق.
ابايدىڭ مۇراسىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان ورتالىقتىڭ وسپارى كوپ. بۇل تۋرالى مۋزەي باسشىسى ۇلان ساعاديەۆ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىندا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
- اباي اتىنداعى عىلىمي-مادەني ورتالىقتىڭ اشىلۋى جونىندە تولىق اقپارات بەرە كەتسەڭىز. اباي مۋزەيىنەن اباي ورتالىعىن اشۋ ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋ ەمەس پە؟ ورتالىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن ميسسياسى قانداي؟
- ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعى – قازاق دالاسىندا اشىلعان العاشقى ادەبي-مەموريالداردىڭ ءبىرى. بۇگىندە رەسپۋبليكا كولەمىندە اباي مۇراسىن ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان ايتۋلى مادەنيەت وشاقتارىنڭ نەگىزگىسى دەسەك ارتىق ەمەس. وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ ۇلت زيايلىلارى مۇحتار اۋەزوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، ءارحام ىسقاقوۆ سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ باستاماسىمەن بوي تۇزەدى. تۇڭعىش مۋزەي قوناقتارىن 1940 جىلى 16 قازاننان باستاپ قابىلداي باستاعان. قازىرگى تاڭدا قۇرامىندا سەمەي قالاسى جانە اباي، ماقانشى اۋداندارىنداعى ورىن تەپكەن ون مۋزەيدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان عىلىم ورداسى.
اتاپ ايتار بولساق سەمەيدەگەى باس عيمارات، «الاش ارىستارى مۇحتار اۋەزوۆ»، مۋزەيى، بورىلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيى، جيدەبايداعى ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى، شاكارىمنىڭ سايات قوراسى مۋزەيى، «شەجىرەلى شىڭعىستاۋ» مۋزەيى، قاراۋىلداعى كامەن ورازالين مۋزەي-ءۇيى، ماقانشىداعى اسەت نايمانبايۇلىنىڭ مۋزەيى، تاقىرداعى كوكباي جاناتايۇلىنىڭ مۋزەيى جانە قۇندىزدىداعى شاكىر ابەنۇلىنىڭ مۋزەيىلەرى اباي جانە ونىڭ تۋىستىق، شىعارماشىلىق اينالاسىن ايداي الەمگە ايگىلەپ كەلەدى.
پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» جانە «اباي – رۋحاني رەفورماتور» باعدارلامالىق ماقالالارىندا «ۇلى اباي – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر. ول – قازاقتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاعان دارا تۇلعا،- دەي كەلە. - ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستارمەن اينالىساتىن ورتالىققا اينالدىرۋ كەرەك،» - دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سەمەي قالاسىنداعى باس مۋزەيدە اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاڭا ەكسپوزيتسيا بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاساقتالدى. مۋزەي كەشەنىنىڭ ءبىر عيماراتى «ابايتانۋ» ورتالىعى بولىپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى. مۇندا «ابايتانۋ» زالى، بەينەلەۋ ونەر تۋىندىلارى گالەرەياسى جانە كورمەلەر زالى ورنالاسقان. بۇل ورتالىقتا 25 ورىندىق كىشى ءماجىلىس زالى بار. گالەرەيا زالىندا مۋزەي قورىنداعى بەينەلەۋ ونەر تۋىندىلارىنان جوسپارعا سايكەس ارنايى تاقىرىپتارمەن كورمەلەر ۇيىمداستىرىلىپ، اۋىسىپ تۇرادى. ەلىمىزدىڭ، ءوڭىرىمىزدىڭ سۋرەتشىلەرىنىڭ جەكە كورمەلەرى دە ۇيىمداستىرىلادى.
«ابايتانۋ» زالىندا ءارتۇرلى شارالار، دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىستەرى وتكىزىلەدى. وندا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان ارنايى «ابايتانۋ» ساباقتارى وتكىزىلۋدە.
وسى ورايدا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مۋزەي بازاسىندا اباي اتىنداعى عىلىمي-مادەني ورتالىعىن اشىپ، ماتەريالدى-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتىپ، ابايتانۋعا قاتىستى قوسىمشا اقپاراتتىق ماتەريالدارمەن، كىتاپتارمەن تولىقتىردى.
بيىل مامىر ايىندا اباي مۋزەيى جانە اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىق بايلانىس اياسىندا «اباي مۇراسى جانە زاماناۋي مۋزەي: تانىم، ءبىلىم-عىلىم جانە تاربيە توعىسى» تاقىرىبىنداعى دوڭگەلەك ۇستەل وتكەن بولاتىن. شارا بارىسىندا اباي ۋنيۆەرسيتەتى ارنايى عىلىمي-ادىستەمەلىك كابينەت اشۋدى جوسپارلاعانى تۋرالى ايتىلعان ەدى. 2024 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا وسى ورتالىقتىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى.
ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا وراي مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆانىڭ، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەكتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتتارى تابىستالدى.
اشىلۋ سالتاناتىنا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى شەرحان تالاپ، اباي وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى جاسۇلان سارسەباەۆ، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسقارما توراعاسى، رەكتورى بولات تىلەپ، سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسقارما توراعاسى، رەكتورى دۋمان ورىنبەكوۆ، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اباي اكادەمياسى باسشىسى جاندوس اۋباكىر جانە بىرقاتار تانىمال عالىمدار، بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، اباي ءوڭىرىنىڭ زيالى قاۋىمى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى.
اباي اتىنداعى عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىقتى اشۋدىڭ ماقساتى – اباي ۋنيۆەرسيتەتى، ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيى، «ابايتانۋ اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ، مۋزەيمەن شەتەلدەردەگى اباي ورتالىقتارى اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ، اباي مۇراسىن جاستار اراسىندا ناسيحاتتاۋدىڭ يننوۆاتسيالىق فورمالارىن ايقىنداۋ.
سونداي-اق، اباي ءىلىمى ارقىلى ءبىلىم الۋشىلارعا تاربيە بەرۋ، ونىڭ شىعارمالارى مەن «تولىق ادام» ءىلىمىن عىلىمي-ادىستەمەلىك تۇرعىدان ناسيحاتتاۋ، جاھاندانۋ جاعدايىندا زاماناۋي مۋزەيدىڭ مۇمكىندىكتەرىن جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىم-عىلىم، تاربيە-تانىم پروتسەسىندە ءتيىمدى قولدانۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ، مۋزەيگە كەلۋشىلەر سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاڭا ادىستەمەلىك تەتىكتەردى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ، ولكەتانۋ باعىتتاعى مادەني ءتۋريزمدى دامىتۋ، اباي مۋزەيى مەن اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي-ىنتىماقتاستىق بايلانىس كوكجيەگىن كەڭەيتۋ مىندەتتەرى قويىلعان.
بۇل ورتالىق ۇلى تۇلعانىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ، ساقتاۋ جانە بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەيتىن بولادى. باستىسى كەلەر ۇرپاق اباي مۇراسىن ۇمىت قالدىرماسا دەيمىز.
- عىلىمي-مادەني ورتالىقتىڭ جۇمىسى قانداي باعىتتارعا نەگىزدەلگەن؟
- عىلىمي-مادەني ورتالىق جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى بويىنشا ابايتانۋعا قاتىستى بارلىق شارالار ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. مۇندا تاقىرىپتىق كورمەلەر ۇيىمداستىرۋ، عىلىمي-تانىمدىق باسقوسۋلار مەن مادەني-كوپشىلىك شارالار، دارىستەر، ءبىلىم سايىستار وتكىزۋدى جوسپارعا الىپ وتىرمىز.
مىسالى، ناۋرىز ايى كەزىندە ءداستۇرلى تۇردە «مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى «ابايتانۋ» كۋرسىن وقىتۋ» تاقىرىبىندا مەكتەپ ۇستازدارىنا ارنالعان سەمينار وتكىزىلىپ كەلەدى. بۇل سەمينارعا «ابايتانۋ» كۋرسىن وتكىزەتىن ۇستازدار، «ابايتانۋ» ءپانى وقۋلىعىنىڭ اۆتورلارى، عالىمدار قاتىسىپ، ءوز تاجىريبەلەرىمەن بولىسەدى. العاشىندا سەمەي قالاسىنىڭ مەكتەپتەرىنىڭ ۇستازدارى قاتىساتىن بولسا، سوڭعى ەكى جىلدا وبلىستىق دەڭگەيدە وتكىزىلدى. سونىمەن قاتار «ابايدى وقى، تاڭىرقا»، «شاكارىم دانالىعى»، «مۇحتار مۇراسى – ادامزات قازىناسى» اتتى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان ءداستۇرلى سايىستارىمىز دا بار. مۇنداي سايىستار ءار ءتۇرلى جاستاعى قاتىسۋشىلارعا ارنالعان. ماسەلەن «اسەمپاز بولما ارنەگە» سايىسى 4-5 جاستاعى بالدىرعاندارعا ارنالعان. سونداي-اق، ستۋدەنتتەرگە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە، مادەني مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان ءتۇرلى سايىستار مەن كۆەست، كۆيز ويىندارى دا بار.
سونىمەن قاتار مۋزەي قورىندا ساقتالعان قولجازبالار مەن كىتاپتار زەرتتەلىپ، ارنايى باسىلىمدار دايىنداۋ دا ۇنەمى نازاردا. مۋزەيدىڭ شىعارماشىلىق قۇرامىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ جەكە زەرتتەۋ تاقىرىپتارى بار. جىل بويى ءار قىزمەتكەر ءوز تاقىرىبى اياسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ماقالا جازىپ، باياندامالار دايىندايدى. ول جۇمىستارىن وقۋ ورىندارىنداعى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەرمەن بىرلەسە جۇرگىزەدى.
مۋزەيىمىزدىڭ نەگىزگى اتقاراتىن قىزمەتى – اباي، شاكارىم، م.اۋەزوۆ جانە ابايدىڭ شاكىرتەرىنىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋ. بۇل جۇمىس سوناۋ 1940 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولاستاعان ەمەس.
- عىلىمي ورتالىق قىزمەتكەرلەرىن ايتا كەتسەڭىز. اباي مۇراسىن زەرتتەۋگە كىمدەر قاتىسادى؟
- اتالعان عىلىمي-مادەني ورتالىقتىڭ جەكە قىزمەتكەرلەرى قاراستىرىلماعان. مۋزەيدەگى عىلىمي قۇرام تىكەلەي وسى قىزمەتپەن اينالىسادى دەگەن ويدامىز. سەبەبى، الداعى ۋاقىتتا وتكىزىلەتىن عىلىمي-تانىمدىق باعىتتاعى شارالاردى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ زەرتەۋ تاقىرىبى نەگىزىندە اياسىن كەڭەيتىپ وتىرادى.
مۋزەي ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وقۋ ورىندارىمەن، شىعارماشىلىق ورتالىقتارمەن، مۋزەيلەرمەن شىعارماشىلىق، ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمدار اياسىندا بىرلەسە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اتاپ وتسەك، قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۆرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت جانە تاعى باسقالارى.
ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدىك مۋزەيلەرمەن، ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-قورىقتارمەن بايلانىس ورناتىلعان. عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسۋ، ماقالالار جاريالاۋ، باسىلىمدار دايىنداۋ، جىلجىمالى كورمەلەر ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن دا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قاراشا ايىنىڭ باسىندا تاتارستاندا «قازان كرەملى» مۋزەي-قورىعىندا ءبىزدىڭ كورمەمىز ۇيىمداستىرىلدى. كەلەسى جىلى ل.ن.تولستويدىڭ «ياسنايا پوليانا» مۋزەي-قورىعىنىڭ كورمەسى بىزگە كەلەدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
بۇعان قوسا، كەلەسى جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىق مەرەتويى قارساڭىندا قاراقالپاقستان ەلىندەگى بەرداق اتىنداعى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيمەن بىرلەسە حالىقارالىق ۆەبينار وتكىزۋدى جوسپاردا تۇر. اتالعان عىلىمي-تانىمدىق ورتالىقتاعى مۋلتيمەديالىق قوندىرعىلاردىڭ مۇكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن عىلىمي وتىرىس وتەدى. كەڭ اۋقىمداعى شارالار ارقىلى مۋزەي ماماندارىنىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ دە، قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ۇيىمداستىراتىن عىلىمي-تاجريبەلىك سەمينارلار مەن ترەنينگتەردىڭ دەنى وسى ورتالىق جۇمىسىن جانداندىرارى انىق جاعداي.
- جاستاردى اباي مۇراسىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار اتقارىلماق؟
- جوعارىدا اتالعان جۇمىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستار قاۋىمىنا باعىتتالعان. اسىرەسە، ادەبي كۆەست، كۆيز ويىندارى جاستار قاۋىمىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى. وسى ورايدا وڭىرىمىزدەن شىعىپ، ەندى تالانتىمەن تانىلىپ كەلە جاتقان تالاپتى جاستاردىڭ مۋزەي قابىرعاسىندا تىرناقالدى تۋىندىلارىنىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزۋ، «اشىق ميكروفون» اياسىندا جاستاردىڭ ءوز ونەرلەرىن ورتاعا سالۋى، كرەاتيۆتى جاستاردى مۋزەي شارالارىنا تارتۋ جۇمىستارى ۇنەمى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
مۋزەيدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىن قىزىقتى ءارى كوركەم ەتىپ جۇرگىزۋ قولعا الىندى. مۋزەيدىڭ Instagram, Facebook, Tiك تok پاراقشالارى ارقىلى دا مۋزەي جاڭالىقتارىمەن قاتار ءارتۇرلى قىزىقتى اقپارات بەرىلىپ وتىرادى.
- ايتىپ وتكەنىڭىزدەي، ابايدى زەرتتەۋ 1940 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولاستاعان ەمەس. سىزدىڭشە، اباي ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتە مە؟
- البەتتە. مۋزەيگە كەلۋشى قوناقتارعا قاراپ-اق ابايعا دەگەن قۇشتارلىق، ابايدى ارداقتاۋ باستاماسى ەش تولاستامايتىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. جىل سايىن ابايدى تانۋعا اسىعىپ كەلەتىن كورەرمەندەر مەن تۋريستەر قاراسى قالىڭ. ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي دەگەن – تەرەڭ تەڭىز، الىپ مۇحيت. ابايدى تانىعان سايىن، ونىڭ تۇبىنە مارجاندارىن الۋ ءۇشىن سۇڭگي بەرۋىڭ كەرەك، سۇڭگي بەرۋىڭ كەرەك. ال مەن ونىڭ بەتىن عانا قالقىدىم» دەگەن ەكەن.
سوندىقتان ابايدى تانىپ-ءبىلۋ، زەرتتەۋ ەشقاشان توقتامايدى. ءار ۇرپاق ءوز ابايىن تابۋى، ءوز ابايىن اشۋى كەرەك.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
