ەلدىك بەلەستەرى

بۇرىنعى ءبىر «ەرتەگى» – بۇگىنگى كۇننىڭ ەرمەگى. زامان دا، ادام دا وزگەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە تاريحي شىندىققا نەگىزدەلمەگەن، ءۇستىرتىن وي-پىكىرلەر ىعىسىپ، دايەكتى جاڭا تۇجىرىمدارعا ورىن بەرىلىپ جاتادى. سەبەبى بۇل – ءومىر زاڭى، ونسىز قوعام دامۋى جونىندە ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. «جەڭىسكە جەتكەندەردىڭ» «وي قۋاتىمەن» جازىلعان قازاق حالقى تاريحىنىڭ پايىمدالۋى دا سوڭعى ۋاقىتتا وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. قايتا قاراستىرلىپ وتىرعان پروبلەمالاردىڭ ىشىندە كوشپەلى سوتسيۋمداردىڭ وركەنيەتتىڭ قۇرامدى جانە ينتەگرالدى بولىگى ەكەندىگى، كوشپەلى قوعامدى وتىرىقشى جانە قالالىق دامۋ جولى تاجىريبەلەرىنە نەگىزدەلگەن تۇجىرىمدامالار مەن سحەمالار ارقىلى تۇسىندىرۋگە بولمايتىندىعى دالەلدەنىپ وتىر. وسىعان قاراماستان قازاقتاردىڭ ءوز دامۋىندا «شارۋاشىلىق قاۋىمنان»، نە بولماسا «اسكەري وداقتان» جوعارى كوتەرىلمەگەندىگى تۋرالى «ۋاجدەر» ءالى دە كەيبىر ساياساتكەرلەر مەن عالىمدار تاراپىنان سان-ساققا جۇگىرتىلۋدە. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، ول جونىندە الەم جۇرتشىلىعىنا تەرىس تۇسىنىك بەرۋگە تىرىسۋشىلىقتىڭ ماقساتى – حالقىمىزدىڭ وتكەنىن تاريحي قۇجاتتار نەگىزىندە سارالاپ، ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن ءبىلدىرۋ ەمەس، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە، ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا كۇيە جاعۋ ەكەندىگى قۇپيا ەمەس. وسىعان وراي 1996 جىلدىڭ ساۋىرىندە قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ: «بۇدان بۇرىنعى كەزدە قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگى بولماعاندىعى تۋرالى ءتۇرلى سىپسىڭ پىكىرلەرگە توسقاۋىل قويۋ قاجەت»، «تاريح عىلىمىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەس مىندەتىنىڭ ءبىرى» وسى دەپ ايتقان ۇلاعاتتى سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەن وزەكتىلىگى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى (ەگەمەن قازاقستان. 1996. 30 ءساۋىر).

قازاق حالقىنا اقىل ايتۋعا، ونىڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى ورنىن ءوزى بەلگىلەۋگە بەيىم اۆتورلاردىڭ مالىمدەمەلەرى، مۇمكىن، ونىڭ رەسەي قۇرامىندا بولعان كەزىن مەڭزەيتىن شىعار. مۇنداي جاعدايدا ولارمەن كەلىسۋگە دە بولادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەننەن كەيىن قازاقتاردىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىنەن ايىرىلعانى راس. پاتشا وكىمەتى حVIII عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاق مەملەكەتتىلىگىن جويۋعا، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز حاندارىن سايلاۋسىز، ءوزى تاعايىنداۋعا تىرىستى. ال، ءحىح عاسىردىڭ 20-جىلدارى حاندىق بيلىكتى ءبىرجولاتا جويۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلدى.

كەڭەس زامانىندا دا، ءسوز جۇزىندە بولماسا، قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى قالپىنا كەلتىرىلە قويعان جوق. قايتا جارتىسى قىرعىنعا ۇشىراپ، قازاق حالقى تاريح ساحناسىنان ءوشىپ كەتۋگە از-اق قالدى. وسىلايشا قازاقتار ەكى جارىم عاسىردان استام ۋاقىت بويى وتارلىقتىڭ قۇربانىنا اينالىپ، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋى تۇرعىسىنان كەنجەلەپ قالدى، ۇلتتىق ساناسى ۋلاندى، سان الۋان تاجىريبە نىسانىنا اينالدى…

الايدا وتكەنگە – سالاۋات دەيىك. دۇنيە جۇزىندە وتارلانعان ەل – ءبىز عانا ەمەسپىز. رەسەيدىڭ ءوزى دە ەكى جارىم عاسىر بويىنا التىن وردانىڭ قۇرامىندا كۇن كەشكەن جوق پا ەدى؟!

تالاس تۋدىرىپ كەلە جاتقان ماسەلە – بىلىمدىلىگىنەن گورى مەنمەندىگى باسىم، ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستى تاريحي شىندىققا جەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر مەتودولوگياسى رەتىندە قاراستىراتىن اۆتورلاردىڭ مۇنان بۇرىن دا، ياعني رەسەيمەن بەتپە-بەت كەلگەنگە دەيىن «قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىكتى باستارىنان كەشپەگەندىگى» جونىندەگى پىكىرلەرى.

قازاقتاردىڭ ءوز دامۋىندا مەملەكەتتىلىك دارەجەگە قولدارى جەتپەدى دەۋشىلەر سول باياعى، حVIII عاسىردان بەرگى كوشپەلىلىك پەن مەملەكەتتىلىك ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارادى-مىس سەكىلدى بولجامدارعا سۇيەنەدى. ولار قازاقتاردى سايىن ساحارادا تابيعات ماۋسىمدارىنا وراي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن ادامدار توبىرى رەتىندە عانا قابىلدايدى. مۇنداي پىكىر گەگەل جانە باسقا دا باتىسەۋروپالىق فيلوسوفتاردان كەيىن پاتشالىق رەسەي زامانىنداعى ا.ي. لەۆشيننىڭ ەڭبەگىنەن باستاۋ الدى. رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى «اعارتۋشىلىق ميسسياسى» دەگەن تۇجىرىمداما وسىنى تالاپ ەتتى.

كەڭەس زامانىندا دا قازاق مەملەكەتتىلىگىنە كوزقاراس ءتۇبىرلى وزگەرە قويمادى. ول ۋاقىتتا «قازاقتاردا مەملەكەت بولدى» دەگەن ءسوز ءۇشىن عانا ونىڭ اۆتورىنا «ۇلتشىلدىق» ايىپ تاعىلا سالاتىن. وسىلايشا 1945 جىلى «بولشەۆيك» جۋرنالىندا جارىق كورگەن م.ا. موروزوۆتىڭ ماقالاسىندا قازاقستان تاريحىنا ارنالعان ەڭبەك اۆتورلارى «ۇلتشىلدار» بولىپ شىعا كەلدى.

ماتەرياليستىك ءادىسنامانى ۇستانعان عالىمدار مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىن تاپتىق قاتىناستاردىڭ جەمىسى رەتىندە قاراستىردى دا، ەۋرازيا كوشپەلى سوتسيۋمى تاريحىنىڭ كۇردەلى بەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن بۇل ماسەلە جونىندەگى پىكىرتالاستار نەگىزىنەن «كوشپەلى فەوداليزم» شەڭبەرىندە ءوربىدى. ءوز كەزەگىندە بۇل تۇجىرىمداما ورتا عاسىرلار مەن جاڭا زاماننىڭ باس كەزىندەگى كوشپەلىلەردىڭ مەملەكەتتىگىن فەودالدىق قوعامدىق قاتىناستاردىڭ دامۋى تۇرعىسىنان زەرتتەۋگە عانا مۇمكىندىك بەردى.

زەرتتەۋشىلەر نەگىزگى وندىرگىش كۇش رەتىندەگى جەرگە قالىپتاسقان فەودالدىق جەكە مەنشىكتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قازاقتاردا مەملەكەت قۇرىلمادى جانە وعان ءتيىستى جاعداي تۋمادى، تەك مەملەكەتتىلىكتىڭ كەيبىر نىشاندارى عانا بايقالدى دەپ تۇيىندەدى.

ل.ۆ. ديۋكوۆ، ا.م. داۆيدوۆيچ دەگەن اۆتورلار قوعامنىڭ رۋلىق-تايپالىق نەگىزدە ۇيىمداسۋىنىڭ ساقتالىپ كەلگەندىگىنە بايلانىستى قازاقتاردا 1917 جىلعا دەيىن ەشقانداي مەملەكەتتىلىك بولعان ەمەس، قازاق قوعامى حV – حVIII عاسىرلاردا اسكەري دەموكراتيا جاعدايىندا ءومىر ءسۇردى دەگەن قاساڭ قاعيدانى دالەلدەۋگە تىرىستى. ونداعى اپريوري ايتاتىندارى تاپتار، تايپالار وداعى جانە مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى ءبىر ۋاقىتتا، قاتارلاسا جۇرمەيدى-مىس. بۇل اۆتورلار جەكە مەنشىك، تاپتار جانە تاپتىق كۇرەس قانا قوعامىنىڭ رۋلىق-تايپالىق ۇيىمداسۋىن ءوشىرىپ، ونى مەملەكەتپەن اۋىستىرادى دەپ ەسەپتەيدى.

مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋىنا قاجەتتى العى شارتتاردى جەرگە جەكە مەنشىكتەن، تاپتار مەن تاپتىق كۇرەستەن ىزدەۋشىلىك، ونى ءبىر تاپتىڭ ەكىنشى تاپتى باعىنىشتىلىقتا ۇستاۋ قۇرالى رەتىندە ەسەپتەۋ سان الۋان سۇراقتار تۋدىرىپ، زەرتتەۋشىنى تىعىرىققا تىرەيدى.

ماتەرياليستىك ءادىسناما كوشپەلى قوعامدا تۋىستىق جانە گەنەالوگيالىق بايلانىستار نەگىزىندە مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى كوپشىلىك تانىعان يدەيانى مۇلدەم قوستامايدى.

بۇل سەكىلدى فيلوسوفيالىق-الەۋمەتتانۋشىلىق اعىمنىڭ كەزىندە ەۋروپالىق ەلدەردىڭ تاريحي دامۋىنىڭ تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن وي-پىكىردىڭ جەمىسى ەكەندىگى، كوشپەلى قوعامدى ونىڭ تار شەڭبەرىندە ۇعىنۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى عىلىمي ادەبيەتتە مويىندالعان. كوشپەلى سوتسيۋمدارداعى بيلىكتىك قاتىناستاردىڭ ءمانى مەن ەرەكشەلىكتەرىن وتىرىقشى-ەگىنشىلىكتى مەملەكەتتەردەگى بيلىكتىك قاتىناستار مودەلى تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.

تاريح عىلىمىندا كوشپەلىلەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ورتا عاسىرلاردا ساياسي جانە الەۋمەتتىك دامۋى جونىندە جاڭا كوزقاراستىڭ ورىن الىپ وتىرعاندىعىنا، عىلىمي اينالىمعا قىتاي، اراب، پارسى، تۇرىك دەرەككوزدەرىنىڭ ەنۋىنە بايلانىستى كوپتەگەن تاقىرىپتارعا باسقاشا باعا بەرىلۋدە ەكەندىگىن ەستىمەيتىن «ساياسي ساڭىراۋلىق» بۇگىن دە بارشىلىق.

دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن عالىمدارىنىڭ ەۋرازيا تۇرعىندارىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسقاندىعىن جازىپ جۇرگەنى بۇگىن عانا ەمەس. نەمىس عالىمى گ.شۆارتس: «سوناۋ كونە زاماننان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ورتالىق ازيا مەن ونىڭ تۇرعىندارى بۇكىل ادامزات بالاسىنا زور ىقپال جاساپ كەلەدى. ورتالىق ازياسىز كورشىلەس جاتقان ەلدەردىڭ تاريحى قانشالىقتى تۇسىنىكسىز بولسا، شىعىستاعى قىتاي، باتىستاعى جەرورتا تەڭىزى ماڭايىنداعى مەملەكەتتەر مەن وڭتۇستىگىندەگى ءۇندىستانسىز ورتاازيالىق ەلدەردىڭ تاريحى سونشالىقتى بۇلدىر كورىنەر ەدى»، – دەيدى (گەلمگولت گ. يستوريا چەلوۆەچەستۆا. ۆسەميرنايا يستوريا. ت. ءىى. سپب، 1902. س. 112, 115).

عالىمنىڭ بۇل سوزدەرى كوشپەلىلەردىڭ توماعا-تۇيىق، دانيەل دەفونىڭ حVII عاسىرداعى بەيمالىم ارالىندا ءومىر سۇرمەگەندىگىن، ولاردىڭ وراسان زور ايماقتا وتىرىقشى مەملەكەتتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىن كورسەتەدى.

مۇنداي پىكىردەگى گ. شۆارتس – جالعىز ەمەس. پروفەسسور ي.س. براگينسكي دە: «ورتا ازيا – ادامزات وركەنيەتىنىڭ العاشقى وشاعىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەسەپتەلەدى»، – دەپ جازادى.

كوشپەلىلەر جونىندەگى ءپوزيتيۆتى وي-پىكىرلەردىڭ، جازبا جانە ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردىڭ مولايۋى ءبىراز عالىمداردى ەسكى قيسىندار مەن پايىمداۋلاردان باس تارتۋعا ماجبۇرلەدى. ولار ەندى كوشپەلىلەردىڭ ۋاقىتشا مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرگە قول جەتكىزۋى مۇمكىن، الايدا بۇل قۇرىلىمدار وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ىقپالىمەن دۇنيەگە كەلدى دەگەنگە كوشتى. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، كوشپەلىلەر جاسامپازدىق الەۋەتى تومەن، ەلىكتەۋگە عانا قابىلەتى  جەتەرلىك حالىق بولىپ شىعادى. مۇنداي تۇجىرىم 1996 جىلدىڭ 3-5 ساۋىرىندە الماتى قالاسىندا وتكەن «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىك ەۆوليۋتسياسى» دەگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا جاسالعان ءبىر باياندامادا كورىنىس بەردى. وندا ۇلى دالاداعى كوشپەلىلەر مەملەكەتتىلىگىنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ ۇيىمداسۋىن قامتاماسىز ەتە الماعاندىعى، سونىمەن بىرگە كوپ جاعدايدا گەنوتسيدپەن اياقتالاتىن ۇزدىكسىز سوعىستارعا اكەلىپ وتىرعاندىعى، وتە تۇراقسىزدىعى، قايشىلىقتاردى شەشۋ قابىلەتىنىڭ تومەندىگى، ءوز ۇستەمدىگى ارقىلى رەسەيدىڭ ۇلى دالادا، كەيىن تۇركىستاندا تىنىشتىق ورناتىپ، ەۋرازيانىڭ گەوساياسي بىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتكەندىگى تۋرالى پىكىر العا تارتىلدى (ۆەستنيك كازگۋ. سەر. يستوري: 1996. №3. س. 192).

بۇل سوزدەردى ايتىپ تۇرعان بۇگىنگى كۇنگى قۇرمەتتى پروفەسسور ەمەس، رەسەيدىڭ «كۋلتۋرترەگەرلىك ميسسياسىن» ۋاعىزداعان ءحىح عاسىر اۆتورى ما دەپ قالاسىڭ!

«مەملەكەت» دەگەنىمىز نە؟ ادەبيەتتە ونىڭ جۇزدەن استام انىقتاماسى بار. «قازاقتاردا بۇرىن مەملەكەت بولمادى» دەپ جۇرگەن اۆتورلار ونىڭ باتىستىق مودەلىن عانا مويىندايدى جانە ول «كلاسسيكالىق انىقتاما» دەپ اتالادى. وعان سايكەس كەلمەيتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار «ەرتە فەودالدىق»، «مەملەكەتتىك فۋنكتسيالارى شەكتەۋلى» ساياسي ۇيىمداسۋ فورماسىنا جاتقىزىلادى.

ەۋرازيا كوشپەلىلەرىندە سوڭعىلار گەنەراتورلىق سيپاتتاعى ىشكى كۇشتەردىڭ ەمەس، سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن پايدا بولدى، ولار «كلاسسيكالىق دەفينيتسيا» تۇرعىسىنان شىنايى مەملەكەتكە جاتپايدى دەلىنەدى.

بۇل اعىم وكىلدەرى مەملەكەتتىلىكتىڭ ورىن الۋىن كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشى وڭىرلەرمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسۋىمەن بايلانىستىرادى. ولاردىڭ ءبىر وكىلى – ت. بارفيلد (اقش) «دالالىق يمپەريالاردىڭ» (ساياسي ورتالىعى مونعول ۇستىرتىندە ورنالاسقان مەملەكەتتەردى ايتادى. – ك.ە.) پايدا بولۋى جانە ءومىر ءسۇرۋى مەن قىتاي مەملەكەتىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىنىڭ ارتۋى اراسىندا كاۋزالدى بايلانىس بولعاندىعىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. قىتاي ءبىر ورتالىققا  باعىنعان جانە قۋاتتى مەملەكەتكە اينالعان كەزدە كوشپەلىلەر دە سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلدى، قىتاي ساياسي انارحيا مەن ەكونوميكالىق دەپرەسسياعا ۇشىراپ قۇلدىراعان شاقتا، دالالىق مەملەكەتتەر دە سونداي كۇيگە ءتۇستى دەيدى ول.

پروفەسسور پيتەر گولدەن (اقش) ەۋرازيانىڭ كوشپەلى تۇركى تايپالارى «العاشقى قاۋىمدىق»، ياعني مەملەكەتسىز قوعام مەن «دامىعان كۇردەلى قوعام» ساتىلارى اراسىندا ءومىر ءسۇردى، سول سەبەپتى اڭگىمە مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى ەمەس، كوشپەلىلەردىڭ مەملەكەتتىلىكتى سىرتتان اكەلۋى، نەمەسە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتى كوشپەلىلەردىڭ جاۋلاپ الۋى جونىندە عانا بولۋى كەرەك دەگەندى ايتادى.

مۇنان پ. گولدەن تۇجىرىمدارىنىڭ ت. بارفيلد تەورياسىنىڭ كوشىرمەسى ەكەندىگىن كورەمىز.

پروفەسسور ا.م. حازانوۆتىڭ «كوشپەلىلەر جانە سىرتقى دۇنيە» اتتى كىتابىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى دا «كوشپەلىلەر ءوز الدىنا، سىرتقى دۇنيەنىڭ تىكەلەي ىقپالىنسىز ءومىر سۇرە المايدى» دەگەنگە سايادى.

دالالىق يمپەريالاردىڭ قۋاتتى قىتاي يمپەرياسىنىڭ «كولەڭكەسى» رەتىندە پايدا بولۋى جونىندەگى تەوريانىڭ تاريحي فاكتىلەرگە سايكەس كەلمەيتىندىگى كوپتەگەن عالىمدار تاراپىنان دالەلدەنىپ وتىر. پروفەسسور مايكل درومپ (اقش) «ىشكى ازيادا يمپەريالىق مەملەكەتتىڭ قۇرالۋى» دەگەن ماقالاسىندا VI – IX عاسىرلار اراسىنداعى تۇركى مەملەكەتتەرى تاريحىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە ت.بارفيلد تەورياسىنىڭ بۇل مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋى مەن ىدىراۋىن تۇسىندىرە المايتىندىعىن، سول سەبەپتى ونىڭ نەگىزسىزدىگىن كورسەتىپ بەردى.

نيكولا دي كوسمو (يتاليا) ت.ءبارفيلدتىڭ بيلىك تسيكلدارى پروبلەمالارى مەن بيپوليارلىق ەكونوميكالىق مودەلگە نەگىزدەلگەن تۇجىرىمداماسىنىڭ شەكتەۋلىلىگىنە ناقتىلى دالەلدەر كەلتىرىپ، ونىڭ ورنىنا كوپفاكتورلى ءادىسنامانىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالادى.

«مەملەكەت» دەگەنىمىز، قۇرىلىمدىق فۋنكتسيونالدىق تالداۋ تۇرعىسىنان العاندا، قوعامدى ۇيىمداستىرۋشى – رەتتەۋشى جۇيە، سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ رەسمي بيلىك ورگاندارىنىڭ جانە اتريبۋتتارىنىڭ تۇتاس جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. كوشپەلى قوعامدا مەملەكەتتىلىكتىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى العى شارتتارى قانداي جاعدايدا قالىپتاسىپ، قوعامدى ۇيىمداستىرۋ جانە رەتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى؟ ا.م. حازانوۆ، ن.ن. كرادين، ت.د. سكرىننيكوۆا جانە باسقا دا عالىمداردىڭ ەۋرازيالىق كوشپەلىلەر قوعامىندا باسقارۋ سۇرانىسىنا اكەلەتىن كاتاليزاتورلىق سيپاتقا يە ىشكى كۇشتەر بولمادى دەگەن پىكىرلەرىندە نەگىز بار ما؟

كوشپەلى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋى جانە قوسىمشا ءونىمنىڭ، كەيبىر جاعدايدا وتىرىقشى – ەگىنشىلىكتى اۋدانداردان دا، كوپ ءوندىرىلۋى ەۋرازيالىق تۇركىلەردە باسقارۋ اپپاراتىن قۇرۋعا جەتەلەگەندىگى تاريحي دەرەككوزدەرىمەن دالەلدەنەدى.

ماتەريالدىق جانە ادام رەسۋرستارىنىڭ جيناقتالۋ جانە شوعىرلانۋ پروتسەستەرىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، كوشپەلىلەر قوعامىندا ءبىر ساياسي قۇرىلىمعا بىرىگۋدىڭ ەكونوميكادان تىس جاتقان، مۇددەلىلىك پەن قاجەتتىلىكتەن تۋىندايتىن فاكتورلار بارشىلىق. ولارعا: قاۋىمدار اراسىندا جەردى پايدالانۋ جونىندەگى ءوزارا قاتىناستاردى رەتتەۋ، كوشۋ باعىتتارىن انىقتاۋ، جايىلىمدىقتاردى ءبولىسۋ، رۋارالىق ماسەلەلەردى شەشۋ، ەكولوگيالىق، ودان تۋىندايتىن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق اپاتتاردى بولدىرماۋ، كورشى وتىرىقشى جانە كوشپەلى وڭىرلەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ساياسي قارىم-قاتىناستاردى ۇيىمداستىرۋ، سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋ جاتتى.

وسى قاجەتتىلىكتەر تايپالاردىڭ، تايپالىق وداقتاردىڭ، ولاردان دا جوعارى تۇرعان بىرلەستىكتەردىڭ، جۇزدەردىڭ جانە ت.ب. ءىرى بىرلەستىكتەردىڭ (مىسالى، الشىن، «الاش مىڭى») قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. ساياسي ەۆوليۋتسيا بارىسىندا بۇل الەۋمەتتىك ورگانيزمدەر اراسىنداعى قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرۋعا قاجەتتى تەتىك رەتىندە يەرارحيالىق سيپاتتاعى پوتەستارلىق-ساياسي ۇيىم پايدا بولادى. ول گەنەالوگيالىق تۋىستىق پرينتسيپىنە نەگىزدەلەدى. اسكەري-پوتەستارلىق بىرلەستىكتەر باسقا رۋلار مەن تايپالار ەسەبىنەن ۇلعايىپ، وسى نەگىزدە مەملەكەتتىك بىرلەستىك – حاندىق قۇرىلادى.

سونىمەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى وندىرىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىنان جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداسۋدى، قوعامنىڭ ىشكى ءومىرىن دە رەتتەپ وتىرۋدى تالاپ ەتەتىندىگىن كورەمىز.

باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، كوشپەلىلەردىڭ ءوزىنىڭ ساياسي دامۋىندا تەك تايپالىق كونفەدەراتسيا دارەجەسىنە جەتكەندىگى، مەملەكەتتىلىكتىڭ قارساڭىندا عانا تۇرعاندىعى جونىندەگى پىكىرلەردىڭ نەگىزسىزدىگى ايقىندالا تۇسەدى. كوشپەلىلىك مەملەكەتتىلىكتى جوققا شىعارمايدى، كوشپەلى سوتسيۋمنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىدا تىرشىلىك يمپەراتيۆتەرىنە باعىنادى. الايدا كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ سالتى جونىندە قانشالىقتى تەرىس كوزقاراستا بولعانىمەن، كوشپەلىلەردىڭ بارلىعىن بىردەي «نومادتار» دەپ جالپىلاما قاراستىرۋعا بولمايدى. زەرتتەۋلەردە كوشپەلىلەر قوعامىنا قاتىستى تەرمينولوگيالاردىڭ دا تۇرلىشە قولدانىلاتىندىعى ەسكەرىلە بەرمەيدى جانە ولاردىڭ سەمانتيكاسى تۇرلىشە ۇعىنىلادى. ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى لوۋرەنس كرادەر (كەيىن گەرمانياعا قونىس اۋداردى) قازاقتار تاريحىنا ارنالعان ەڭبەكتەرىندە مال شارۋاشىلىعىنان تاۋەلدى ادامدار قوعامىنا «پاستوراليزم» (باقتاشىلىق) تەرمينىن قولدانادى.

بىراق ادەبيەتتە «باقتاشىلىق» پەن كوشپەلىلىك تەرميندەرىنىڭ قولدانىلۋى دا ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن. پروفەسسور ا. حازانوۆ «باقتاشىلىقتان» گورى «كوشپەلىلەر» تەرمينىنە دەن قويسا، ت. بارفيلد «كوشپەلى باقتاشىلىق» تەرمينىنە ىقىلاس تانىتادى. ونىڭ (ياعني ت. ءبارفيلدتىڭ) جەرلەسى د. سينور نومادتاردىڭ بارلىعى بىردەي باقتاشى بولعان ەمەس جانە باقتاشىلاردىڭ ءبارى بىردەي نومادتار بولعان جوق دەپ دۇرىس ەسكەرتەدى (Sinor D. Reflections on the history and historiography of the nomad empires of Central Asia // Acta Academiاە Hung. Vol. 58 (1). 2005. P. 7). شىنىندا دا «نومادتاردىڭ» بارلىعى بىردەي كوشپەلىلەر بولعان ەمەس، سول سەبەپتى بۇل ەكى تەرميندى سينونيمدەر رەتىندە الۋعا نەگىز جوق (مىسالى، تايگا تەرىمشىلەرى نەمەسە اڭشىلار، مۇحيت ۇستىندەگى كوشپەلىلەر، بۇعى وسىرۋشىلەر ت.ب.). د. سينور ساياسي ورتالىعى ەۋرازيانىڭ اشىق وڭىرىندە ورنالاسقان تۇرعىنداردى «اتتىلى نومادتار» دەپ اتاعاندى ءجون كورەدى.

قالاي بولعاندا دا ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىن، اسىرەسە، ولاردا مەملەكەتتىلىكتىڭ پايدا بولۋى تەتىكتەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن بارلىعىنا بىردەي «جالپى زاڭدىلىقتاردى» تاڭباي، ارقايسىسىن ناقتىلى تۇردە، بىراق كورشىلەس ەلدەرمەن بايلانىستار كونتەكستىندە قاراستىرۋ قاجەت. سەبەبى مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋ پروتسەستەرى مەن فورمالارى ءتۇرلى حالىقتاردا بىركەلكى بولا بەرمەيدى. كوشپەلى تۇرمىستا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردا دا مەملەكەت گەنەزيسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار.

ورتالىق ەۋرازيا تاريحىنىڭ نەگىزگى كونتسەپتسياسىنا ءتان جالپى قاتەلىك بۇل ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ ۇزدىكسىز ميگراتسيالىق قوزعالىستا بولعاندىعى جونىندەگى كوزقاراس بولىپ تابىلادى. باتىس تاريحشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، «اتتىلى كوشپەلىلەر – جاۋلاۋشىلار» قىتايدان ەۋروپاعا ۇنەمى جورىقتار ۇيىمداستىرىپ وتىرادى. ىشكى ازيا ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا جالپى ميگراتسيانىڭ جاسالۋى جونىندەگى يدەيا جوزەف دە گيننىڭ «حۋنداردىڭ، تۇرىكتەردىڭ، مونعولداردىڭ جانە شىعىس تاتارلارىنىڭ جالپى تاريحى» دەگەن ەڭبەگىنەن باستاۋ الادى. باتىس اۆتورلارىنىڭ ەۋرازيالىق كوشپەلىلەردىڭ ۇنەمى ۇلاسپالى رەاكتسيالىق سيپاتتاعى ميگراتسيا قۇشاعىندا بولعاندىعى جانە ميگراتسيالىق قوزعالىستىڭ تەك شىعىستان باتىسقا قاراي باعىتتالىپ وتىرعاندىعى جونىندەگى پىكىرلەرى دە تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى جانە مەملەكەتتىلىك تاريحىن زەرتتەۋگە كومەك بەرمەيدى.

ورتالىق ەۋرازيا تاريحناماسى، دەپ جازادى د. سينور، كىتاپتان كىتاپقا، ماقالادان ماقالاعا اۋىسىپ وتىراتىن نەگىزسىز كليشەلەر، جالعان تۇسىنىكتەر مەن بولجامدارعا تولى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىن جوققا شىعارۋعا تىرىسۋشىلىقتىڭ استارىندا گەوساياسي مۇددەلەردەن تۋىنداپ جاتقان ماسەلەلەردى بىلاي قويعاندا، عىلىمي زەرتتەۋلەردەگى كەدەرگىلەردە بارشىلىق.

سونىمەن بىرگە كوپتەگەن ىزدەنىستەردىڭ ادىسنامالىق تۇرعىدان السىزدىگى – ولاردا ەۋرازيالىق كەڭىستىك تۇرعىندارىنىڭ ەكونوميكاسىن «تازا كوشپەلىلىك» سيپاتتا عانا تانىپ، باسقا شارۋاشىلىق ۋكلادتارىن جوققا شىعارۋىندا; كوشپەلىلىك پەن وتىرىقشىلىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى انتاگونيستىك سيپاتتا ەمەس، ەكى ءوندىرىس ءتاسىلىنىڭ ىقپالداسۋى، سيمبيوزى رەتىندە قاراستىرىلماۋىندا، اسىرەسە، قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ەرتە جانە ورتا عاسىرلاردا پايدا بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى اۋىستىرىپ وتىرعان (ساقتار، سيانبي، عۇندار زامانىنان باستاپ) مەملەكەتتەردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى، بيلىك ينستيتۋتتارى ت.ب. بەلگىلەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن سالىستىرمالى زەرتتەلمەۋىندە.

الايدا قازاق مەملەكەتتىلىگى جونىندە ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەردىڭ تارالۋىنىڭ باستى سەبەبى وزىمىزدە كونە داۋىردەن قازاق حاندىعىنا دەيىنگى كەزەڭ جونىندە ەتنوگەنەتيكالىق، مەملەكەتتىلىك، دىلدىك، تىلدىك، ءدىني، ادەت-عۇرىپتىق، انتروپولوگيالىق ءداستۇر ساباقتاستىعىنا نەگىزدەلگەن كەشەندى دە ىرگەلى ەڭبەكتىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى. بۇل ورايدا وتاندىق عالىمداردىڭ سان الۋان وبەكتيۆتىك قيىنشىلىقتارمەن ۇشىراسىپ وتىرعاندىعىدا جاسىرىن ەمەس.

وسىلاردىڭ كەيبىرىنە توقتالاتىن بولساق، كونە جانە ورتاعاسىرلىق دەرەككوزدەرىندە ەتنونيمدەر مەن اكىمشىلىك تەرميندەردىڭ زەرتتەلىپ وتىرعان حالىقتىڭ تىلىنە سايكەس كەلە بەرمەيتىندىگى جانە ءبىر حالىقتىڭ بىرنەشە اتاۋمەن ۇشىراساتىندىعى. مىسالى، حۋندار ۆيزانتيالىق دەرەككوزدەرىندە توعىز، ۆەنگرلەردە ون توعىز ءتۇرلى اتتارىمەن بەلگىلى. ۆەنگرلەر وزدەرىن تۇركى تەكتەس ماجارلار دەپ سانايدى، فين-ۋگور تىلىندە سويلەيدى جانە اكىمشىلىك تەميندەرى سلاۆيان تىلىندە قالىپتاسقان. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، اكىمشىلىك تەرمنولوگياعا دا، ەتنونيمدەرگە دە ۇلكەن ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك. مىسالى ءىح عاسىردا رۋس حالقىنىڭ جەتەكشىسى قاعان لاۋازىمىن الىپ ءجۇردى، بىراق بۇل ونىڭ تۇرىك ەكەندىگىن بىلدىرمەيدى.

وسى ماسەلەگە بايلانىستى ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى ءناپىل بازىلحان مەن جانىمحان وشاننىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرى جاڭا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەدى دەپ ويلايمىن.

بىراق قازىرگى كەزدە مۇنداي ماماندار ءالى دە ساۋساقپەن سانارلىق. اسىرەسە، كەڭەس زامانىنان بەرى كەلە جاتقان اۋىر «مۇرانىڭ» ءبىرى – تاريحشىلاردىڭ لينگۆيستيكالىق دايىندىعىنىڭ تومەندىگى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قازاق، ورىس تىلدەرىمەن عانا شەكتەلەتىندىگى. شەت تىلدەرىندە جازىلعان زەرتتەۋلەردى اۋدارماشىلار ارقىلى پايدالانۋدىڭ سۇرىندىرەر تۇستارى از بولمايدى.

ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىن شەتەلدىك دەرەككوزدەرىنسىز زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ول كەزەڭگە قاتىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندە جازىلعان دەرەككوزدەرى وتە سيرەك، ال سىرتقى دەرەككوزدەرى بىرنەشە تىلدەردە جازىلعان. تۇپنۇسقالىق ماتەريالدى پايدالانۋ ءۇشىن تاريحشى ورتا عاسىر كەزىندەگى، ەڭ كەمىندە، ەكى-ءۇش ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس. بۇل تالاپ ورىندالماعان جاعدايدىڭ وزىندە شەت ەلدەردە ۇلكەن ءمان بەرىلىپ وتىرعان ەتنولينگۆيستيكالىق جانە باسقا دا ەڭبەكتەردىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىن ءبىلۋ قاجەت.

ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى د. سينوردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى زامانعى تىلدەرگە كەلەتىن بولساق، باتىس ەلدەرىندە حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ تاريحشىلاردىڭ جاس بۋىنى اراسىندا فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن يگەرۋ السىرەپ، ونىڭ ورنىنا قىتاي جانە جاپون تىلدەرىنە كوبىرەك نازار اۋدارىلا باستاعان. ءبىرىنشى ءۇردىس وكىنىشتى بولسا، ەكىنشى ءۇردىس – قاجەتتى دە قۇپتارلىق قۇبىلىس، سەبەبى كوپتەگەن تاقىرىپتار قىتاي جانە جاپون عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسۋدى تالاپ ەتەدى دەيدى اتاقتى شىعىستانۋشى.

سوڭعى ون جىل شاماسىندا بىزدە دە تاريحشىلاردىڭ شەت تىلدەرىن يگەرۋى جونىندە وڭ قادامدار جاسالۋدا، بىراق ولاردى جەتكىلىكتى دەي المايمىن. تاريحشىلاردىڭ لينگۆيستيكالىق دايىندىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ىنتالاندىرۋعا جانە ءماجبۇرلى وقۋعا نەگىزدەلگەن قوسىمشا جاڭا شارالار قاجەت سەكىلدى.

كەشەگى «كەڭەس شينەلىنەن» شىققان تاريحشىلار شەتەل تىلدەرىندەگى دەرەككوزدەرىن پايدالانۋعا ىقىلاسىنىڭ جوقتىعىن ولاردىڭ «ەۋروتسەنتريستىك» كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلعاندىعىمەن بۇركەمەلەۋگە تىرىسادى. ارينە، ەۋروپالىق دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرازى ىشكى ازيا تۇرعىندارى جونىندە نەگاتيۆتى پىكىر اۋانىندا قۇراستىرىلعانى ءمالىم. بىراق بۇل ەرەكشەلىك ولاردان مۇلدەم تەرىس اينالۋعا نەگىز بەرمەيدى. عالىمدارىمىزدىڭ تىلدىك دايىندىعىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرمەي، ەتنولينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرگە دەن قويماي، سالىستىرمالى-فۋنكتسيونالدىق، وركەنيەتتىك تالداۋلاردى مەڭگەرمەي وتاندىق تاريحىمىزدىڭ – الەمدىك تاريحتىڭ قۇرامدى بولىگىنە اينالۋى قيىن، «قازاق مەملەكەتتىلىگى» تاقىرىبى دا راشد-اد دين مەن مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ توڭىرەگىنەن الىسقا بارا المايدى.

مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى

ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوشپەلى تۇرعىن­داردىڭ ەرتە زاماننان مەملەكەتتىك تۇزىمدە ءومىر سۇرگەندىگى ارحەولوگيالىق، انتروپولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق، تاريحي جانە باسقا دا ماتەريال­دارمەن انىقتالىپ وتىر. اكادەميك ك.م.بايپاقوۆ قازاق مەملەكەتتىلىگىن كونە تۇرىك جانە باتىس تۇرىك قاعاندىعىنان باستاپ كەلسەك، ەندى ەسىك قور­عانىنداعى جاڭالىقتان كەيىن ب.د.د. ءىV-ءىىى عاسىر­لارداعى جەتىسۋ ساقتارى مەملەكەتى جونىندە ايتا باستادىق دەيدى. جەرگىلىكتى ساق تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءومىر سۇرگەندىگىنە دالەل رەتىندە عالىم س.جولداسبايۇلى «التىن كيىمدى» ادامعا جەتىسۋ جەرىندەگى «بەسشاتىر» وباسىنان الىنعان ماتەريالداردى قوسادى. ال اكادەميك ب.ە.كومەكوۆ قازاقستان جەرىندە مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپ­تاسۋىن مۇنان دا ارىدەن، ب.د.د. ءVىى-ءىى عاسىر­لار شاماسىنداعى ساق قاۋىمداستىعىمەن بايلانىستىرادى.

قالاي دەسەك تە، قازاقستان جەرىنەن تابىلعان ءتورت بىردەي «التىن ادامنىڭ» ۇشىراسۋى ەجەلگى ساق، سارمات تايپالارى وزدەرىنىڭ دامۋ دارەجەسى تۇرعىسىنان كوپتەگەن حالىقتاردان كوش ىلگەرى بولعاندىعىن كورسەتەدى. مۇنى گرەك اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرى، پارسىلىق، اسسيريالىق دەرەككوزدەرى، قىتايدىڭ «حانشۋ» جىلناماسى راستايدى. ولاردان ارال، كاسپي وڭىرلەرىندە، سىرداريا وزەنىنىڭ باسسەينىندە، تالاستا جانە قاراتاۋ ماڭىندا، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعى­سىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر ءسوز بولادى. سوڭعىلارى قىتاي دەرەككوزدەرىندە «شين-گو» («كوشپەلى مەملەكەت») دەپ اتالدى.

ساق مەملەكەتىنىڭ ءوز پاتشاسى، ءبىرتۇتاس اسكەرى، مەملەكەتتىك رامىزدەرى، قوعامدىق جۇيەنى رەت­تەيتىن زاڭدارى بولعان. ساق پاتشاسىن ءار تايپانىڭ توبەباسىلارى مەن باسقاقتارى، اقىلگوي قاريالارى (اقساقالدار) سايلاعان.

سوعىس جاريالاۋ، بىتىمگە كەلۋ ماسەلەلەرى ساقتاردىڭ جالپى جينالىسىندا تالقىلانىپ، ءتيىستى شەشىمدەر الىنىپ وتىرعان. ساق پاتشاسىنىڭ الەكساندر ماكەدونسكيمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوز كەزىندەگى ەسكەرتۋى حالىق جينالىسىنىڭ ەرەكشە ءرول اتقارعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل قۇرىلىم قازاقتاردا ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلعانعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.

ساقتاردى اريلىقتاردىڭ (يراندىق) ءۇرىم-بۇتاعى دەۋ تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. ولار شىعىسقا، وڭتۇستىك وڭىرلەرگە، بۇگىنگى ورتا ازيانىڭ، پاكىستاننىڭ، اۋعانستاننىڭ، سولتۇستىك ءۇندىستاننىڭ جەرىندەگى ب.د.د ءى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ءسىڭىسىپ كەتتى. بىراق بۇل ساقتار قازاقستان جەرىنەن تۇتاستاي اۋىپ كەتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى، ولاردىڭ قالعان بولىگى جەرگىلىكتى باسقا تايپالار اراسىندا قالىپ، اسسيميلياتسياعا ءتۇستى. مۇنىڭ ءوزى قىتاي پروفەسسورى سۋ بەيحايدىڭ «بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا بايىرعى ساقتاردان قالعان ناسىلدىك تەك بار» دەگەن سوزدەرىنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن بىلدىرەدى.

باتىس ەلدەرىنىڭ ءبىراز عالىمدارى ورتالىق ازيادا تۇڭعىش مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا سيۋننۋلار (hsiung-nu) قول جەتكىزدى دەپ ەسەپتەيدى. بەلگىلى نەمىس شىعىستانۋشىسى وتتو پريتساكتىڭ پىكىرىنشە، قۋاتتى سيۋننۋلار يمپەرياسىنىڭ ىقپالى تۇتاس ەۋرازيا كەڭىستىگىنە تاراپ، ماتەريالدىق مادەنيەت پەن قوعامدىق نورمالاردىڭ جاڭا فورمالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. ت. بارفيلد ورتاازيالىق سيۋننۋلار مەملەكەتىن «سامودەرجاۆيالىق»، «ىشكى ىستەرىندە مەملەكەتكە ۇقساس يمپەريالىق كونفەدەراتسيا» دەپ ەسەپتەيدى (Barfield T. The Hsuing-nu Imperial confederation: origins and foreign policy // Journal of Asian Studies. 1981. No 31/1. P. 47).

سيۋننۋلار ورتالىق ازيادا عۇندار (حۋننۋلار) اتاۋىمەن (حۋننۋلار مەن عۇندار – ەتنيكالىق ديۆەرگەنتسيانىڭ ۇلگىسى) بەلگىلى بولادى.

عۇن پروبلەماسىنىڭ فيلولوگيالىق قىرىن زەرتتەگەن اعىلشىن عالىمى ە. دج. پۋلليبلەنك «سيۋننۋ ءتىلى» ماقالاسىندا ب.د.د. ءى عاسىردان جاڭا ءداۋىردىڭ ءى عاسىرىنا دەيىنگى قىتاي دەرەككوزدەرىندە ساقتالعان عۇن گلوسستارىن رەكونسترۋكتسيالاۋ نەگىزىندە عۇن ەتنونيمى قىتاي ترانسكريپتسياسىندا «سيۋننۋ» بولىپ ەستىلەدى دەپ جازادى. باتىسقا قاراي جىلجىعان ولاردىڭ ۇرپاقتارى ب.د.د. ءىى عاسىردا تارباعاتاي تاۋلارى مەن كاسپي جاعالاۋى ارالىعىندا قىتاي دەرەكتەرىندە يۋەبان دەگەن اتپەن بەلگىلى عۇن يمپەرياسىن قۇرادى. ال، دەۆيد كريستيان ونى «سيۋننۋ يمپەرياسى» دەپ اتايدى (Christian D. State formation in the Eurasian Steppes // Silk Rood Studies. II. Worlds of the Silk Roads: ancient and modern / Ed. by David Christian and Craig-Benjamin. Proceding from the Second Conference of the Australاsian Society for Inner Asian Studies. Brepols, 2000).

ەلباسىمىزدىڭ: «ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇر­تى­نىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇندار­دان كەيىن كوكتۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە تىرەلەدى»، دەگەن ۇلىتاۋدا ايتىلعان سوزدەرىندە مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى انىق كورسەتىلگەن («ەگەمەن قازاقستان»، 2014, 26 تامىز).

تۇركى حالىقتارىنىڭ تەگى – عۇنداردان باستالا­تىندىعىن قاراقورىمنان جيىرما ءتورت شاقىرىم جەردەگى (نويان داڭعىلىندا) 1924 جىلى پ.ك.كوزلوۆ جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان ماتەريالدار دالەلدەيدى.

نەمىس عالىمى فرانتس التحايمنىڭ ريم، ۆيزان­تيا، تاياۋ شىعىس، ەجەلگى سلاۆيان جانە ەجەل­گى گەرمان دەرەكتەرى نەگىزىندە قۇراستىرىلىپ، 1959 – 1972 جىلدارى جارىق كورگەن «عۇندار تاريحى» دەگەن بەس تومدىق ەڭبەگىندە دە عۇنداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تۇركى تىلدەس بولعانى جونىندە قورىتىندى جاسالادى. ورىس عالىمى ا.ن. بەرنش­تام دا وسىنداي پىكىرگە كەلدى (بەرنشتام ا.ن. وچەرك يستوري گۋننوۆ. لەنينگراد، 1951. س. 166). ۆ.ۆ. بارتولد عۇن ءتىلىنىڭ – ەسكى تۇركى ءتىلى ەكەندىگىن مويىندايدى.

عۇن مەملەكەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى، مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ساندىق جانە ساپالىق قۇرامى، قۇرىلى­مى، نەگىزگى فۋنكتسيالارى ج. دە گروت جانە باسقا دا عالىمدار تاراپىنان زەرتتەلدى.

ءىى عاسىردىڭ 50-جىلدارى عۇنداردىڭ ءبىر بولىگى ارال جاعالاۋىنا، ەلەك وزەنى ماڭىنا بارىپ، سارماتتارمەن ارالاسىپ كەتەدى.

عۇندارمەن قاتار شىعىستان باتىسقا قاراي ىلە وزەنىنەن تالاس وزەنىنە دەيىنگى، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي بالقاش كولىنەن ەسىك كولىنە دەيىنگى جەرلەردە كونە ءۇيسىن مەملەكەتى ءومىر ءسۇردى. سۋ بەيحاي ەجەلگى ۇيسىندەر ۇلى يوزيلەر جانە ساقتاردىڭ ءبىر بولىگىمەن قوسىلىپ، «باتىس وڭىرىندەگى ەڭ قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى» دەپ جازادى.

ۇيسىندەردىڭ تۇركى تەگىنە جاتاتىندىعىن ءا.مار­عۇلان، ك.اقىشەۆ، ك.بايپاقوۆ، ا.زۋەۆ، س.سۇڭ­عاتاي، ن.مىڭجان، ز.قيناياتۇلى، ورىس عالىم­دارى ن.اريستوۆ، ن.يا.بيچۋرين (ياكيف), قىتاي عال­ىمدارى جان چيان، ۋان بين حۋا، موڭعول تاريحشىسى ا.امار ناقتىلاپ جازدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ كورشىلەس قىتايمەن تەرەزەسى تەڭ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىن مويىندايدى. ن.مىڭجاننىڭ ەڭبەگىندە ۇيسىندەردىڭ پاتشاسى كۇنبيدەن (كۋنمو، كۋنمي) باستاپ مەملەكەتتى باسقارۋشى توعىز لاۋازىم اتالسا، ۇرىمشىدە جارىق كورگەن «ەجەلگى ءۇيسىن ەلى» كىتابىندا ءجۇز الپىسقا تارتا لاۋازىم قىتاي ترانسكريپتسياسىمەن كورسەتىلگەن. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتارعا ەجەلدەن تانىس: ابىز، ساردار، اتالىق، ءۋازىر، دۋانباسى، قاعان، مىڭباسى، نوكەر، پاتشا، پاتشايىم، سۇلتان، تورەشى، تۇتقاۋىل، حان، حانشا، شاباندوز سەكىلدى لاۋازىم اتاۋلارى ۇشىراسادى.

ۇيسىندەر مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى عۇنداردىڭ تۇزىمىمەن ۇقساس بولىپ كەلەدى.

زەرتتەۋشىلەر ەجەلگى ءۇيسىن ۇلىسىن قازاق مەم­لە­كەتتىلىگىنىڭ باستاۋى دەپ بىلەدى (سۋنگاتاي س. ۋلۋس درەۆشيح ۋسۋنەي – يستوكي كازاح­سكوي گوسۋدارستۆەننوستي // ەۆوليۋتسيا گوسۋ­دار­­ستۆەن­نوستي كازاحستانا. ماتەريالى مەج­دۋنارودنوي كونفەرەنتسي. گ.الماتى. 3-5 اپرەليا، 1996. ا.، 1996.). سونىمەن بىرگە، ولار ۇيسىندەردىڭ – ساقتار­دىڭ مۇراگەرى ەكەندىگىن جانە كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگىن مويىندايدى (ك. اقىشەۆ، سيراتوري كۋراكيتي، ت.ب.).

ءۇيسىن ۇلىسى ب.د.د. ءىى عاسىردان ب.د. V عاسىرى­نا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاستىردى.

«مەملەكەتتىلىك ءداستۇر» دەگەنىمىز، ۆ.ۆ.ترەپاۆ­لوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشىلەرىنە اۋىسىپ وتىراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ قاعيداتتارى مەن كومپونەنتتەرىنىڭ، جالپى جانە ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ تاريحي-گەنەتيكالىق ساباقتاستىعى بولىپ تابىلادى (ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. گوسۋدارستۆەننىي ستروي مونگولسكوي يمپەري ءحىىى ۆ. (پروبلەمى يستوريچەسكوي پرەەمستۆەننوستي). م.، 1993. س. 12). ال، «مەملەكەتتىلىك» («گوسۋدارستۆەننوست») تەرمينىنە: «گوسۋدارستۆەننوست – وسوبىي پريزناك، كوتورىم وتمەچەنو يستوريچەسكوە رازۆيتيە ستران (ناتسي، گرۋپپ ناتسيونالنوستەي، سويۋزا پلەمەن ي ت.پ. وبرازوۆاني), سۋمەۆشيح سوزدات سوبستۆەننوە گوسۋدارستۆو يلي ۆوسستانوۆشيح ۋتراچەننوە ۆ سيلۋ رازليچنىح پريچين (ۋتراتا نەزاۆيسيموستي، وبەدينەنيە س درۋگوي سترانوي) سۆوە گوسۋدارستۆو» دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى (پوليتولوگيا. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار / وبشش. رەد. ي سوست.: يۋ.ي. اۆەريانوۆ. م.، 1993. س. 64).

ماقالانىڭ بۇل بولىمىندە نەگىزىنەن قازاقستان اۋماعىندا ورىن العان مەملەكەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن بيلىك ينستيتۋتتارى مەن اتريبۋتتارىنىڭ تىلدىك، ەتنيكالىق ساباقتاستىعىنا ءمان بەرىلدى. ۇيسىندەرمەن قاتار، نە ولاردان كەيىن ءومىر ءسۇر­گەن مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەر دە وسى تۇرعىدان قاراس­تىرىلدى. ولاردىڭ ءبىرى ۇيسىندەردىڭ ءوڭتۇس­تىك-شىعىستاعى – جەرى ەرتىستەن شۋ مەن سارىسۋ وزەندەرىنە دەيىن سوزىلعان قاڭلى مەملە­كەتى. قىتاي تاريحشىسى حە تسيۋتاو 1851 جىلى جاريالاعان ەڭبەگىندە قاڭلى مەملەكەتىنىڭ (كانتسيۋيدىڭ) شىعىس شەكاراسى قازىرگى قازاق جەرىندە ورنالاستى دەپ جازادى.

قاڭلىلار – قىتاي تاريحناماسىندا كوپ زەرتتەلگەن ەتنوستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تاريحشى ۋن نۋان: «ءۇش ورداعا بولىنگەن قازاقتار – ەجەلگى قاڭلىلار» دەسە، جاپون عالىمى ك. سيراتوري: «قازاقتار – تۇرمىسى، ادەت-عۇرىپ جانە ءتىل جاعىنان ەجەلگى قاڭلىلاردىڭ جالعاسى»، – دەپ جازادى (قيناياتۇلى ز. تاريحي شىندىق نەگە بۇرمالاندى؟ // «ەگەمەن قازاقستان». 2001. 25 شىلدە).

قىتاي دەرەككوزدەرىندە قاڭلى مەملەكەتىندە ۆاڭ (پاتشا) فۋ ۆان (ورىنباسار پاتشا), گۇي رىن (مەملەكەت كەڭەسشىسى), ءۇنحۋ – يابعۋ (ۇلىس بيلەۋشىلەرى), ۆانحۋ (اسكەري جانە اكىمشىلىك باستىقتار), شاو ۆاڭ (كىشى پاتشا), ت.ب. لاۋازىمدار كورسەتىلەدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرگەن عۇندار مەن باسقا دا حالىقتاردىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي قوزعالىسى قازاقستان اۋماعىنداعى ساق، ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارىنىڭ انتروپولوگيالىق ءتۇر-سيپاتىنا، سونىمەن بىرگە تۇركى ءتىلى ارەالىنىڭ كەڭەيۋىنە اسەر ەتەدى.

عۇن يمپەرياسى ىدىراعاننان كەيىن قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋى تۇرىك قاعاناتىمەن بايلانىستى (552-744). قىتايدىڭ «جوۋناما» اتتى جىلناماسىندا «تۇرىكتەر – عۇنداردىڭ ءبىر تارماعى، اتا-باباسى – اشينا، ولاردىڭ ارعى اتالارى عۇنداردىڭ تەرىستىگىندەگى ساق (سە) جۇرتىنان شىقتى» دەلىنەدى.

تۇرىك جازۋشىسى احمەت تاشاعىل دا كوكتۇرىك­تەردىڭ (تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى) عۇنداردان شىققاندىعىن قولدايدى (دەرەكتانۋ. الماتى، 2002. 148-ب.).

ە.دج.پۋلليبلەنك تۇرىك اتاۋلى حالىق VI عاسىردىڭ ورتا كەزىندە موڭعوليادان جۋجانداردى ىعىستىرىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءوز يمپەريا­سىن قۇرعان كەزدەن بەلگىلى بولدى، بىراق ولاردىڭ شىققان تەگى جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر، ءبىر قىتاي قۇجاتىندا ولار سيۋننۋلاردىڭ ءبىر تارماعى دەپ جازىلادى دەيدى (Pulleyblank E.G. Central Asia and Non-Chinese people of Ancient China. Brookfield, 2002. P. 21).

عىلىمدا تۇركى حالىقتارىنىڭ شىققان تەگى ءبىرشاما زەرتتەلگەن. كوكتۇرىكتەردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىن كورسەتەتىن ناقتى دالەل رەتىندە ولاردىڭ 542 جىلعا دەيىن التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك باۋرايىندا ءومىر سۇرگەندىكتەرىن جانە عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقاندىقتارىن ايتۋعا بولادى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە تابىلعان ەسكەرتكىشتەر التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك بەتى ب.د. 450 جىلدارىنان باستاپ كوكتۇرىكتەردىڭ مەكەنى بولعاندىعىن راستايدى، دەپ جازادى ا. تاشاعىل. 552 ج. كوكتۇرىكتەر قۇرعان تۇرىك قاعاناتى، ىشكى، سىرت­قى شيەلەنىستەرگە بايلانىستى، ەكى بولىك­كە: شىعىس تۇرىك قاعاناتى (681-744) مەن ورتا ازيا جانە قازاقستان اۋماعىنداعى باتىس تۇرىك قا­عاناتىنا (603-704 جج.) ءبولىنىپ كەتكەنى بەلگىلى.

باتىس تۇرىك قاعاناتى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى دەۋگە تولىق نەگىز بار، سەبەبى ول كەيىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كوپتەگەن تايپا­لاردىڭ باسىن بىرىكتىردى. ن.يا. بيچۋرين باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن ءۇيسىن ۇلىسىن جالعاستىرعان مەملەكەتتىلىك دامۋ ساباق­تاستىعىنىڭ كەلەسى كەزەڭىن قۇرادى دەگەن قورى­تىندى جاسايدى (بيچۋرين ن.يا. سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. م.-ل.، 1950. ت. 1. س. 279).

و.پريتساك، م.درومپ، ۆ.رىباتسكي جانە باس­قا دا اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى تۇرىك قاعا­ناتتارىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى، ونداعى دۋالدىق بيلىك، كوك پەن جەردىڭ ارالى­عىن­داعى ماڭگىلىك وداق تۋرالى يدەولوگيالىق تۇجى­رىمدامانىڭ زەرتتەلۋى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ ۇزىلمەي كەلە جاتقانىنا كوز جەتكىزەدى. ر. گرۋسسەنىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بويىنشا تۇرىك قاعاناتىندا بيۋروكراتيالىق باسقارۋ اپپاراتى 28 بيلىك ساتىسىنان تۇرعان. دج.كلوسوننىڭ «ەتيمولوگيالىق سوزدىگىندە» جابعۋ، شاد، تەگىن، يلتەبەر، تۋدۋن جانە ت.ب. لاۋازىمدار كورسەتىلەدى. يۋگرۋش دەگەن لاۋازىم قاراحان ءداۋىرى كەزەڭىندەگى قۇجاتتاردا ءىرى چينوۆنيكتەردىڭ ءبىرىن ءبىلدىردى (Clauson G. An Ethymological dictionary of the pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972. PP. 134, 453, 488, 866, 457, 905-906). ولاردىڭ ىشىندەگى شاد، الىپبي، كۇشلىكبي، ءبورىبي سەكىلدى لاۋازىمدار ءۇيسىن ۇلىسىندا دا بولعان.

ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى كەزىندە قاعاناتتىڭ شەكاراسىنا جىبەرىلگەن اسكەردىڭ باسشىلارى «تۋتۋن» (نەمەسە «تۋتۋك») اتالعان. ال، «تۋتۋن بۋدۋن» ۇعىمى شەكاراعا شىعىپ كەتكەن، ءسويتىپ ۇلكەن ورداعا وپپوزيتسيادا بولعان كىشى حانداردىڭ، تەگىندەردىڭ كادۋىلگى ءىسى بولعان. وسى «تۋتۋن بۋدۋندى» كەيىن، ءىح-ءحىى عاسىرلار شاماسىندا، «قاداق بۋدۋن» دەگەن اسكەري تەرمين اۋىستىرادى (ق. ومىراليەۆ).

پ. گولدەننىڭ جازۋىنشا، تۇرىك قاعاناتىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان. ول جاۋلانىپ الىنعان جەرلەردەن سالىق جيناۋمەن اينالىسقان. اسكەري مىندەت اتقارۋ («مايدان شەبىنىڭ الدىندا ءجۇرۋ») «قانمەن تولەۋ» سالىعى دەپ اتالعان. وسىعان قاراعاندا كەيبىر اۆتورلاردىڭ كوشپەلىلەر قۇرعان ساياسي ۇيىمداستىرۋلارىندا ماجبۇرلەۋ اپپاراتى مەن سالىق جۇيەسى بولمادى، سول سەبەپتى ولار تولىققاندى مەملەكەت ەمەس دەگەن پىكىرلەرىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كورەمىز. تۇركى كوشپەلىلەرىندە مەملەكەتتىك اتريبۋتتار تۇگەلگە جۋىق ورىن الدى.

جالپى العاندا، تۇرىك قاعاناتتارى باسقارۋدىڭ وزىنە ءتان يەرارحيالىق لاۋازىمدارىمەن، قوعامدىق تۇرمىسىنىڭ جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارىنىڭ كۇردەلى فورمالارىمەن، اسكەري تارتىبىمەن، ديپلو­ماتيالىق پراكتيكاسىمەن، كورشىلەس ەلدەر­دىڭ يدەولوگيالىق جۇيەلەرىنە قارسى قويىلعان دۇنيە­تانىمىمەن قازاقستاندى مەكەندەگەن ەتنوس­تىق قاۋىمداستىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءداستۇرىن بايى­تىپ، جاڭا بەلەسكە كوتەردى.

تۇرىك قاعاناتىنىڭ پارسى، قىتاي، باتىس مەم­لەكەتتەرىمەن دەڭگەيلەس، ءوزىنىڭ دامۋى تۇرعى­سىنان بيىك تۇرماسا دا، تومەن بولماعاندىعى ونىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتى مەن حاتتاما نورما­لارىنان دا ايقىن كورىنەدى. قاعاناتتىڭ حالىقارالىق ساياسي قاتىناستاردىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعاندىعى تۋرالى مەناندر، ديناۆەري، سيموكاتتا، كەيىنگى ە.شاۆان، ي.ماركۆارت، گ.موراۆچيك، ت.ب. عالىمدار جازىپ قالدىردى.

ءبىر دەرەكتەردە يستەمي قاعاننىڭ ءVى عاسىردىڭ 60-جىلدارى ورتا ازياداعى ەفتاليتتەر مەملەكە­تىنە قارسى ءجۇز مىڭ قول باستاعانى جانە ونىڭ قول استىندا ون تايپانىڭ قولباسشىلارى («ون وق بۋدۋن») بولعاندىعى ايتىلادى. وسى «ون وق بۋدۋن» كەلەسى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەتنوستىق نەگىزىن قالايدى.

باتىس تۇرىك قاعاناتىن اۋىستىرعان تۇركەش قاعاناتى (699-766) وزىنەن بۇرىنعى ساياسي قۇرىلىم­داردىڭ مەملەكەتتىك-اكىمشىلىك، اسكەري-الەۋمەتتىك ءداستۇرىن جالعاستىردى.

تۇركەشتەردى، تاريحشى ءا. داۋلەتحان، جەتىسۋ مەن ەرەنقابىرعانى مەكەندەگەن ەجەلگى ءۇيسىن، دۋلات تايپالارى مەن باسقا دا تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن بەس دۋلاتتىڭ بەلدى تايپاسى دەپ ەسەپتەيدى. دالا يمپەرياسى قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمنىڭ ساقتالىپ، جالعاسىن تاۋىپ وتىرۋىن تۇركىلەردىڭ بىرتەكتىلىك تۋىستىعى مەن سول كەزدەگى ولاردىڭ تاريحي جانە بىرتۇتاستىعى قامتاماسىز ەتىپ وتىردى.

تۇركەش قاعاناتى باتىس تۇرىك مەملەكەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولدى جانە بۇرىنعىشا «ون وق بۋدۋن» («ون تايپالى حالىق») دەپ اتالدى. فرانتسۋز تاريحشىسى ە. شاۆان ونى «ون وق ەلى» دەپ اتايدى.

تۇركەش قاعاناتىنىڭ قارلۇق­تاردان جەڭىلىسى جاڭا تۇركى مەم­لەكەتىنىڭ ورنىعۋىنا جول اشادى. ەندى بۇرىنعى باتىس تۇرىك قاعا­ناتىنىڭ ورنىندا ءبىر­نەشە مەملەكەت پايدا بولادى: ءسولتۇس­تىك تيان-شان مەن جەتىسۋدا قارلۇق­تار مەملەكەتى (766-940 ج.ج.), سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسىندا، ارال جاعا­لاۋىندا – وعىزدار مەملەكەتى، ەرتىس جاعا­لاۋىن­دا، قازىرگى سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاق­س­تان دالالارىندا – قيماقتار (كەيىن قىپشاق­تار) مەم­لەكەتى (ح ع-دىڭ باسى – ءحى ع.) جانە ەدىلدىڭ تومەن­گى ساعاسى مەن سولتۇستىك كاۆكازدا – حازارلار مەملەكەتى.

قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن قارلۇق قاعاناتى (766-940 ج.ج.) باتىس تۇرىك قاعان­دىعى مەن تۇركەش قاعاناتىنداعى بيلىك جۇيەسى مەن لاۋازىمدار يەرارحياسىن قايتالادى.

قارلۇقتاردىڭ جابعۋى دالا ءامىرشى­لەرى­نىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە ەسەپتەلىپ، قاعان لاۋازىمىن الادى. اراب تىلىندەگى دەرەكتەردى تالداۋ ناتيجەسىندە و.پريتساك العاشقى قاراحان قاعانى دا، ءوزىن قاعان جاريالاعان قارلىق جابعۋى دا – ءبىر ادام، ياعني بىلگە كۇل قادىرحان ەكەندىگى، قاراحان اۋلەتىنىڭ ارعى تەگى قارلىقتاردان شىققاندىعى جونىندە قورىتىندى جاسادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، قاراحان مەملەكەتى كوشپەلىلەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جانە كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى حالىقتىڭ ءوزارا قاتىناستارى سەكىلدى وزىندىك قۇبىلىستاردى تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

قاراحان مەملەكەتى – تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا 940-1212 جىلدارى مۇسىلمان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزگەن العاشقى مەملەكەت. باتىس ادەبيەتىندە «قاراحاندار ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت قۇردى» دەپ كورسەتىلەدى (World of the Silk Roads: ancient and modern. Turnhout, 1998. P. 250). «قاراحاندىقتار وزدەرىن تۇرىك جانە افراسياب (الىپ ەر توڭعا) شاڭىراعى دەپ ساناعان»، – دەيدى ۆ.ۆ. بارتولد.

ءحىى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە قاراقى­تايلار (قيداندار) جەتىسۋدى بالاساعۇن قالاسىمەن قوسا جاۋلاپ الدى. بىراق قارا­حان مەملەكەتىنىڭ قۇلاۋىمەن تۇركىلىك مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى ءۇزىل­مەدى. ونىڭ ۇستىنە قيداندار قۇرا­مىندا مانچجۋرلار، تۇڭعىس، موڭعول تايپا­لارىنا قوسا ۇيعىرلار، قىرعىزدار جانە باسقا دا تۇركى ۇلىستارى بولادى. 1211 جىلى جەتىسۋعا كەلگەن نايمان تايپالارىنىڭ ۇستەمدىگىن تانىعان قيداندار جەرگىلىكتى تۇركى تايپالارىنا ءسىڭىسىپ كەتەدى.

قازاقستان جەرىندە ءىح عاسىردىڭ اياعى مەن ح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن وعىز مەملەكەتى دە قوعامدىق قۇرىلىسى، باسقارۋ جۇيەسى تۇرعىسىنان ەجەلدەن كەلە جاتقان تۇركىلەر ءداستۇرى اياسىندا قالىپتاستى. مەملەكەتتى يابعۋ (جابعۋ) باسقارعان، ونىڭ مۇراگەرلەرى ينال، ورىنباسارلارى كۇل-ەر­كىن­دەر اتانعان. مەملەكەتتە تۇراقتى سالىق جۇيەسى قول­دانىلدى. مەملەكەت اسكەري دەموكراتياعا نەگىزدەلەدى.

وعىزداردا «حالىق جينالىسىنىڭ» ساقتالۋى سول باياعى ساقتار زامانىنان كەلە جاتقان مەملە­كەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ ءبىرى كورىنىسى ەدى. كەيىن ول ەل باسقارۋدىڭ ەڭ جوعارعى ورگانى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇلى جانە كىشى قۇرىلتاي جينالىسىنا اينالادى.

«وعىزنامەدەگى» وعىز قاعان «ۇلى قۇرىلتاي شا­قىردى» دەگەن جول وسى ينستيتۋتتان حابار بەرەدى.

وعىزدار قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الادى. تاريحي اڭىزداردا ولار قازاق حالقىنىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى. سونىمەن بىرگە، ولار وزبەكتەردىڭ، تۇرىكمەندەردىڭ، قاراقالپاقتاردىڭ، ازەربايجان، تاتار، باشقۇرت، تۇرىك حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوستى.

م. قاشقاري وعىزدار باستاپقىدا 24 رۋلى ەل بولدى دەپ كورسەتەدى.

قىپشاقتاردان ىعىسقان وعىزداردىڭ ءبىر بولىگى شىعىس ەۋروپا مەن كىشى ازياعا ءوتىپ كەتەدى دە، قالعاندارى ءحى عاسىردىڭ ورتاسىندا دەشتى قىپشاق تايپالارىنىڭ اراسىنا تارادى. وعىز رۋلارىنىڭ اتاۋلارى قازاقتاردىڭ كىشى ءجۇز، ورتا ءجۇز تايپالارى اتاۋلارىندا ساقتالىپ قالدى.

تۇركى تايپالارىمەن باتىس تۇرىك قاعاناتى كەزىنەن بەرى قاراي ەتەنە ارالاسىپ كەلە جاتقان ەتنوستاردىڭ ءبىرى – قيماقتار بولاتىن. ءىح عاسىردىڭ اياعى-ءحى عاسىردىڭ باسىندا شىعىس جانە ورتالىق قازاقستاندا قيماقتاردىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، كوشپەلىلىكپەن قاتار، وتىرىقشى ءومىر سۇرگەندىگى جونىندە اراب دەرەكتەرى نەگىزىندە ب.ە.كومەكوۆ دالەلدەپ شىقتى. عالىم ەڭبەكتەرى الەم زەرتتەۋشىلەرى تاراپىنان تانىلدى (قاراڭىز: Acta Orientalia Hungaricae. Budapest, 1976. T. XXX. Fasc. 2. P. 260 – 261; Al–فۋرسان ال-فيكري ۆا-س-سياسي. داماسك، 1976. № 3. 114-115-ب.).

كونە تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنداعى قانات جۇيەسى قيماق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمىنان دا كورىنىس تاپتى.

قيماقتاردا كونە تۇركىلەردەن قابىلداعان قاعان، جابعۋ، شاد، تۇتىق سەكىلدى جوعارى لاۋازىم­دارى بولدى. قاعان (نەمەسە حاكان) يابعۋ اتاعىنان ەكى دارەجە جوعارى تۇردى.

ءحى عاسىردىڭ باسىندا قيماق قاعاناتى قۇلاعان­نان كەيىن بۇرىن قيماق، قىپشاق جانە كۋمان تاي­پالارى مەكەندەگەن اۋماقتا اسكەري-ساياسي باسىم­دىق قىپشاقتارعا اۋىسادى. قىپشاق مەملە­كەتتىك بىرلەستىگىنىڭ حالقى بىرتەكتى بولمادى. «قىپ­شاق­تار» دەگەن جالپى اتاۋمەن اتالعانىمەن، بۇل قاۋىم­داستىققا، قىپشاقتاردىڭ وزدەرىنەن باسقا، تۇركى­تىلدەس قيماقتار، كۋماندار، وعىز تايپالارى، كونە باشقۇرتتار، قاڭلىلار، تۇرگەشتەر، يران ەتنيكالىق توبىنىڭ تۇرىكتەندىرىلگەن ەلەمەنتتەرى كىردى.

پ.ب. گولدەننىڭ ءوزى دە قىپشاقتار تايپالىق كونفەدەراتسياعا عانا بىرىكتى دەپ جۇرگەنىمەن، «كودەكس كۋماننيكۋس» ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋگە ارنال­­عان ەڭبەگىندە قىپشاق قوعامىندا مەملەكەت­تىك ينس­تيتۋتتاردىڭ بولعاندىعىن جوققا شىعارا المايدى.

قىپشاق ءداۋىرى كەزەڭىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى «قىپشاق تىلدەس تۇركىلەر» دەگەن جالپى اتاۋمەن ەتنيكالىق شوعىرلانۋ پروتسەسى ورىن الادى.

قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كەرەيلەردىڭ، نايماندار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، مەركىتتەر، دۋلاتتار جانە ت.ب. تايپالاردىڭ دا ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك ءداستۇرى بولعاندىعىن تاريحي قۇجات­تار راستايدى.

راشيد اد-دين: «نايماندار مەن كەرەيلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز مەملەكەتى بولدى»، – دەپ جازادى (راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت. 1. كن. 1. س. 75). ونىڭ پىكىرى بويىنشا، كەرەيلەر – وعىزدارمەن تۋىستاس حالىقتاردىڭ ءبىرى بولعان.

كەرەيلەر، باسقالارى سەكىلدى، سالت-سانا، مەملە­كەتتى باسقارۋ، قوعامدىق قۇرىلىس سالالارىندا تۇركى ءداۋىرىنىڭ ۇلگىلەرىن ساقتادى. دەرەكتەردە قۇن تولەۋ، امەڭگەرلىك، رۋ ىشىندە قىز الىسپاۋ تۋرالى مالىمەتتەر ۇشىراسادى. وسى ادەت-عۇرىپ نورمالارى قازاق حالقىنا دا جەتىپ، قاتاڭ ساقتالدى. سەبەبى، كەرەيلەردىڭ دەنى قازاق جەرىندە قالىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر تايپاسىن قۇرادى.

كەرەيلەر ەلدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىن اۋەلدە «بۋيۋرۋك» دەپ اتاعان، كەيىن ول حان، گۋرحان اتاۋىمەن اۋىسادى. گ. ديورفەر «بۋيۋرۋك» دەپ جالپى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىندا تۇرعان ادامدى ايتادى، ول پرەمەر-مينيستر، ۇلى ءۋازىر، رەيحسكانتسلەر دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەيدى.

ءباھادۇر، تەگىن – كوري دەگەن لاۋازىمدار بولدى. بىتىكشى حان جارلىقتارىن جازۋ جانە جاريا­لاۋ­مەن، قازىنالىق كىرىس-شىعىستار مەن سالىق جيناۋ سياقتى اكىمشىلىك قىزمەتتەرمەن اينالىستى.

حاندىق اسكەري-اكىمشىلىك جۇيەسى وڭ قانات، سول قانات جانە حاننىڭ ءوز قوسىندارى بولىپ ءۇش توپقا ءبولىندى. قارۋ اسىنعان جاۋىنگەر قاپتاۋىل دەپ اتالدى. تۇتقاۋىل قالا قاقپاسىن، جول توراپتارىن، شەكارالىق بەكەتتەردى، وتكەلدەردى كۇزەتىپ، باقىلاۋ مىندەتىن اتقاردى.

ۇلى تۇركى قاعاناتتارىنىڭ مۇراسى نايمان حاندىعىندا دا ساقتالدى. ونىڭ بيلەۋشىلەرى دە: بۋيۋرۋك-قاعان، كۇشىلىك-قاعان، ينانچ بىلگە بۋكۋ قاعان اتاندى.

سونىمەن، ەۋرازيا كوشپەلىلەرىندە مەملەكەت­تىلىكتىڭ بولماعاندىعى تۋرالى تۇجىرىمدار عالىم­داردىڭ تاريحي ساباقتاستىق ماسەلەسىن جەتە زەردەلەمەۋىندە دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ءبىر مەملەكەتتىڭ جويىلىپ، ەكىنشىسىنىڭ پايدا بولىپ وتىرۋى ولاردىڭ قۇرامىنا ەنگەن ەتنوستاردىڭ ءبىرىنىڭ قۇرىپ، ەكىنشىسىنىڭ پايدا بولۋىن بىلدىرمەيدى. ولاي بولسا، بۇرىنعى كەزدەگى مەملەكەتتىلىك جونىندە جيناقتالعان تاريحي تاجىريبە دە ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، جاڭارىپ، تولىعىپ وتىرادى.

سان الۋان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ اۋى­سۋى­نا قاراماستان، ەۋرازيا دالاسى تۇرعىن­دارى­نىڭ ەتنيكالىق، لينگۆيستيكالىق، انتروپولوگيالىق، ادەت-عۇرپى مەن ءومىر سالتىنىڭ بىرەگەيلىگى، ولار­دىڭ كوپشىلىگىنە كوشپەلىلىك پەن وتىرىقشىلىق سيمبيوزىنىڭ تاندىگى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ ۇزدىك­سىز­دىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

اسىرەسە، بۇل قۇبىلىستىڭ بەرىك ورنىعۋىندا بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن ۇلىستار قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان تۇركى تايپا­لارى­نىڭ شىڭعىسحان يمپەرياسى قۇرامىندا بىرىكتىرىلۋىن ماڭىزدى وقيعا رەتىندە اتاۋىمىز كەرەك. د. كريستيان «موڭعول يمپەرياسى – ەڭ قۋاتتى كوشپەلى مەملەكەت بولدى» دەپ جازادى.

موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ جالعاسى رەتىندە قابىلداندى، وسى ارقىلى موڭعولدار ءوز بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەل­دەۋگە ۇمتىلدى.

موڭعول يمپەرياسىنداعى جوعارعى بيلىك دوكتري­ناسى نەگىزىنەن كونەتۇرىك تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە قۇرىلدى. بىرىنشىدەن، «قاعان» لاۋازىمى جانە كوكپەن (تاڭىرمەن) قاسيەتتى بايلانىسىن بىلدىرەتىن قاعاندىق لاۋازىمنىڭ تولىق فورمۋلاسى قالپىنا كەلتىرىلدى. ەكىنشىدەن، قاعاننىڭ مەملەكەتتەگى جانە دۇنيەدەگى ءرولى، ورنى جانە فۋنكتسيالارى جونىندەگى دۇنيەتانىمى تۇرىك يمپەرياسىن قۇرىلۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن قايتالادى. ۇشىنشىدەن، بۇل سەكىل­دى يدەو­لوگيالىق داستۇرلەر كونەتۇرىكتەردىڭ سالت-جورا­لعىلارىنا ۇقساس ماڭىزدى ساراي سالت-جورال­عىلارىمەن تولىقتىرىلدى.

تاريحنامادا موڭعول يمپەرياسىنداعى جوعارعى بي­لىك جۇيەسى ءحىىى-ءحىV عاسىرلاردىڭ وزىندە جان-جاق­تى زەرتتەلىندى. قۇرىلتايدىڭ شەشىمىنسىز ءوزىن حان جاريالاعان ادامنىڭ ءولىم جازاسىنا كەسى­لەتىن­دىگى تۋرالى پ.كارپيني: «الدىن الا كنياز­دار، حان­دار، مىرزالار جانە موڭعولدىڭ ايگىلى ادام­دارى­نىڭ جالپى جينالىسىندا سايلانباي، يمپەراتور جاريالاۋعا ءولىم جازاسىمەن تىيىم سالىنادى»، – دەيدى.

يمپەريانىڭ اسكەري قۇرامى دا تۇركىلەردىڭ ءداستۇرى بويىنشا قۇرىلدى. ارميا وڭ قانات (بارۋن-گار) جانە سول قانات (ۋزۋن-گار) بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ولارعا باعىناتىن تۇمەندەر وندىق جۇيەگە نەگىزدەلدى.

مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى موڭعول يمپەرياسىنىڭ (اسىرەسە، جوشى ۇلىسىنىڭ) اۋماق­تىق-اكىمشىلىك قۇرىلىمىنان جانە تۇركى تايپالارى وكىلدەرىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارۋىنان ايقىن كورىندى. ەڭ سوڭىندا، تاريحي ساباقتاستىق تاق مۇراگەرلىگى تارتىبىندە ساقتالدى. شىڭعىس حان تۋىسقاندارىنىڭ تاققا وتىرۋ قۇقىعىنىڭ كەزەكتىلىك رەتى جونىندە مونارحيالىق بيلىكتى مۇرا رەتىندە يەلەنۋ كونەتۇرىك جۇيەسىنە تولىق سايكەس كەلدى.

مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى موڭعول ءداۋىرى كەزىندە قابىلدانعان «ۇلى جاساق» اتتى كوشپەلىلەر كودەكسىندە كورىنىس تاپتى. ول كوشپەلى حالىقتاردىڭ ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرۋدىڭ سان عاسىرلار بويعى تاجىريبەسىن ىرىكتەپ، ەكشەپ، داۋسىز داستۇرگە اينالعان ەلەمەنتتەرىن رەسمي تۇردە جيناقتاپ بەردى.

«ۇلى جاساقتا» حان، قاعانداردىڭ قۇرىلتاي جينالىسىندا مۇراگەرلىك جولمەن سايلانۋى، ەر ادامنىڭ ەلىن قورعاۋعا ارقاشان دا دايىن تۇرۋى سەكىلدى عۇن-تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان قاعيداتتار سول كۇيىندە قابىلداندى. تۇركىلەردەن اۋىسقان قىلمىستىق زاڭنىڭ كەيبىر باپتارى دا «ۇلى جاساققا» ەندى.

تۇركىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جالعاسۋى، اسىرەسە، باتىس ەلدەرىندە قىپشاق حاندىعى اتالعان جوشى ۇلىسى (التىن وردا) مەملەكەتىندە ورىن الدى. مۇنداعى موڭعولداردىڭ ۇستەمدىگى سوناۋ ساق زامانىنان باستاۋ الاتىن تۇركى تايپالارى مەن ۇلىستارىنىڭ ەتنوگەنەزدىك پروتسەسىن وزگەرتە المادى، قايتا وزدەرى سانى جاعىنان باسىم تۇركىلىك ورتادا اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، جەرگىلىكتى حالىققا ءسىڭىسىپ كەتتى. اراب جازۋشىسى ءال-وماري، فرانتسۋز عالىمى ر.گرۋسسە، ورىس عالىمى ۆ.ۆ.بارتولد ال­تىن وردا حالقىنىڭ «قىپشاقتانۋى» جونىندە جا­زىپ كەتكەن. ادەبيەتتە ايتىلاتىن «قىپشاقتانۋ» پرو­تسەسىن «تۇركىلەنۋ» پروتسەسى رەتىندە قابىلداعان ءجون سەكىلدى.

التىن وردا اۋلەتتىك تۇرعىدان عانا موڭعول مەم­لەكەتى دەلىندى، ال ءوزىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزى، شارۋا­­شىلىعى، مادەنيەتى تۇرعىسىنان شىن ءمانىن­دە تۇركى ەلى بولدى.

جالپى العاندا بۇل كەزەڭدەگى «قىپشاق» تەرمي­نىنىڭ ەتنوگرافيالىق ەمەس، تاريحي ماعىنادا قول­دانىلاتىندىعى جونىندەگى پىكىر تاريحي شىن­دىققا سايكەس كەلەدى. سەبەبى، «قىپشاقتار» (كەڭ ماعى­ناسىندا) ونداعان باسقا تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەدى.

ەجەلگى ءبىرتۇتاس اتاقونىس، بىرنەشە عاسىر بويعى بىرىمەن-ءبىرى ارالاسىپ كەلە جاتۋى، ورتاق ءتىل مەن ءدىن، بارلىعىنا ءتان كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشىلىق تۇرمىس سالتى، بىرەگەي مادەني-رۋحاني كوزقاراس، تامىرى تەرەڭ ادەت-عۇرىپ، اسكەري دەموكراتيا نورمالارى «قىپشاقتار» دەگەن اتاۋمەن بولەك ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتىڭ قالىپتاسۋىنا، ونىڭ بولاشاق قازاق حالقىنىڭ يادروسىن قۇرۋعا نەگىز قالايدى. ءوز كەزەگىندە التىن وردا قۇرامىنداعى اق وردا مەملەكەتىندە قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قازاق ەلىنىڭ قۇرىلۋ پروتسەستەرى ءبىر-بىرىمەن قابىسا، ءوزارا بايلانىستا ءجۇرىپ جاتتى.

قازاقستان تاريحناماسىنداعى موڭعول ۇستەمدىگى جونىندەگى تاقىرىپقا تەك نەگاتيۆتى كوزقاراس قازاق مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعى تاقىرى­بىن زەرتتەۋدى وڭدى جولعا باعىتتامايدى. موڭعول­دار­دىڭ قازاق جەرىن «جاۋلاپ العاندىعى» جانە بۇرىنعى وركەنيەت وشاقتارىن تالقانداپ، وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساۋى سەكىلدى پىكىرلەر كەڭەس تاريحناماسى ىقپالى نەگىزىندە ورنىققان. شىندىعىنا كەلگەندە جوشى ۇلىسى (التىن وردا) قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇرىلۋى تاريحىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

موڭعول جانە تۇركى تايپالارىنىڭ شارۋاشىلىق ۋكلادتارىنىڭ بىرەگەيلىگى، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا داستۇرلەرىنىڭ جاقىندىعى، ەجەلدەن كورشىلەس، ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرۋى جوشى ۇلىسىندا تۇركى تايپالارىنىڭ اكىمشىلىك، اسكەري-شارۋاشىلىق، مادەني سالالاردا لاۋازىمدى ورىندارعا وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

جوشى ۇلىسىندا ورىن العان اكىمشىلىك، قۇقىق­تىق جۇيە اق وردا مەملەكەتىندە جالعاسىن تاپتى.

حاندىق بيلىكتىڭ نىعايۋى شارۋاشىلىقتىڭ، ەگىنشىلىك پەن قولونەردىڭ، ساۋدا-ساتتىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ دامۋىن، قيراعان قالالاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىن تەزدەتتى. پوشتا جۇيەسى ەنگىزىلدى، اقشا اينالىمى رەفورماسى جۇزەگە اسىرىلدى.

كوشپەلىلەردە سالىق جۇيەسىنىڭ بولماۋى تولىققاندى مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى دەيتىن پىكىر ۇشىراسادى. مۇنىڭ نەگىزسىزدىگىن التىن وردا مەملەكەتىندە حالىقتىڭ ءارتۇرلى توبىنان جيىرمادان استام الىم-سالىق ءتۇرى الىنعاندىعىنان كورۋگە بولادى. ەگىنشىلەر مەن مالشىلاردان الىناتىن قالاڭ مەن قاپشاۋىر سالىعى، قالالىق ساۋداگەرلەر مەن قولونەرشىلەردىڭ – باج سالىعى، ال بۇقارا حالىقتىڭ ءبارى بىردەي – اسكەري سالىق تولەۋى جانە ت.ب. كۇردەلى سالىق جۇيەسىنىڭ بولعاندىعىن بىلدىرەدى.

جالپى، جوشى ۇلىسى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدى موڭعول-تۇركى ءداۋىرى دەپ اتاعان ءجون. بۇل داۋىردەگى قولايلى جاعداي قازاق ەتنوسى مەن ونىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتتى. ۇلىس حالقىنىڭ ارتەكتىلىگىنە قاراماستان، سول كەزدىڭ وزىندە ونىڭ باسىم كوپشىلىگىن ارعىندار، قىپشاقتار، نايماندار، كەرەيلەر، قوڭىراتتار، ۋاقتار، ماڭعىتتار جانە باسقا دا، كەيىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالار قۇرادى.

ەتنيكالىق شوعىرلانۋ پروتسەسى، اسىرەسە، اق وردا مەملەكەتىندە ينتەنسيۆتى ءجۇردى. بۇل پروتسەستىڭ نەگىزگى باعىتىن، ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالتى مەن مادە­نيەتىنىڭ، انتروپولوگيالىق، گەوگرافيالىق فاك­تورلاردىڭ بىرەگەيلىگىن بىلاي قويعاندا، بار­لى­عى­نا ءتان ورتاق ءتىل – قىپشاق ءتىلىنىڭ شىعىس تارما­عىندا سويلەۋى انىقتادى. سەبەبى، ەكونو­ميكا­لىق، الەۋ­مەتتىك، ساياسي جانە مادەني تۇرعىدان ءوزىن-ءوزى رەتتەۋ ەرەكشەلىكتەرى ءتىل ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلدى.

وسى سەبەپتى اق وردا – قازاقستان اۋماعىندا جەرگىلىكتى تايپالار نەگىزىندە قۇرىلعان تۇڭعىش قازاق مەملەكەتتىلىگى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

بۇل پىكىر اق وردانىڭ ەداۋىر تۇراقتى اۋماق­تىق تۇ­تاستىعىمەن، ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ بىرتەك­تىلى­گىمەن، ەل بيلەگەن حانداردىڭ (ورىس حاننىڭ ءاۋ­لەتى) اۋلەتتىك جالعاستىعىنىڭ ساقتالۋىمەن ءتۇسىن­دىرىلەدى (قيناياتۇلى ز. قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان (تاريحي-ساراپتامالىق زەرتتەۋ). استانا، 2004).

ورىس حان مەن باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى كەزىندە اق وردا اۋماعىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى يەلىكتەرگە (ارال ماڭى، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى،

قا­را­­تاۋ بوك­تەرى) جانە ءابىلحايىر حاننىڭ تۇسىندا شى­­عىس دەشتى-قىپشاقتىڭ باسىم بولىگىنە بيلىك جۇرگىزدى.

ورتاعاسىرلىق «ۋمدات ات-تاۋارح» شىعارما­سىنىڭ اۆتورى ءال-قاجى ابدي ءال-گافاري قازاق حان­دارى جونىندە ايتا كەلىپ، باراق حاننىڭ تۇراعى «قازاق يايلاعى دەگەن جەردە» دەپ جازادى (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان: لەتو­پيس ترەح تىسياچەلەتي. الماتى، 1992. س. 219).

اق وردا مەن موعولستان اۋماقتارىن مەكەندەگەن رۋ-تايپا، تايپا بىرلەستىكتەرى مەن ەتنوساياسي بولىمدەردىڭ ءبىر ۇلت رەتىندە شوعىرلانىپ، ۇلتتىق قۇرامىنىڭ تۇراقتالۋى مۇنان دا ەرتەرەك كەزەڭدە ورىن العاندىعىن مەڭزەيتىن دەرەككوزدەرى دە جوق ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى 1922-1923 جىلدارى قازاقستاندا بولىپ، قازاق تاريحىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن اعىلشىندىق رالف فوكس «قازاقتار – موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن-اق ۇلت بولىپ قالىپتاسقان حالىق» دەيدى. (Fox R. ءPeopىes of the Steppes. London, 1925. P.139).

«قازاق» اتاۋىنىڭ حV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن-اق ەتنيكالىق مازمۇنعا يە بولعاندىعىن دەرەككوزدەرى دە تەرىسكە شىعارمايدى. 1330-1405 جىلدارى ارالىعىنداعى ورتا ازيادا بولعان تاريحي وقيعالاردى باياندايتىن «زافارنامە» كىتابىندا قازاق ەلى، قازاق جەرى دەگەن اتاۋلاردىڭ ۇشىراسۋى قازىرگى رەسمي تاريحناماداعى پىكىردىڭ تۇپكىلىكتى ەمەستىگىن كورسەتەدى.

وتەمىس قاجىنىڭ «شىعىسنامادا» قازاق حاندارى اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جوشىنىڭ ۇرپاعى ورىس حان (1369-1376 ج.ج.) دەپ ەسەپتەۋى دە بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە تۇركى تايپالارى توبىنىڭ بىردە «الاش مىڭى»، بىردە «الشىن»، كەيىن «قازاق» اتانعانى جونىندەگى پىكىرىمىزدى تولىقتىرادى.

قالاي بولعاندا دا حV عاسىردىڭ ورتا كەزىندە شۋ مەن قوزىباسى وڭىرىندە قۇرىلعان مەملەكەت پەن ونىڭ حالقىنا «قازاق» اتاۋىنىڭ بەرىلۋى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءوز جاقتاستارىمەن بىرگە اق وردا جەرىنەن جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋىنا بايلانىستى ايتىلادى.

قازاق حاندىعى 

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە ورىس حان مەن باراق حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ اق وردا حالقىنىڭ ءبىر بولىگى­مەن جەتىسۋدىڭ باتىس وڭىرىنە (شۋ مەن قوزى­باسى) قونىس اۋدارۋى وقيعاسىنان، ياعني حيدجرا­نىڭ 870 (1465-1466) جىلدارىنان باستالادى دەپ كور­سەتىلەدى. ادەبيەتتە مۇنى اۋلەتتىك تالاس-تارتىسقا سايىپ، ءتىپتى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ بۇل قادامى اق وردا مەملەكەتىندەگى بيلىك ءۇشىن كۇرەس­تى جالعاستىرۋ ماقساتىندا جەتىسۋداعى تۇركى تايپالارىمەن قوسىلۋدى، ياعني كۇش جيناستىرۋدى كوزدەدى دەپ باعالاعاننىڭ وزىندە تاۋەلسىز ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان اق وردا حالقىنىڭ تاريحي پروتسەس­تەگى ءرولى كومەس­كىلەنىپ قالادى. اۋەلى مەملەكەت (حاندىق) قۇرىلدى، سوسىن قازاق حالقى قالىپتاستى دەگەن پىكىردىڭ ءوزى دە تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

حV عاسىردىڭ 60-جىلدارى «قازاق» ەتنونيمىنە يە بولعانمەن، حالىق باسقا اتاۋلارمەن وعان دەيىن قالىپ­تاسىپ ۇلگەرگەن. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن ونىڭ نىعايۋى مەن حالىقتىڭ قالىپتاسۋ ءتىن­دەرىنىڭ جەتىلۋى ءوزارا ىقپالداستىقتا ورىن الادى.

قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا جانە تۇڭعىش قازاق حاندارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى بولۋى دەگەن پىكىر ۆ.ۆ.ۆەليا­مينوۆ-زەرنوۆتىڭ «قاسىم حاندارى مەن حانزادالارى تۋرالى زەرتتەۋلەر» دەگەن ەڭبەگىنەن باستاۋ الدى دا، ورىس جانە كەڭەس تاريحناماسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگى ىرگەسىنىڭ قالانۋىن دا، قازاق ەتنوگەنەزىن دە حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىمەن بايلانىستىراتىن تۇجىرىم ورىن الدى.

دەگەنمەن، كەيبىر كەڭەس اۆتورلارىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى كەزدەيسوق وقيعالاردىڭ جيىنتىعى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەن قۇبىلىس ەمەس، ورتاعاسىرلىق قازاقستاننىڭ بۇكىل شارۋاشىلىق، الەۋمەتتىك، ساياسي دامۋى جانە قازاقتاردىڭ ەتني­كالىق تاريحىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىس­تىرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى.

جانىبەك پەن كەرەيدىڭ موعولستانعا كوشىپ كەلۋ سەبەبىن ت.ي. سۇلتانوۆتىڭ فەودالدىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋى، وسى نەگىزدە الەۋمەتتىك نارازىلىقتىڭ ءوسۋى، حان ساياساتىنا نارازى سۇلتانداردىڭ وسى جاعدايدى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋدى كوزدەدى سەكىلدى تۇجىرىمى دەرەككوزدەرىمەن دالەلدەنبەيدى. (سۋلتانوۆ ت.ي. نەكوتورىە زامەچانيا و ناچالە كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي // يزۆ. ان كازاحسكوي سسر. 1971. №1. س. 56.).

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان اۋماعىن­داعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنوسايا­سي دامۋدىڭ زاڭدى ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعىنىڭ تەز اياعىنا تۇرىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلەۋلى فاكتورعا اينالۋىنىڭ اس­تارىن­دا عاسىرلار بويعى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر مەن ءتۇر­كىلىك نەگىزدەگى قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى پرو­تسە­سىندەگى ساباقتاستىقتاردىڭ قاباتتاسا، ءبىرىن-ءبىرى العا سۇيرەگەن كۇشتەر جاتتى. قىسقاشا سوزبەن ايت­قاندا، قازاقتاردا اۋەلى مەملەكەت، سوسىن قازاق حال­قى قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىمداما نەگىزسىز كورىنەدى. كورنەكتى ورىس تاريحشىسى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ قازاق حاندىعىن كونە داۋىردەن بەرى كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءداستۇردىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ ەسەپتەيدى. ولكوتتىڭ بايان­داۋى بويىنشا، قاسىم حاننىڭ تۇسىندا حان­دىقتىڭ قۇرامىنا سىرداريا بويىنداعى قالالاردىڭ، ءوڭتۇس­تىكتەگى كوشپەلى جانە وتىرىقشى ءوڭىر­­لەر­دەگى ەلدى مەكەن­دەر­دىڭ ەنۋىوزىن-ءوزى قام­تاماسىز ەتكەن (استىن سىزعان ءبىز. – ك.ە.) ەكو­نوميكا قۇرۋعا ءمۇم­كىندىك بەردى. حاندىقتىڭ نى­عا­يۋىنا بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتتى. حV عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 70-جىلدارىنىڭ باسىندا حاندىققا ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستاننان ءبىراز كوشپە­لىلەر قونىس اۋداردى. وسى عاسىردىڭ اياعىندا تۇركىس­تان اۋماعىنىڭ ورتالىعى سىعاناقتا، ساۋران مەن ونىڭ توڭىرەگىندە، قاراتاۋدىڭ سوزاقپەن قوس العاندا جاپسارلاس اۋدانى جانە ونىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىندەگى، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى باسقا دا قونىستاردا، ارال وڭىرىندە قازاق حان­دارىنىڭ بيلىگى ورنادى (پيششۋلينا ك.ا. يۋگو-ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ سەرەدينە حV – ناچالە حVI ۆەكوۆ. الما-اتا، 1977). نوعاي ورداسى حالقىنىڭ، اسىرەسە، الشىنداردىڭ ءبىراز بولىگى قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلادى.

قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلدەن تۇركى تايپالارى مەكەن­دەگەن جەتىسۋ جەرىندە قۇرىلۋى تەز ارادا نىعا­يىپ، حالقىنىڭ سانى ءوسىپ، ەتنيكالىق اۋماعى­نىڭ كەڭەيۋىنە جاعداي جاسادى.

موعولستانداعى كەرەي، قاڭلى، دۋلات، قارلىق، مەركىت، چوراس، بارلاس جانە ت.ب. تۇگەلگە دەرلىك تۇرىك ءتىلى­نىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتاتىن قازاق جانە قىر­­عىز تىلدەرىنە جاقىن تىلدە سويلەدى (يۋدين ۆ.پ. تسەنترالنايا ازيا ۆ حIV-حVIII ۆەكاح گلازامي ۆوستو­كوۆەدا. الماتى، 2001. س.84).

قاسىم حان تۇسىندا حاندىقتىڭ شەكاراسى وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ وڭ جاعالاۋىمەن شەك­تەسىپ، تۇركىستان قالالارىنىڭ ءبىرازىن، ءوڭتۇس­تىك-شىعىسىندا جەتىسۋدىڭ تاۋ ەتەكتەرى مەن جازىق­تارىنىڭ ءبىر بولىگىن قامتيدى، سولتۇستىك-شىعى­سىن­دا ۇلىتاۋ جانە بالقاش كولى ءوڭىرى ارقىلى ءوتىپ، قارقارالى تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىنە دەيىن، سولتۇستىك-باتىسىندا جايىق وزەنىنە دەيىن جەتەدى. باتىستا قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ جايىق وزەنىمەن شەكتەسىپ جاتقاندىعى جونىندە 1517, 1526 جىلدارى ماسكەۋدە ديپلوماتيالىق تاپسىرمامەن بولعان اۆستريالىق ديپلومات س.گەربەرشتەين دە راستايدى.

قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسى تۋرالى ماعلۇمات­تار ورىس پاتشاسى ءىV يۆاننىڭ 1552 جىلعى جارلىعى بويىنشا ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدى كوزدەگەن ماتەريالدار جيناستىرىلىپ، 1599 جىل شاماسىندا فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ تۇسىندا جارىق كورگەن «بولشوي چەرتەج» كىتابىندا كەلتىرىلگەن. مۇنى قۇراستىرۋشىلار «قازاق ورداسىنىڭ» «حۆالىنسك» (ياعني كاسپي) تەڭىزىنەن قاراقۇمعا دەيىنگى جەرى مەن گەوگرافيالىق نىساندارىنا سيپات­تاما بەرەدى (ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار بروكگاۋزا ي ەفرون. ت. حV. كن.29. سپب، 1895. س. 455).

حVI عاسىردا قازاقتار توبىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعى مەن ەسىل جانە ەرتىس وزەندەرىنىڭ باسسەيىنىندە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى (توميلوۆ ن.ا. كازاحي زاپادنوي سيبيري ۆ كونتسە حVI – پەرۆوي پولوۆينە ءحىح ۆ. // ەتنوگەنەز ي ەتنيچەسكايا يستوريا تيۋركسكيح نارودوۆ سيبيري ي سوپرەدەلنىح تەرريتوري. ومسك، 1983. س. 70).

قازاقتاردىڭ باتىس ءسىبىر جەرىنە ورنالاسۋى گ.ە.كاتاناەۆ، م.س.مۇقانوۆ جانە باسقا دا اۆتور­لاردىڭ ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلدى (كاتاناەۆ گ.ە. و پوستۋپاتەلنوم دۆيجەني كيرگيزوۆ سرەدنەي وردى ك گرانيتسام زاپادنوي سيبيري // زاپ. زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلەنيا رگو. 1886. كن. 8. ۆىپ. ءى; مۋ­كانوۆ م.س. ەتنيچەسكي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ سرەدنەگو جۋزا. الما-اتا، 1974). حVI عا­سىر­دىڭ باس كەزىندە قازاق جەرلەرى پەرممەن شەكارا­لاسىپ جاتادى (توميلوۆ ن.ا. ۋكاز. سوچ. س. 69).

XVII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە حاندىق قازىرگى قازاق اۋماعىنىڭ باسىم بولىگىنە باقىلاۋ جۇرگىزەدى. ء(Oىcott M.B. The Kazakhs. Stanford, ءCaىifornia, 1987. PP. 3,4,9).

قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى نەگىزىندە ونى «فەدەراتسيا» نەمەسە «كونفەدەراتسيا» بولعان­دىعىنىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەۋدىڭ نەگىزى جوق. قازاق­تىڭ ءۇش ءجۇزى – ءبىر مەملەكەتتىڭ ءۇش بولىگى عانا. بۇل جونىندە م.ولكوتت بىلايشا تۇسىندىرمە بەرەدى. كەيبىر تايپالاردىڭ حالقىنىڭ سانى مەن يەلى­گىنىڭ ۇلعايۋى الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋ مەن باس­قارۋ­عا قاتىستى پروبلەمالار تۋعىزدى. مىنە، وسى جاع­دايعا جانە گەنەالوگيالىق فاكتورلارعا (باسقا جاع­دايلارعا ەمەس) بايلانىستى حVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا حاندىق اۋماعى ءۇش جۇزگە ءبولىندى (كوپشىلىك اۆتوردا باسقا كەزەڭ اتالادى. – ك.ە.). بىراق وسىعان قاراماستان، دەپ جازادى م.ول­كوتت، قازاقتار ءبىر تىلدە سويلەيتىن، جالپىعا ءتان ءما­دە­نيەتى مەن ەكونوميكاسى بار ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ قالدى.

نەمىس عالىمى ە.ساركيسيانتس «1917 جىلعا دەيىنگى رەسەيدىڭ شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحى» دەگەن زەرتتەۋىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاري­حىن، ونىڭ قاسىم، تاحير (1523/24-1531/32), حاقنازار (1537/38-1580) حاندار تۇسىندا كورشىلەس حالىقتارمەن قارىم-قاتىناستارىن، تايپالىق قۇرامى مەن ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى. اسىرەسە، ول تاۋكە حان تۇسىنداعى (1651-1718) ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق مەملەكەتىنە ەرەكشە توقتالادى (Şarkısyanz E. Geschichte der ءOrientaىischen ءVöىker ءRussىands bis 1917. München, 1961. S. 310-322).

قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەيبىر ورىس عالىمدارى دا قازاق حاندىعى جونىندە وبەكتيۆتى پىكىر ءبىلدىردى. «دالالىق وبلىستاردىڭ قىرعىزدارى تۋرالى زاڭدار جيناعى» دەگەن ەڭبەكتە: قىرعىز-قايساق حانى تاۋكە تايپالار اراسىندا تىنىشتىق، رۋلار اراسىندا جەردى ءادىل ءبولىپ بەرىپ، ونى پايدالانۋ ءتارتىبىن ورناتتى، جالپى ول زاڭدىلىق نەگىزدە ارەكەت ەتتى; ءبارىن دە اقىلمەن ىستەپ، تاجىريبە مەن شەبەرلىگىنە سۇيەنگەن تاۋكە ءۇش قىرعىز-قازاق ورداسىنا بيلىك جۇرگىزدى; ءاربىر ورداعا ءوز وكىلدەرىن: ۇلى جۇزگە تولەنى، ورتا جۇزگە قازىبەكتى، كىشى جۇزگە ايتەكەنى تاعايىندادى دەلىنەدى (سبورنيك ۋزاكونەني و كيرگيزاح ستەپنىح وبلاستەي / سوست. ي.ي. كرافت. ورەنبۋرگ، 1898. س. 12).

ي.ي.كرافت حVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە «ءجۇز» بولەك حاندىق ماعىناسىنداعى قۇرىلىمدى ەمەس، كو­بى­نە-كوپ ءبىر مەملەكەت قۇرامىنداعى گەنەرال-گۋ­بەر­ناتورلىقتى ءبىلدىردى دەپ كورسەتىپتى (سوندا. س. 14).

ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى ا. تەرەششەنكو دەگەن اۆتوردىڭ «دەشتى قىپشاق ىزدەرى جانە ىشكى قىرعىز-قايساق ورداسى» دەگەن ماقالاسىندا دا وسى سەكىلدى مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى.

حVII عاسىردىڭ باس كەزىنەن تۇركىستان قالاسى قازاقتاردىڭ استاناسىنا اينالدى. ەسىم حاننىڭ (1598-1613/14) ۇلى جاڭگىر (1627-1628) مەن نەمەرەسى تاۋكە وسى قالادا تۇرىپ، بارلىق قازاقتارعا ءامىرىن جۇرگىزدى دەپ جازادى ول (موسكۆيتيانين. 1853. ت. 6. № 22. كن.2. س. 77).

قازاقتاردىڭ اتامەكەن جەرلەرىنىڭ ەتنيكالىق قالىپتاسۋى حVI-حVII عاسىرلار بارىسىندا اياق­تالدى. رەسەي ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحي مۇرا­عاتى، رەسەي ورتالىق مەملەكەتتىك اسكەري-تاريحي مۇراعاتى، رەسەي سىرتقى ساياساتى مۇراعاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتى مۇراعاتى نەگىزىندە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن م.س.مۇقانوۆ حVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقتاردىڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىن تۇتاستاي الىپ جاتقاندىعىن ناقتىلاپ بەردى (م. مۇقانوۆ. قازاق جەرلەرىنىڭ تاريحى. الماتى، 1994. 4-5-بەتتەر).

عالىمداردىڭ سوڭعى جىلدارى جۇرگىزگەن ارحەو­لوگيالىق قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە قيماق داۋىرىنە، ال جايىق وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىندا التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىن قالالار ورىندارى تابىلدى.

حVIII عاسىرداعى قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق اۋماعى تاريحي قۇجاتتار نەگىزىندە ۆ.ۆوستروۆ، ن.بەك­ماحانوۆا جانە باسقا دا عالىمدار تاراپىنان زەرتتەلىپ، نەگىزدەلدى.

مەملەكەتتىلىكتىڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى – شەكارا ەكەندىگى بەلگىلى. «قازاقتاردا شەكارا بولمادى» دەپ اۋا جايىلۋشىلار ءۇشىن قازاق تا، اعىلشىن دا، باسقا دا ەمەس، قازاققا ءبۇي­رەگى بۇرا قويمايتىن رەسەي باس شتابىنىڭ كاپي­تانى ل.كوستەنكونىڭ مىنا كۋالىگىن كەلتىرە كەتەيىك: «سەۆەرنۋيۋ گرانيتسۋ كيرگيزكيح كوچەۆوك وپرەدەليت لەگچە، چەم يۋجنۋيۋ، پوتومۋ چتو زدەس ەششە س پروشلوگو ۆەكا رۋسسكوە پراۆيتەلستۆو سترەميلوس وبوزناچيت پرەدەلى نابەگام ستەپنياكوۆ ۋسترويستۆوم ۋكرەپلەننىح ليني. تاكيم وبرازوم سەۆەرنايا گرانيتسا كيرگيزسكيح كوچەۆوك وبوزناچيلاس: چاستيۋ التايسكيح گور، رەكويۋ يرتىشەم، پوتوم تاك نازىۆاەمويۋ گوركويۋ سيبيرسكويۋ لينيەيۋ وت يرتىشا دو توبولا، يلي دو زۆەرينوگولوۆسكوي كرەپوستي، زاتەم وت ەتوي پوسلەدنەي دو ۋستيا رەكي ۋيا رەكويۋ توبولوم; دالەە ر. ۋەم ي پوتوم ۋرالوم، ناچينايا وت سپاسسكاگو فورپوستا (بليز ۆەرحنەۋرالسكا) پوچتي دو ورەنبۋرگا، يلي توچنەە دو نيجنياگو فورپوستا، زاتەم دالەە رەكامي بەرديانكويۋ، ۋرالوم ي يلەكوم دو ۋستيا پوسلەدنەگو ي پوتوم وپيات ۋرالوم. نەسموتريا، ودناكوج، نا ەتي پرەدەلى، زناچيتەلنايا چاست كيرگيزوۆ مالوي وردى، ۆ چيسلە 7000 كيبيكوۆ، پەرەشلا ۆ 1812 گودۋ چەرەز ۋرال ي س رازرەشەنيا پراۆيتەلستۆا پوسەليلاس ۆ استراحانسكوي گۋبەرني (ۆنۋترەنيايا يلي بۋكەەۆسكايا وردا); درۋگايا چاست، ۆ چيسلە 3200 كيبيتوك، نەسكولكو رانەە پەرەشلا يرتىش ي كوچۋەت ۆنۋتري ليني سيبيرسكوگو كازاچياگو ۆويسكا. نا زاپادە گرانيتسەي كيرگيزسكيح كوچەۆەۆ سچيتاەتسيا ر. ۋرال ي سەۆەروۆوستوچنىي بەرەگ كاسپيسكوگو موريا. نا يۋگە كيرگيزى پريمىكايۋت سۆويمي كوچەۆيامي دو ۋست-ۋرتا، زاتەم دو حيۆى، دو زاراۆشانا، حرەبتا كاشگار-داۆانسكوگو، گور ۋرتاك-تاۋ، حرەبتا الەكساندروۆسكوگو ي گور كيرگيزىن-الا-تاۋ. نا ۆوستوكە كيرگيزسكايا كوچەۆيا دوحوديات دو حرەبتا الا-تاۋ، وزەرا الاكۋل، گور تارباگاتايسكيح، وزەر نور-زايسانا ي حرەبتا تيان-شانسكوگو». (سرەدنيايا ازيا ي ۆودۆورەنيە ۆ نەي رۋسسكوي گراجدانستۆەننوستي / سوست. ل. كوستەنكو. سپب، 1870. س. 30-31).

بۇل ورايدا ورىس بەكىنىستەرى مەن اسكەري جۇيەلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە «اششى وزەك» اتالعان «ءسىبىر شەبىنىڭ» ءوزى قازاق جەرى ارقىلى وتكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. 1910 جىلى جارىق كورگەن «اقمولا وبلىسىنداعى قىرعىز شارۋاشىلىعى» دەگەن زەرتتەۋدىڭ اۆتورى ۆ. كۋزنەتسوۆ: «قازىرگى قىرعىز­دار­دىڭ (قازاقتاردىڭ. – ك.ە.) اتا-بابالارى پەتروپاۆل دالاسىنا ءار ۋاقىتتا قونىس اۋداردى. ۋەزدە وزدەرى­نىڭ تۇرىپ جاتقانىنا بەس ءجۇز جىل بولعان ءبىر اۋىل تابىل­دى. ول – پولۋدەنسك بولىسىنداعى جاكەي وراز­باي تۇراتىن 9-اۋىل. وسى بولىستاعى №7, 10, 13, 16 – اۋىلداردىڭ، تايىنشى بولىسىنداعى ون ءبىر اۋىل­دىڭ مۇندا ءتورت ءجۇز جىلدان بەرى ءومىر ءسۇ­رىپ جاتقانى كورىنەدى» (كۋزنەتسوۆ ۆ. كيرگيزسكوە حوزيايستۆو ۆ اكمولينسكوي وبلاستي. ت. ءىىى. سپب، 1910. س. 31-33).

باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، ورىس مۇجىقتارىنا جەر ىزدەگەن ەكسپەديتسيا باسشىسىنىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا حV عاسىردان بەرى تۇرىپ جاتقانىن مويىندايدى.

قازاق حاندىعى ءوز زامانىندا شىعىستا دا، با­تىس­ت­ا دا بەلگىلى بولدى. شىعىس اۆتورلارىنىڭ شىعار­مالارىندا قازاق حاندىعى «ماملاكات-ي كازاح»، «دوۋلات-ي كازاح»، «ۋلۋس-ي كازاح» دەپ اتالدى.

پارسى جازۋشىسى حاسان بەك رۋملۋدىڭ 1931, 1934 جىلدارى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ جارىق كورگەن «احسان ات-تاۆاريح» اتتى ەڭبەگىنىڭ 12-تومىندا 1494-1578 جىلدارداعى قازاق حان­دىعى، ونىڭ حاندارى قاسىمنىڭ، بۇرىندىق پەن حاقنازاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى، ولاردىڭ ىشىندە 1578 جىلى پۋل-ي حاتۋن تۇبىندە قازاقتاردىڭ تۇرىكمەندەرمەن ۇرىسى جونىندە باياندالادى.

قازاق حاندىعى تۋرالى ەۋروپا ساياحاتشىلارى، ساۋداگەرلەرى مەن ديپلوماتتارىنىڭ كۇندەلىكتەرى دە مول ماعلۇمات بەرەدى. حVI عاسىردىڭ 50-جىلدارى رەسەيدەن يرانعا قازاق جەرى ارقىلى ەكى رەت وتكەن اعىلشىن كوپەسى ەنتوني دجەنكينسون (1538-1580 ج.ج.) قازاقتاردى ءوز اتىمەن اتاپ («Cassacks»), ولار­دىڭ سول كەزەڭدە (ياعني حاقنازار حان تۇسىندا) تاشكەنتپەن سوعىسىپ جاتقاندىعى، قۋاتتى حالىق ەكەن­دىگى جونىندە انگلياعا مالىمەت جەتكىزەدى. ءوزى قۇراستىرعان كارتادا ەدىل مەن جايىق اراسىندا نو­عايلاردى ورنالاستىرىپ، ولاردان شىعىسقا قاراي­عى جەرلەردى «كازاحيا» («Cassackia») دەپ كورسەتەدى

اۆستريالىق ديپلومات سيگيزمۋند گەربەرشتەين (1486-1566) قاسىم بيلەگەن قازاق حاندىعى تۋرالى جازىپ، ونىڭ تۇرعىندارىن «قازاق تاتارلار» («Cosatski») دەپ تانيدى.

1518 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان 1519 جىلدىڭ قاڭ­تار ايىنا دەيىن ماسكەۋدە ەلشىلىك ساپارمەن بولعان يتاليالىق فرانچەسكو دا-كوللو مەن ان­توني دە-كونتي ءوز ەلىنە قازاق جەرلەرى جونىندە ءمالى­­مەتتەر الىپ قايتتى. يرانعا، قىتايعا جانە باسقا دا شىعىس ەلدەرىنە ساۋدا-ساتتىق جانە ديپلوماتيالىق جۇمىستارىمەن بارىپ قايتقان نەمىس عالىمى جانە جازۋشىسى ادام ولەاريدىڭ (1635 ج.), گوللانديالىق يان سترەيستىڭ (حVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى), فرانتسۋز ۇكىمەتىنىڭ ديپلوماتيالىق اگەنتى دە-لا-نەۆيللدىڭ (1689 ج.), فرانتسۋز كوپەسى جان باتيست تاۆەرنەنىڭ (حVII عاسىردىڭ 30-جىلدارى), شۆەد ەلشىلىگىنىڭ حاتشىسى ەنگەلبەرت كەمپفەردىڭ (1683 ج.), گوللاند سۋرەت­شىسى كورنەلي دە ءبرۋيننىڭ جولجازبالارىندا قازاق­تار جانە ولاردىڭ قونىستارى تۋرالى سان الۋان تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار توپتاستىرىلعان.

اسىرەسە، 1664-1665 جىلدارى گوللاند ەلشىلىگى قۇرامىندا ماسكەۋگە كەلىپ، ونىڭ شىعىستاعى ايماقتارى جونىندە ماتەريالدار جيناستىرعان گەوگراف ن.ك. ۆيتسەننىڭ 1692 جىلى امستەردامدا جارىق كورگەن «سولتۇستىك جانە شىعىس تاتاريا تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋ كەرەك. كىتاپتا ەسىم حاننىڭ، تاۋكە حاننىڭ، تۇرسىن مەن بولات سۇلتانداردىڭ، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، اققورعان، يكان، ساۋران، وتىرار سەكىلدى قالالاردىڭ اتتارى اتالادى. تۇركىستان قالاسىندا ۇزىندىعى جيىر­ما بەس ساجىن عيمارات بار، ول «استانا» دەپ اتا­لا­دى; استانانىڭ ىشىندە جۇزدەن استام باسپانا ورنا­لاسقان; ولاردىڭ بىرەۋىندە ادام بويىنداي قازان تۇر; استانادا ازىرەت-قوجا دەگەن قاسيەتتى ادامنىڭ بەيىتى بار دەپ جازادى اۆتور (وقىرمان نە تۋرالى، كىم تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانىن بىلەتىن شىعار).

گوللانديالىق جازۋشىنىڭ مالىمەتتەرى بويىن­شا قازاق حاندىعى تاۋكە حان تۇسىندا ءبىر ورتالىققا باعىنعان، ساياسي جاعىنان نىعايعان مەملەكەت بولعان، حاندىقتىڭ تەك سىر بويىنداعى قالالارىنىڭ سانى وتىز ەكىگە جۋىقتاعان. قازاقتار تۋرالى سىڭارجاق پىكىرلەر تاراتۋشىلارعا شۆەد اۆتورى يوگانن تاببەرت فون سترالەنبەرگتىڭ 1738 جىلى لوندوندا جارىق كورگەن «ەۋروپا مەن ازيانىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس بولىكتەرىنىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى» اتتى كىتابىن پاراقتاپ شىقسا، ءبىراز پايداسى تيەر ەدى.

ف. سترالەنبەرگ قازاق حاندىعىن قازاق ورداسى («Kosachi Hordaە») دەپ اتاپ، قازاقتاردىڭ كونە مادەنيەتى بار حالىق ەكەندىگىنە دەرەكتەر كەلتىرەدى. ولاردىڭ ىشىنەن اۆتور «جۇمباق جازۋلاردى» (ورحون-ەنيسەي جازۋلارىن), سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەسكەرتكىشتەردى، اسىرەسە، ۇلىتاۋ شىڭدارىنىڭ بىرىندەگى پەتروگليفتەردى، ەرتىس پەن ەسىل وزەندەرى جازىعىنداعى كونە مازارلار مەن قورعانداردى اتايدى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىن زەرتتەۋدە بۇرمالاۋ­شىلىقتارعا ۇشىراپ كەلە جاتقان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ ساياسي جۇيەسى.

قازاق قوعامىندا بيلىك جۇرگىزۋ بىرنەشە دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلدى. كوشپەلىلەردىڭ سينكرەتتىك دۇنيەتانىمىنا وراي ورنىققان بيلىكتىك جۇيە مەملەكەتتىك اتريبۋتتاردىڭ ءبارىن قامتىدى. ەڭ جوعارى بيلىك جۇرگىزۋ قۇقى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك-كورپوراتيۆتىك توبىنان سايلاناتىن حانعا تيەسىلى بولدى.

حاندىق بيلىكتىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارىنا ەكونوميكادان تىس قايشىلىقتاردى رەتتەۋ، رۋ-تاي­پالار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى شەشۋ، اسكەري-ساياسي جانە سوت قىزمەتتەرى جاتتى. قازاق­تاردا حان بيلىگىنىڭ باستى فۋنكتسياسى – حالىقتى سىرتقى شاپقىنشىلىقتاردان قورعاۋ، ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ بولدى.

قازاق قوعامىنداعى اعا حان ينستيتۋتىنا قازاق جۇزدەرى اراسىنداعى بىرلىكتى نىعايتۋ، تۇتاس قازاق جۇرتىنا قاتىستى ماسەلەلەردى رەتتەپ وتىرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. قايسىبىر دەرەكتەردە قازاق حاندىعىنىڭ تاۋكە حاننان كەيىنگى بيلەۋشىسى قايىپ مۇحامبەت بولعان (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا. ۆىپ. 1. دوك. 15. س. 18). 1718 جىلدىڭ كوكتەمىندە ابىلقايىر حاننىڭ «قايىپ حاننىڭ تاپسىرماسىمەن سوعىسۋعا دايىن ەكەندىگى» (پامياتنيك سيبيرسكوي يستوري حVIII ۆەكا. ت. ءىى. س. 160) جونىندەگى مالىمدەمەسى دە قايىپ­تىڭ باس حان بولعاندىعىن راستايدى. كەيىن بۇل دارەجەگە ابىلقايىر، ابىلاي قول جەت­كىزەدى. حان بيلىگىنىڭ ديسكرەتتىك سيپاتتا بول­عان­دىعى، قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى ءتۇرلى بيلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ اراسىندا قاتاڭ ۆەرتي­كال­د­ى تاۋەلدىلىكتىڭ ورىن الماعاندىعى جونىندەگى پايىمداۋلار ورتالىق بيلىكتىڭ السىزدىگى سەكىلدى، قىسقاشا ايتقاندا، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىلىك بولمىسىنىڭ ءپىسىپ-جەتىلمەگەندىگى تۋرالى يدەياعا قوسىمشا قولداۋ تابۋ نيەتىنەن، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋدەن، ماسەلەنى وتىرىقشى-ەگىنشىلىكتى مەملەكەتتەرگە ءتان بيلىكتىك جۇيە نەگىزىندە قاراستىرۋدان تۋىندايدى.

قوعامدىق سانادا حان بيلىگى مەملەكەتتىلىكتىڭ، قوعامدى ۇيىمداستىرۋ ىسىندەگى تاريحي ساباقتاس­تىق­تىڭ سيمۆولى، قاۋىپسىزدىك پەن يگىلىكتىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداندى. بۇل – سوناۋ تۇرىك قاعاناتى زامانىنان بەرى كەلە جاتقان حان مەن حالىق تۇتاستىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن.

حان بىردەن-ءبىر بيلىك يەسى بولعان ەمەس. جوعارعى سيۋزەرەن رەتىندەگى وعان حاندىقتا بيلىك جۇرگىزۋدى قاراۋىنداعى ۇلىستار مەن تايپالىق بىرلەستىكتەردى بيلەيتىن سۇلتاندارمەن جانە بيلەرمەن بولىسۋگە تۋرا كەلدى. جالپى مەملەكەتتىك سيپاتتاعى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلتاي (حالىق جينالىسى) شاقىرىلدى. تاريحتا قاراقۇمداعى حالىق قۇرىلتايى، ورداباسى قۇرىلتايى بەلگىلى. ورىس دەرەككوزدەرىندە قۇرىلتاي «سەزد» دەپ اتالدى. ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندە قازاقتار ومىرىمەن تانىسقان ءبىر ورىس كوپەسى: «كونە زاماننان قىرعىزداردا ورىس بوداندىعىنا وتۋىنە دەيىن كوپ ادامدار قاتىناسقان سەزدەر بولدى» دەپ جازدى (زاپيسكي ساراتوۆسكوگو كۋپتسا يا.پ. جاركوۆا و كيرگيزاح. 1852 گ. / پۋتەۆىە دنەۆنيكي روسسيسكيح چينوۆنيكوۆ ي يسسلەدوۆاتەلەي و كازاحسكوي ستەپي حVIII – سەرەدينى ءحىح ۆەكا. سب.دوك. ي ماتەريالوۆ / سوست. ي.ۆ. ەروفەەۆا ي در. استانا، 2012. س. 599).

قۇرىلتايدا حان سايلاۋ، جاۋ شاپقىنشىلىعىنا قار­سى كۇرەس، شەت ەلمەن بىتىمگە كەلۋ، ت.ب. بۇكىل قا­زاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىلاندى.

م.ح. دۋلاتي «تاريح-ي راشيديدە» كۇلتوبەنى موعولستاننىڭ ايگىلى ايماعى دەپ جازادى. كۇلتوبە باسىندا ەل بىرلىگى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە حالىق جينالىسى بىرنەشە رەت وتكىزىلگەنگە ۇقسايدى. بىراق وندا قابىلدانعان شەشىمدى حاننىڭ بۇلجىتپاستان ورىنداۋ قاجەتتىلىگى قاعيداتتى ەشبىر وزگەرىسكە ۇشىرامادى.

حاندىق بيلىك جانە ونىڭ ستاتۋسى مەن فۋنك­تسيا­لارى، سۇلتاندار جانە بيلەرمەن قارىم-قاتى­نا­سى، حاندىق بيلىكتىڭ پارمەندىلىگى مەن بەرىك­تىگى سەكىلدى ماسەلەلەر شىعىس اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىندا كەڭىنەن زەرتتەلدى.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ەڭ ىقپالدى ساياسي كۇشىن، حاننان كەيىن، سۇلتاندار نەمەسە تورەلەر قۇرادى. شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تاراعانداردىڭ بارلىعى سۇلتاندار اتالىپ، ولار، شىڭعىس حاننىڭ قاي بۇتاعىنا جاتسا دا، حان تاعىنان ۇمىتكەر بولدى.

قازاقتار دالالىق مەملەكەتتىلىك داستۇرلەردى ساقتاي وتىرىپ، سۇلتانداردىڭ جەكە ۇلىستاردى باسقارۋ قۇقىن دا قابىلدادى. ولاردىڭ ساياسي قۇقىقتارىنا جالپى مەملەكەتتىك باسقارۋعا، جەرگىلىكتى (ياعني، ۇلىستى) باسقارۋعا قاتىسۋ جاتتى. ۇلىستى باسقارۋ سۇلتاندارعا ونىڭ حالقىنىڭ ۇستىنەن اسكەري-ساياسي بيلىك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدىردى. ۇلىستىق سۇلتاندارعا سوعىس كەزىندە جاساق قۇرىپ، وعان قولباسىلىق ەتۋ قۇقى بەرىلدى.

مارتا ولكوتت: «قازاقتاردا ەكى ساتىلى اكىمشى­لىك قۇرىلىم بولدى: حاندار مەن سۇلتاندار اريس­تو­كراتياسى رۋلىق قاعيداتقا نەگىزدەلگەن اكىمشىلىك جۇيە­سىنەن بيىك تۇردى»، – دەپ جازادى. الايدا، امە­ريكالىق پروفەسسوردىڭ پىكىرى ۇستىرتىندەۋ سەكىلدى. ول قازاق قوعامىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ورنى مەن ءرولىن جەتكىلىكتى تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋىندايدى.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جۇيەسىندەگى دەموكراتيالىق بيلىكتىڭ ماڭىزدى بۋىنى – بي حالىق تۇسىنىگىندە: سوت، تورەشى; باتا­گوي، شەشەن; ءبىتىستىرۋشى ديپلومات، ەلشى رەتىن­دە ۇعىنىلدى. بي، «جەتى جارعى» بويىنشا، وزىنە باعىنىشتى رۋ-تايپا شەگىندە سوت جانە اكىم­شىلىك بيلىك (حانمەن قاتار) جۇرگىزدى. ءوز قاۋى­مىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قاداعالاپ، ءتارتىپ پەن تىنىشتىقتىڭ بۇزىلماۋىنا جاۋاپتى بولدى. وسىلايشا، بيلەر بيلەۋشى حانداردىڭ حالىق اراسىنداعى سەنىمدى تىرەگىنە اينالىپ، سۇلتاندارمەن تەڭ قۇقىلى دارەجەدە مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىستى.

قازاقتاردا بيلەر، اتقاراتىن جۇمىسىنا، لاۋازىمىنا، بەدەلىنە، ادامي قاسيەتتەرىنە وراي، اتا بي، توبە بي، قاتار بي، جەكە بي، توتەن بي، بالا بي بولىپ بولىنگەن.

بيلەر ينستيتۋتى مەملەكەتتىڭ ساياسي جانە الەۋ­مەتتىك قۇرىلىمىن تەك قانا عۇرىپتىق قۇقىق ەمەس، سول سياقتى رۋحاني-مادەني سالت-ءداستۇر نەگى­زىن­­دە دە ۇشتاستىرا ءارى تەڭدەستىرە وتىرىپ قام­تا­­ماسىز ەتۋدى كوزدەگەن بىردەن-ءبىر قۇرىلىم بول­دى. ونىڭ ۇستىنە ول مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيە­سىمەن تىعىز استاسا وتىرىپ، حالىق پەن بيلەۋ­شى توپتاردىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي قۇندى­لىقتار توڭىرەگىندە توپ­تاسۋى­نا ىقپال ەتتى (وراز­باەۆا ا. قازاق حان­دىعىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ گەنەزيسى مەن تاريحي ەۆوليۋتسياسى / ساياسات. 1997. 107-ب.).

بيلەر ينستيتۋتى كوشپەلىلەر قوعامىندا بۇرىننان دا بەلگىلى بولدى. قازاق قوعامىندا ەجەلگى قۇقىقتىق رەتتەۋ فورمالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بيلەر سوتى جۇمىس ىستەدى. ونى كونە زاماندارداعى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تايپا كوسەمدەرىنە سۇيەنۋ ارقىلى مەملەكەت ىشىندەگى ءتارتىپ پەن رەتتىلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ۇمتىلىسى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن دالالىق دەموكراتيانىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى دەۋگە بولادى.

قازاق قوعامىندا سوت تورەلىگى مەملەكەتتىك باسقارۋ يەرارحياسىنداعى جوعارعى بۋىن-حاندىق بيلىكپەن تەڭدەس، كەيدە ودان بيىك دەڭگەيدە تۇردى. بيلەر سوتى جەرگىلىكتى ماندەگى داۋ-دامايدى، قىلمىستىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قاراعان. بيلەر سوتىنىڭ شەشىمدەرىنە كوڭىلى تولماعان، ادىلدىگىنە سەنبەگەن داۋلاسۋشى تاراپ وزگە بيلەرگە نەمەسە توبە بي تورەلىگىنە جۇگىنۋگە قۇقىلى بولعان.

ال توبە بي ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا اربيتر قىز­­مەتىن اتقارعان (كەنجاليەۆ ز. كوشپەلى قازاق قوعا­­مىنداعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەت. ا.، 1997; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. ا.، 1999).

ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ پارلامەنتىمەن دەڭگەيلەس ينستيتۋت – بيلەر كەڭەسى بولدى. ول جىلدىڭ ءبىر مەزگىلىندە، ادەتتە ەل جايلاۋعا كوشىپ بولعان سوڭ (ال كەيبىر اۆتورلار كۇز ايلارىنىڭ بىرىندە دەيدى) وتكىزىلگەن، وعان حان، سۇلتاندار، ءۇش ءجۇزدىڭ ەلگە سىيلى، «قارا قىل­دى قاق جاراتىن» ادىلدىگىمەن تانىلعان بيلەرى، باتىرلار مەن قوجالار قاتىسقان. بيلەر كەڭە­سىندە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەر تالقى­لانىپ، ءتيىستى شەشىمدەر الىنعان. بيلەر شەشىم­دەرىن ەشكىم بۇزا الماعان، حان دا، قارا دا ونى ورىنداۋعا مىندەتتى بولعان. تاۋكە حان قالىپ­تاس­ت­ىرعان وسى دەموكراتيالىق-قۇقىقتىق قاعي­دا­نى كەيىنگى قازاق حاندارى قاتاڭ ۇستانعان. ال بي­لەر كەڭەسىنىڭ رەسەيمەن تەك بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ جونىندەگى ۇيعارىمىن بۇزىپ، ءوز دەگەنىمەن رەسەي بوداندىعىن (مەيلى، ءتىپتى، پروتەكتورات-اق بول­سىن) قابىلداۋ جونىندەگى ابىلقايىر حاننىڭ قادامى حالىق تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشى­رادى. قازاقتاردىڭ ابىلقايىردان سىرت اينال­عانى سونشالىق، 1736 جىلى ونىڭ ورداسىنا كەلگەن اعىلشىن سۋرەتشىسى دجون كەستل: «حان ءوز قول استىنداعىلارمەن اسا ءبىر ۇلكەن ساقتىقپەن ارالاسۋعا ءماجبۇر، سوندىقتان جەكە باسىنا كورسەتىپ وتىرعان ولاردىڭ تۇرپايىلىعىن ايتىپ، مەنىڭ سوگە جامانداۋىمدى سۇرادى» دەپ جازادى ءوز «كۇندەلىگىندە» (دجون كەستل. 1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپار تۋرالى. الماتى، 1996. 22-23-ب.).

بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمدەرى حان بەدەلىنەن جوعارى قويىلعانىمەن، ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ىسىنە قايشى كەلمەدى (س. وزبەكۇلى).

سوناۋ عۇندار زامانى، تۇرىك قاعاناتى كەزەڭدەرى­نەن بەرى كەلە جاتقان مەملەكەتتىك اتريبۋتتار مەن باسقارۋ ينستيتۋتتارى قازاق حاندىعىندا سول كۇيىندە، وزگەرمەستەن قابىلداندى دەۋ قاتەلىك بولار ەدى. قازاق قوعامى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاستىرا وتىرىپ، ونى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا وراي دامىتتى. اسىرەسە، حVIII عاسىردا سىرتقى كۇشتەردىڭ ەل ەگەمەندىگىنە بايلانىستى جانە قوعام ومىرىندە وتىرىقشىلىقتى – ەگىنشىلىكتى وڭىرلەر ءرولىنىڭ ارتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، اعا حاندى سالتاناتتى تۇردە سايلاۋ ءتارتىبى جانە وعان وزگەرىس ەنگىزۋ نورمالارى قابىلدانادى. ونى ابىلايدى سايلاۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى، سۇلتاندارى، بيلەرى جانە باسقا دا ىقپالدى ادامدارىمەن بىرگە، تۇڭعىش رەت وڭتۇستىك قازاقستان قالالارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسۋىنان كورەمىز.

ابىلاي (1771-1780) وتىرىقشى حالىقتارعا قوسا، كوشپەلىلەردەن دە سالىق جيناي باستايدى. مەم­لەكەتتىلىك بيلىكتى كۇشەيتۋ شارالارى قولعا الىنا­دى. ابىلاي تولەڭگىتتەردەن تىكەلەي وزىنە عانا باعى­ناتىن جەكە گۆارديا قۇرادى. حان وكىلەتتىلىگى كەڭەيتىلەدى.

تورەلەر وكىلەتتىگىن شەكتەۋ ماسەلەسى دە العا قويىلدى. تولە بي حانعا، قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، ونى كوتەرەتىن تورەلەر ەمەس، حالىق ەكەندىگىن ايتىپ، «قابىرعادان قار جاۋسا، اتان مەنەن نارعا كۇش; ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، باتىرلار مەن بيگە كۇش»، – دەيدى. ايتەكە ءبيدىڭ 1698-1699 جىلدارى تۇركىستاندا وتكەن جيىندا رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، نە باسقا ەلدەردىڭ كومەگى تۇبىندە وپا بەرمەيتىنى، ونىڭ ورنىنا اسكەري دايىندىقتان وتكەن تۇراقتى جاساق ۇستاپ، وعان كەرەكتى قاراجاتتى تورەلەر مەن اۋقاتتى ادامداردان جيناۋدى ۇسىنادى. ۇسىنىستى تولە بي مەن قازىبەك بي دە قولدايدى (بيلەر ينستيتۋتى جونىندە: ورازباەۆا ا. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنا ءتان بيلەر ينستيتۋتى. الماتى، 2004). مۇنىڭ ءوزى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇبىرلى ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالاردىڭ الدىندا تۇرعانىن، ونىڭ وزگەرىسكە، پروگرەسسيۆتى دامۋعا قابىلەتتىلىگىن كورسەتەدى.

«قىرعىز – قايساقتاردىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك قاتىناستارىن» زەرتتەگەن نەمىس عالىمى فرانتس شۆارتس: «قىرعىز-قايساقتاردا، دۆورياندارمەن قاتار، جاي حالىقتان شىقسا دا، قۇرمەت تۇتۋ جاعىنان اتاقتى اقسۇيەكتەردەن جوعارى تۇرعان ادامدار بار. ولار – جورىقتار كەزىندە ەرلىگىمەن جانە ايلا-تاسىلمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەندەر، ياعني باتىرلار»، – دەيدى (شۆارتس ف. تۋركەستان – ۆەتكا يندوگەرمانسكيح نارودوۆ / نەمەتسكيە يسسلەدوۆاتەلي ۆ كازاحستانە. چ.ءى. پەر.س نەم. الماتى، 2006. س. 180).

وتاندىق تاريحنامادا باتىرلار ينستيتۋتى، ونىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ورنى، باتىرلاردىڭ الەۋمەتتىك كاتەگوريا رەتىندە قالىپتاسۋى ءبىرشاما زەرتتەلگەن. باتىرلاردىڭ ءداستۇرلى فۋنكتسياسى –  ەلدى سىرتقى شاپقىنشىلىقتان قورعاۋ. امەريكالىق ديپلومات يۋ.سكايلەر: «ەرەن ەرلىكتى، ەلدىك پەن تاۋەل­سىزدىكتى جوعارى ۇستاعان قىرعىزدار قاي كەزەڭدە دە، سىرىم، ارىنعازى نەمەسە كەنەسارى سياقتى دالا توسىندە اتقا قونعان باتىرلار تۋى استىندا جي­­نا­لۋعا دايىن تۇراتىن»، – دەپ جازدى ء(Schuyىer E. Turki­stan. Notes of a journey in Russian Turkistan, Kho­kand, Buchara and ءKuىdja. ءVoى. I. ءىondon, 1876. P. 34).

باتىس اۆتورلارى قازاق حاندىعىنداعى بيلىك ءبولىنىسىنىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ەكەندىگىن، قايتا قوعامدى تۇراقتاندىرۋعا، نىعايتۋعا باعىت­تال­عاندىعىن ەسكەرە بەرمەيدى. سەبەبى، سان عاسىرلار تاريحى بار كوشپەلىلىك، وزىندىك وركەنيەت رەتىندە، ابسوليۋتتىك جۇيەنى، ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان بيلىككە ۇمتىلۋشىلىق ءۇردىسىن قابىلدامادى. حان مەن حالىق اراسىنداعى بيلىك تەپە-تەڭدىگىنىڭ ساقتالۋى كوشپەلى قوعامنىڭ دامۋىنا قولايلى جاعدايلار تۋدىردى.

قازاق مەملەكەتتىلىگى فۋنكتسيالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى نەگىزىنەن ادەتتىك عۇرىپتار باسىم ءتۇرلى قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسىمەن رەتتەلىپ وتىرىلدى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ سان عاسىرلىق قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسى تاۋكە حاننىڭ 1680-جىلدارى كۇلتوبەدە حان كەڭەسىن شاقىرىپ، جەتى بي اتسالىسىپ قۇراستىرعان قازاقتاردىڭ «جەتى جارعى» اتتى اتا زاڭىندا جۇيەلەندى. ا.ي.لەۆشين: «بيلەردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قاسىم حان مەن ەسىم حان تۇسىنداعى ادەتتىك-قۇقىق جۇيەلەرى «جەتى جارعى» زاڭىندا جيناستىرىلدى»، – دەپ جازادى.

قازاق قۇقىعى ءوز باستاۋىن ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءۇيسىن مايقى بيدەن الادى. «جەتى جارعى» ەرەجەلەر جيناعىندا بۇرىننان باسشىلىققا الىنىپ كەلە جاتقان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنداعى»، حاقنازاردىڭ «اق جولىنداعى» «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنداعى» جوسىقتار عانا ەمەس، «ۇلى جاساقتىڭ» دا كەيبىر باپتارى پايدالانىلادى. بىراق سوڭعىلارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالتىنا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا وراي بەيىمدەلىپ الىندى.

«جەتى جارعى»، موڭعول يمپەرياسى نەمەسە التىن ورداداعى سەكىلدى، جوعارىدان تۇسىرىلگەن قۇقىق ەمەس، قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتى جاڭا ساياسي جاعدايعا بەيىمدەۋدىڭ ناتيجەسى بولدى. مۇنى نەمىس عالىمى گ. ديورفەردىڭ كوشپەلىلەردەگى موڭعولدىق جانە تۇركىلىك ەلەمەنتتەردى زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەگىنەن ايقىن كورۋگە بولادى (Doerfer G. Türkische and ءmongoىischen elements im neufersischen. Bd. I. Wiesbaden, 1963. S. 264-265).

عۇلاما عالىم س. زيمانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قازاق قۇقىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ كوشپەلى مادە­نيەت شەڭبەرىندە تۋىپ، سول ءداۋىردىڭ ەڭ قۇندى سيپاتىن يەلەنۋىندە.

«جەتى جارعىدا» ادەتتىك قۇقىقتىڭ باسىمدى­لى­عى قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق حان­دىعىنىڭ نىعايۋىنا جۇمىس ىستەدى. ءا.بوكەي­حانوۆ­تىڭ: «كوشپەلى جانە وتىرىقشى ءومىر سۇرگەن قارعاتامىرلى قازاقتاردى «ادەت زاڭى» ورتاق تارتىپكە شاقىردى، ءوز تاڭباسى، ءوز ۇراندارى بار تايپالاردى «الاش» ۇرانى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىردى» دەگەن سوزىندە وسى تاريحي شىندىق جاتىر (تۋزەمەتس ء[ا. بوكەيحانوۆ]. جەنششينا پو كيرگيزسكوي بىلينە كوبلاندى / تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي. 1899. №35. س. 208-209).

«جەتى جارعى» – تاۋكە حان تۇسىندا قوعام ءومىرىنىڭ سان-سالاسىن قامتىعان، قازاق حاندىعىنىڭ، ەل-جۇرتىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان كونستيتۋتسيالىق قۇجات بولدى.

قازاق حاندىعىنىڭ ەتنوستىق نەگىزىنىڭ نى­عايۋىن­دا يسلام ءدىنى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سىرت­قى كۇشتەرگە قارسى كۇرەستە ءدىني يدەولوگيا حالىقتى جۇمىلدىرۋشى، ينتەگراتسيالىق پروتسەستى جەدەلدەتۋشى كۇش بولدى. قازاق حاندارىنىڭ ءبىر دىنگە سەنۋى جانە ءبارى بىردەي يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتىن ۇستانىپ، دالالىق يسلامنىڭ نەگىزىن قالاۋى قوعام مەن مەملەكەتكە ەرەكشە ىقپالىن تيگىزدى، رۋحاني جىكشىلدىككە توسقاۋىل قويدى. پارسى عالىمى مەھدي ساناي قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولىن جوعارى باعالاپ، ول «قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق جانە يسلامدىق جاعىنان ءوزىن-ءوزى تانۋ قۇرالى ءارى حالىق ماقتانىشى بولدى» دەپ كورسەتەدى (Mehدي Caنaي. ياسساۋي تاريقاتى – قازاق ادەبيەتى. 1998. 17 شىلدە).

يسلام ءدىنى، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى رەتىندە، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ دوكتريناسىنا اينالدى. قازاقتاردىڭ بۇكىل قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني ءومىرى شارياتتىڭ باسىمدىق رولىمەن سيپاتتالدى. قازاق زاڭدارىنىڭ قۇقىقتىق دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرىن يسلام ءدىنى قۇراي باستايدى. قورىتا ايتقاندا، قازاق حاندىعى يسلامدىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسادى.

شارياتتىڭ مەملەكەت ومىرىندە بەرىك ورىن الۋى­مەن حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىندا، مادەني دامۋىن­دا سونى وزگەرىستەر، ەلەۋلى العا باسۋشىلىق ورىن الادى (نۋرتازينا ن. يسلام ي ەۆوليۋتسيا گوسۋدار­ستۆەننوستي ۆ كازاحستانە / وتان تاريحى. 2006. № 1.).

قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكاسىن تەك كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن عانا سيپاتتاپ، وسىدان بارىپ «قازاقتاردا مەملەكەت بولمادى» دەۋ ەشقانداي تاريحي قۇجاتتارمەن راستالمايدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ تۇرعىندارى، ولاردىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى حالقىن قۇراعاندار ەجەلدەن، مال شارۋاشىلىعىنا قوسا، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانىپ، كەن قورىتقان، قولونەر كاسىبىمەن اينالىسقان. مۇنى ەدىلدىڭ تومەنگى جاعى مەن جايىق بويىندا، سىرداريا، تالاس، جەتىسۋ وڭىرىندە، ورتالىق قازاقستاندا، التاي تاۋىنىڭ قويناۋلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن تاريحي ەسكەرتكىشتەر ايقىن دالەلدەيدى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن گەنەزيسىندە وتىرىقشىلىق مادەنيەت پەن ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار كەزىندەگى قالالاردىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى. وسى ورايدا ا.ي.لەۆشيننىڭ مىنا سوزدەرى ويعا ورالادى: «ودين بۋحارەتس، چاستو پوسەششاۆشي ورەنبۋرگ ي سلىۆشي چەلوۆەكوم ۋچەنىم، راسسكازىۆال نام، بۋدتو بى ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا بەرەگا سىرا ي ارالسكوگو موريا بىلي ستول ناسەلەنى، «چتو كوشكا موگلا پريتي يز تۋركە­ستانا ۆ حيۆۋ، پەرەبەگايا س ودنوي كرىشي نا درۋگۋيۋ» (لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كير­گيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. الماتى، 1996. س. 111).

بۇگىنگى قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن مەملەكەتتەردەگى كوشپەلىلىك جانە وتىرىقشىلىق سيمبيوزى اسىرەسە، قاراحاندار تۇسىندا ايرىقشا كورىندى (قاراڭىز: پريتساك و. كاراحانيدى / يسلام. ءحححى. 1951. س. 21-23; بايپاكوۆ ك.م. سرەدنەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا يۋجنوگو كازاحستانا ي سەميرەچيا. ا.꞊ا.، 1986; پيششۋلينا ك.ا. پريسىردارينسكيە گورودا ي يح زناچەنيە ۆ يستوري كازاحسكيح حانستۆ ۆ حV-حVII ۆۆ. / كازاحستان ۆ حV-حVIII ۆەكاح. ا.-ا.، 1969).

ح عاسىرداعى عالىم-گەوگراف ءال-ماكديسي ءوزىنىڭ «كيتاب ءال-ءباد ۆا-تاريح» («دۇنيەنىڭ باستالۋى مەن تاريحى جونىندەگى كىتاپ») اتتى ەنتسيكلوپەديالىق شىعارماسىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان ونداعان قالا ءتىزىمىن كەلتىرەدى. ولار قولونەر ءوندىرىسى مەن زات ايىرباسىنا، ساۋدانىڭ دامۋىنا بايلانىستى پايدا بولىپ قالىپتاسادى.

سوزاق، سىعاناق، وتىرار، تۇركىستان، ساۋران، قويلىق، تالعار (تالحيز), تاراز، اركۋك جانە ت.ب. ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ءىرى ساۋدا، قولونەر جانە ساياسي، مادەني ورتالىقتار بولعاندىعى شىعىس دەرەككوزدەرىندە ايتىلىپ، ارحەولوگيالىق جادىگەرلەرمەن ناقتىلانىپ وتىر.

ءبىر عانا التىن وردادا 110 قالا بولعاندىعى، ونىڭ 21-ىندە اقشا سوعىلعاندىعى انىقتالدى. بۇلاردىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. 2001 جىلى ورال قالاسىنىڭ تۇبىنەن، شاعاننىڭ جايىققا قۇيار ساعاسىنداعى قىرقاسىنىڭ مۇيىسىنەن ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءحىV عاسىر كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن قالانىڭ ورنى تابىلدى.

وتىرىقشى وڭىرلەردى، قالا تۇرعىندارىن بىلاي قويعاندا، كوشپەلىلەردىڭ وزدەرى دە كەيبىر ءداندى داقىلدار وسىرۋمەن شۇعىلدانعان. باتىس ديپلوماتى يوسوفات باربارو دەشتى-قىپشاق تۇرعىندارىنىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنىن ءوز كوزىمەن كورەدى (باربارو ي كونتاريني و روسسي. ك يستوري يتالو-رۋسسكيح سۆيازەي ۆ حV ۆ. لەنينگراد، 1971).

سىرداريا ءوڭىرى دامىعان ەگىنشىلىك پەن ساۋدانىڭ، قولونەر مەن مادەنيەت ورتالىعى بولدى. سىرداريا بويىنداعى قالالاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماڭىزى، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنداعى ءرولى ۆ.ۆ.بارتولد، ا.ن.بەرنشتام، ا.ح.مارعۇلان، ك.ا.پيششۋلينا تاراپىنان جان-جاقتى زەرتتەلدى. توبىلدىق بويارين س.سالتىكوۆپەن بىرگە تاۋكە حانعا بارىپ قايتقان ورىس ەلشىسى ۆ.كوبياكوۆ ءسىبىر پريكازىنا بىلاي دەپ حابارلايدى: «ا گورودا ۋ نيح، تەۆكەحانا، ۆسە سدەلانى يز سىروگو كيرپيچا… ا ۆسەگو يح، ۆوينسكيح ليۋدەي، بۋدەت س 20 000 چەلوۆەك، كوتورىە كوچۋيۋت پو سىرۋ رەكە… ا حلەب ۋ تەۆكيحانا روديتتسا منوگوە چيسلو، پشەنيتسا ي ياچمەن ي پروسا…» (راسسپروسنىە رەچي ۆ سيبيرسكوم پريكازە كازاكا ۆاسيليا كوبياكوۆا و پرەبىۆاني ەگو ۆ تۋركەستانە / دوپولنەنيا ك اكتام يستوريچەسكيم. ت. ح. 1867. دوك. № 80, ءحىV. س. 389-390).

حVI-ءحVىى عاسىرلاردا ياسى (تۇركىستان) قالاسى ۇلكەن ەگىنشىلىكتى اۋماقتىڭ ورتالىعىنا اينالادى. يبن رۋزبيحان ياسىنى «تۇركىستان بيلەۋشىلەرىنىڭ استاناسى» دەپ اتايدى. بۇل ءوڭىر ءداندى داقىلدارمەن جانە باسقا دا ازىق-تۇلىكپەن ءوز حالقىن عانا ەمەس، باسقالاردى دا قامتاماسىز ەتەدى. تۇركىستاندا دەشتى قىپشاقتىڭ، ماۋرەنناحر جانە قىتايدان كەلەتىن ساۋدا جولدارى توعىسادى.

شىعىس دەرەككوزدەرىندە ياسى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە ورنالاسقان يكان، كارناك، كاراچۋك جانە ت.ب. ەلدى مەكەندەر اتالادى.

قازاق حاندىعىنىڭ تۇپكىلىكتى استاناسى بولۋى­نان باستاپ تۇركىستان سىرداريا ءوڭىرىنىڭ ساياسي، ءما­دە­ني عانا ەمەس، مۇسىلماندىق ورتالىعىنا اينالدى.

وتىرىقشىلىق جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىراز اۋماعىن قامتيدى. قازاقتاردىڭ مۇندا موعول حاندىعىنىڭ تۇسىندا تۇراقتى جايلاۋ، قىستاۋلارى بولعان. قازاق قىستاۋلارى بۇكىل سىرداريا وزەنىنىڭ بويىن الىپ جاتادى (فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني. ميحمان نامە ي بۋحارا (زاپيسكي بۋحارسكوگو گوستيا. پەرەۆود، پرەديسلوۆيە ي پريمەچانيە ر.پ. دجاليلوۆوي، م. 1976. س. 94, 31).

قازاقتاردىڭ كوشپەلىلىكتەن گورى، جارتىلاي وتىرىقشى بولعاندىعىن قاسىم حاننىڭ (حVI ع.) موعول حانى سەيد حانعا ايتقان مىنا سوزدەرىنەن-اق بايقاۋعا بولادى: «قىس بولسا جاقىنداپ كەلەدى، ءبىز، دالا ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى، بۇل كەزدە قىستاۋ ماسەلەسىنىڭ قامىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك» (ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV-ءحVىىى ۆەكوۆ. ا.-ا.، 1969. س. 227).

مۇنىڭ بارلىعى ن.م.كارامزيننەن باستالعان ورىس اۆتورلارىنىڭ، ورىس ادەبيەتىنە نەگىزدەلگەن كەيبىر باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قازاقتاردىڭ «تازا كوشپەلىلىگى» تۋرالى پايىمداۋلارىنىڭ جالعان­دىعىن، ولاردىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ وتىرىقشى، جارتى­لاي وتىرىقشى رەتىندە ءومىر سۇرگەندىگىن كورسەتەدى.

ءتىپتى، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى دا ساقتار زاما­نىنان بەرى تۇراقتى ءومىر كەشكەندىگىن، ەگىن شارۋا­شىلىعىمەن اينالىسقاندىعىن ارحەولوگيالىق ماتەريالدار دالەلدەپ وتىر (قاراڭىز: جولداسباەۆ س.ج. قىستاۋلار – تۇراقتى عۇمىردىڭ بەلگىسى / قازمۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى. 2008. №7. 81-85-بب.).

قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى ديپلوماتيا سالاسى بولىپ تابىلادى. وتاندىق تاريحنامادا قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياسات مۇددەلەرى، مەملەكەتارالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ادىستەرى مەن ستراتەگيالىق ماقساتتارى ءبىرشاما زەرتتەلدى. بىراق بۇل ماسەلە جونىندە قايشىلىقتى پىكىرلەر جوق ەمەس. كەيبىر اۆتورلاردىڭ كوشپەلى­لەر سوعىس ارقىلى قوعامداعى الەۋمەتتىك قايشى­لىقتاردى السىرەتۋگە تىرىستى دەگەن سوناۋ اتتيلا مەن شىڭعىس حان زامانىنان بەرى كەلە جاتقان پىكىردى قازاق حاندىعىنا دا تاڭۋعا تىرىسۋى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. حV-ءحVىىى عاسىرلار كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى ومىرىندە سىرتقى ساياساتىنىڭ سيپاتىن ايقىندايتىن الەۋمەتتىك تەكەتىرەستىڭ ورىن العاندىعى جونىندە قانداي دا ءبىر مالىمەتتەر ۇشىراسپايدى. قايتا قازاق حاندىعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن بەيبىت ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا ۇمتىلدى.

قازاق حاندىعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ديپلو­ماتيالىق قاتىناستار ورناتۋ، باسقا ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جونىندەگى سان عاسىرلىق ءداستۇرىن جالعاستىردى. حاندىقتا وزىندىك ديپلوماتيالىق راسىمدەر مەن ەرەجەلەر قالىپتاستى.

تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۆيزانتيامەن، يران جانە قىتايمەن قارىم-قاتىناستارى جونىندەگى قۇجات­تاردا تۇركى بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتامالىق  نورمالارىنا قاتىستى ماعلۇماتتار ءجيى ۇشىراسادى. شەتەلدىك ەلشى حاننىڭ ورداسىنا كىرەردە تابال­دىرىقتى باسپاي اتتاپ وتكەننەن كەيىن تىزەسىن بۇگە وتىرىپ ءسوز العان، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن.

ءحVىىى عاسىردا دا حانعا باس يۋ، تىزەرلەپ وتىرىپ سالەم بەرۋ راسىمدەرى قازاقتاردا دا ساقتالعان سەكىلدى. 1736 جىلى جازدا ورىنبور ەكسپەديتسياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اعىلشىن دجون كەستل ابىلقايىر حان ورداسىندا ەلشى راسىمدەرىن ساقتاي وتىرىلىپ قابىلدانادى. ول جونىندە ءوز «كۇندەلىگىندە» كەستل بىلاي دەيدى: «ولار (قازاقتار. – ك.ە.)… (حانعا بارعاندا) قالاي تىزەرلەپ وتىرۋدى، ماڭدايدى جەرگە ءۇش رەت قالاي تيگىزۋدى كورسەتتى… جارتى ساعات وتكەننەن كەيىن جينالعان قاراقۇرىم حالىقتىڭ كوزىنشە بايبەك پەن تاعى ءبىر كىسى ەكى جاقتان قولتىقتاپ، جەتەكتەپ مەنى حانعا الىپ كەتتى. حان وتىرعان ۇيگە ون ادىم قالعاندا، ءبىر مينۋت قيمىلسىز تۇرۋىمدى سۇرادى. سودان كەيىن اديۋتانت نەمەسە ولاردىڭ تىلىندە جاساۋىل ماعان دىبىس بەرىپ، مەنى تاعى التى ادىم جەرگە اپارىپ، تاعى ءبىر مينۋت جاساۋىل كەلگەنشە تۇرعىزىپ قويدى. ارتىنشا مەنى تۋرا ەسىكتىڭ الدىنا الىپ باردى، تاعى ءبىراز تۇرعاننان كەيىن، جەرگىلىكتى جەردىڭ سىي-قۇرمەتىمەن دەمەپ ىشكە كىرگىزىپ جىبەردى… ەسىكتەن كىرگەندە باسىمداعى قالپاعىمدى الدىم، حاننىڭ الدىندا فرانتسۋزدارشا ءۇش رەت قۇرمەتپەن باسىمدى ءيىپ، قوشەمەت كورسەتتىم…» (دجون كەستل. اتالعان شىعارما. 20-21-بەتتەر).

كوشپەلىلەردە، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردا ەۋروپا ەلدەرى مەن رەسەيدە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىنا جالاڭباس كىرۋ سەكىلدى حاتتامالىق داستۇرلەردەن وزگەشە، ءوز دۇنيەتانىمدارى بويىنشا قالىپتاسقان ديپلوماتيالىق ەتيكەتتەرى بولعان. پروفەسسور ك. حافيزوۆانىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «پەتەر­بۋرگتە ابىلاي حان ەلشىسى رەتىندە بارعان قازاق سۇل­تانى ورىس پاتشاسىنىڭ اۋديەنتسياسىندا جالاڭباس وتىرۋعا كەلىسپەۋشىلىك» بىلدىرگەنىن جازادى.

كوكتۇرىكتەردىڭ كەزىنەن بەرى ەلشى، قازىرگى تىلمەن ايتساق، ديپلوماتيالىق يممۋنيتەتپەن قورعالعان. اقىن – فيلوسوف ءجۇسىپ بالاساعۇن:

ەلشى ەرەكشە، بارلىق ەردىڭ ساراسى،

ارتىق بىتكەن ءبىلىم، اقىل-ساناسى.

قۇدايدىڭ ەڭ اسىل قۇلى – ەلشىلەر،

تالاي ىزگى ءىستى سولار تىندىرار، – دەپ جازادى.

بۇگىنگى كۇنى دە قازاق «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» دەيدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە كۇش كورسەتۋگە ەمەس، بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمتىلعانىن كورسەتەدى.

كوكتۇرىكتەردەن بەرگى ۋاقىتتىڭ بارىندە تۇركى ەل­شى­لەرىنىڭ بەرگەن انتىنا، وداقتاستىق جونىندەگى شە­شىم­گە ادالدىعى تالاي قۇجاتتاردا كورىنىس تاپقان.

بۇگىنگى قازاقتاردا «جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى» دەگەن ءسوز بار. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ جۇيەلىگى دە دالەلدىلىگى، بايقامپازدىق پەن بىلىمپازدىق تۇركى ەلشىلەرىنە ەجەلدەن ءتان. شەشەندىكتىڭ، ديپلوماتيا تىلىندە ءوز پىكىرىن جەتكىزە ءبىلۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى – قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ (1667-1764) قازاق-قالماق كەلىسسوزىندەگى مونولوگى: «ءبىز – قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، بىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزىمىزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز».

قازاق حاندارى كوشپەلىلەرمەن قارىم-قاتىناس­تارىندا ادەتتىك قۇقىققا سۇيەنە وتىرىپ ارەكەت ەتتى. ورىس حان مەن باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي ەڭ الدىمەن اق وردا حاندارىنىڭ سىرداريا بويىنداعى مۇراگەرلىك جەرلەرگە ءوز بيلىگىن ورناتۋعا ۇمتىلدى. باراق حان: «سىعاناق جايىلىمدارى زاڭ مەن ادەتتىك قۇقىق بويىنشا ماعان تيەسىلى، سەبەبى مەنىڭ اتام ورىس حان سىعاناقتا قۇرىلىس سالدى»، – دەيدى. (پيشۋلينا ك.ا. كازاحسكوە حانستۆو ۆو ۆزايمووتنوشەنياح س موگۋليستانوم ي شايبانيدامي ۆ پوسلەدنەي ترەتي حV ۆەكا / كازاحستان ۆ ەپوحۋ فەودوليزما (پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري) / وتۆ. رەد. ا.ح. مارگۋلان. ا.–ا.، 1981).

قازاق حاندىعىنىڭ وداقتاستىق قاتىناس ورناتقان تۇڭعىش مەملەكەتى – موعولستان بولدى. بۇل وداق قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ حVI عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىن سوزىلدى. شىعىس دەشتى قىپشاق ءۇشىن كۇرەستە جوشى اۋلەتىنەن شىققان احمەت حانمەن، ماحمۇد حانمەن، يباق حانمەن وداقتاستى.

1533 جىلى موعولستان تاعىنا وتىرعان ابد ار-راشيد حان وزبەكتەرمەن (شايباني اۋلەتىمەن) وداقتاسىپ، قازاقتاردان جەتىسۋ مەن تيان-ءشاندى قايتارىپ الۋعا تىرىسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسۋ ارقىلى قازاق حاندىعى بۇل جەرلەردى ساقتاپ قالادى.

حVI عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىمەن رۋس تە، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى مەن ورتا ازيا حاندىقتارى دا ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى (1558-1559 جانە 1562-1563 ج.). بۇحار حاندىعى مەن حيۋاعا بارىپ قايتقان اعىلشىن كوپەسى ە.دجەنكينسون: «مەن مۇندا (بۇحاراعا. – ك.ە.) كەلگەنگە دەيىن ءۇش جىلداي ۋاقىتتان بەرى سوعىس ءجۇرىپ جاتتى… تاشكەنت ءۇشىن سوعىسىپ جاتقان مۇسىلمان دىنىندەگى حالىق – قازاقتار (Cassaks) دەپ اتالادى، ولار – وتە قۋاتتى»، – دەپ جازدى (ەسماعامبەتوۆ ك. قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە. الماتى، 1994. 46-ب.).

ءحVى عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياسي جاعدايى كۇردەلىلەنە تۇسەدى. نوعاي ۇلىسى مەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ قازاقتارعا قارسى وداقتاسۋى، ورىستاردىڭ 50-جىلدارى قازان مەن استراحان حاندىقتارىن باسىپ العاننان كەيىن قازاق جەرىنە جاقىنداۋى قازاق حانى حاقنازاردى (1538-1580 ج.ج.) وزبەك حانى ابدوللا ءىى-مەن «انتتاسقان شارت» جاساۋعا اكەلەدى.

تاۋەكەل حان تۇسىندا سىرداريا بويىنداعى قالالار ءۇشىن ۇزاققا سوزىلعان كۇرەس قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالادى. تاۋەكەلدىڭ ميراسقورى ەسىم حاننىڭ (1598-1613/14 ج. بيلىك جۇرگىزگەن) 1598 جىلى بۇحارامەن جاساسقان ءبىتىم شارتى بويىنشا تۇركىستان مەن تاشكەنت قازاق حاندىعىنا بەرىلدى (ابۋسەيتوۆا م.ح. كازاحسكوە حانستۆو ۆو ۆتوروي پولوۆينە حVI ۆ. الما-اتا، 1985).

حVI عاسىردىڭ باس كەزىنەن رەسەي قازاق حاندى­عىنا ۇلكەن مۇددەلىلىك تانىتتى. ورىس مەم­لەكەتى التىن وردا قۇرامىندا بولعان ەلدەردى ءوز قارا­ماعىنا الۋعا جانە ولارمەن قارىم-قاتىناس­تاردا ءوزىن التىن وردانىڭ «بىردەن-ءبىر مۇراگەرى» ەكەندىگىن مويىنداتۋعا ۇمتىلادى. باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن جازىسقان ديپلوماتيالىق قۇجات­تارىندا نوعايلاردى، ءسىبىردى، قازاق حاندىعىن، قالماقتاردى ءوز قولاستىنا العانىن مالىمدەپ، وسى ارقىلى ءوزىن قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى.

كوپ ۋاقىتقا دەيىن ورىس پاتشاسى سارايىندا التىن ورداداعى ەل باسقارۋ جۇيەسى دە، شىعىستىق ەتيكەت تە ۇستەم بولدى. ءتىپتى، ورىس كنيازدارىنىڭ ءبىرازى وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن شىڭعىس حاننان باستادى جانە ولار ريۋريكوۆيچتەن تاراعانداردان جوعارى تۇردى. ولاردىڭ مۇنداي مىنەز تانىتۋىندا گەنەالوگيالىق نەگىز دە جوق ەمەس-ءتى. قىپشاق قىزدارىنا ۇيلەنگەن ۆسەۆولود يۋرەۆيچ بولشوە گنەزدو (1154-1212), ياروسلاۆ ۆسەۆولودوۆيچ (1191-1246), قونشاقتىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەن كنياز گەورگي (1318 ج.), نوعايدىڭ قىزىنا ۇيلەن­گەن فەدور ريازانسكيدى اتاساق تا جەتكىلىكتى (كارا­تەەۆ م.د. رۋس ي تاتارى. كنياجەسكيە رودى. ديناس­تيچەسكيە تابليتسى. م.، 1994). باتىيدىڭ ۇلى سارتاكپەن انتتاسقان ياروسلاۆتىڭ ۇلى الەكساندر قىپشاق قولىن باستاپ، 1240 جىلى 15 ماۋسىمدا نەۆانىڭ لادوگا كولىنە قۇياتىن ساعاسىندا نەمىستەردىڭ اسكەرىن تالقانداپ، ورىس حالقىنىڭ تاريح ساحناسىنان جويىلىپ كەتپەۋىنە سەبەپكەر بولدى. ا.نەۆسكيدىڭ ورىستاردىڭ باستارىن بىرىك­تىرۋدەگى ءرولى جونىندە پ.ن.ساۆيتسكيدىڭ، تاريح­شىلار س.م.سولوۆەۆ پەن لەۆ گۋميلەۆتىڭ ايتقاندارى جۇرتشىلىققا ايان.

1513-1520 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعى ماسكەۋمەن ەلشىلىك قاتىناستار ورناتادى. بىراق قاسىم حان رەسەيدىڭ شىعىسقا قاراي باعىت ۇستاۋى جالپى تۇركى كەڭىستىگىنە قاۋىپ توندىرەتىنىن الدىن الا بولجاعانعا ۇقسايدى. قازىرگى ۋاقىتقا جەتكەن ەپيكالىق شىعارمالار مەن ءان-كۇيلەر نوعاي ورداسىنداعى قازاقتار مەن قازاق حاندىعىنان قازان حاندىعىن قورعاۋعا بارعانداردىڭ بولعاندىعىنان حابار بەرەدى (يسين ا. قازاق حاندىعى مەن وسمان پاتشالىعى ساياسي بايلانىستارىنىڭ باسى / اباي. رەسپۋبليكالىق فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ادەبي-كوركەم جۋرنال. 1994. №4 (44). 32-ب.).

اعىلىشىن جازۋشىسى ر.فوكستىڭ ورىستار قازاق جەرىنە حVI عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنەن باستاپ كوز الارتا باستادى دەپ كورسەتۋى سول كەزەڭدەگى وقيعالار سيپاتىن مەڭزەيدى. ر.فوكستىڭ ايتىپ وتىرعان كەزەڭى يۆان گروز­نىي­دىڭ ايداپ سالۋىمەن 1573 جىلى ورىس-كازاكتاردىڭ سارايشىق قالاسىن تالقانداپ، تۇرعىندارىن قانعا بوياعان وقيعامەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. الايدا، رەسەيدىڭ قازاقتار جونىندە مۇنان الدەقايدا بۇرىنىراق مالىمەتتەر جيناي باستاعانىن ورىس پاتشاسى مۇراعاتىنىڭ تىزبەسىندە 37-جاشىكتە «قاسىم پاتشا تۇسىنداعى كىتاپتار مەن تىزىمدەردىڭ» بارلىعى تۋرالى مالىمەت راستايدى (اكتى، سوبراننىە ارحەو­گرافيچەسكوي ەكسپەديتسيەي. ت.ءى. سپب، 1836. س. 339).

قازاق حاندىعى تۋرالى ماعلۇماتتاردىڭ جيناس­تىرىلۋى ونى تانىپ-بىلۋگە، تەڭ قۇقىلى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا ەمەس، كوبىنە قازاقتار­دىڭ سانى، اسكەري كۇشى، قارۋ-جاراعى، ورنالاسۋى ءجونىن­دەگى بارلاۋشىلىق ماقساتتى كوزدەيدى. تۇركياعا بارعان ورىس ەلشىسى ۆ.م.ترەتياك-گۋبينگە: «دا ي پرو كازاتتسكۋيۋ وردۋ ەمۋ پىتاتي، كتو نىنە ۆ كازاكەح گوسۋدار. ي گدە كوچۋەت» (پامياتنيكي ديپلوماتيچەسكيح وتنوشەني موسكوۆسكوگو گوسۋدارستۆا س كرىموم، نوگايامي ي تۋرتسيەيۋ. ت.2. 1508-1521 / سبورنيك ريو. سپب، 1895. س. 678) دەگەن تاپسىرما بەرىلەدى.

ءحVى عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىندا ساياسي بىتىراڭقىلىقتى باستان كەشىرگەن قازاق حاندىعى ءوز ەگەمەندىگى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن نوعاي­لارعا، ءسىبىر حاندىعىنا قارسى كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. ايىرىلىپ قالعان جەرلەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن حاقنازار حان 1568 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي حاجى-تارحانعا (استراحان) دەيىن شابۋىلداپ، قازاق اسكەرلەرى ەدىلدىڭ ساعاسىندا ورىستارمەن سوعىسادى. بۇل جونىندە رۋس رەچ پوسپوليتايا مەن تۇركياعا حابار بەرەدى. مۇراعات دەرەكتەرىنە قارا­عاندا، حاقنازار حان 1571-1572 جىلدارى ءماس­كەۋگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىلىكتىڭ الدىنا قويىلعان نەگىزگى ماقسات رەسەيمەن ءوزارا ءتيىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتىناستار ورناتۋ بولاتىن.

ورىس مەملەكەتى قازاق حاندىعىمەن وزىنە عانا ءتيىمدى كەلىسىمشارت جاساسۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ ىشكى دە، كۇردەلى سىرتقى ساياسي جاعدايىن پايدالا­نۋ­دى كوزدەيدى. ونداي جاعداي، اسىرەسە، ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ قازاقتارعا شابۋىلدارى كەزىندە بايقالادى. 1573 جىلى ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ قازاق­تار­عا جىبەرىلگەن ترەتياك چەبۋكوۆ دەگەن ەلشىسى كوشىم­­گە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋدى عانا نيەت تۇت­پايدى. ترەتياك چەبۋكوۆ باستاعان ەلشىلىك ساپارى­نىڭ ءساتسىز اياقتالۋىنا قاراماستان، قازاق حاندىعىمەن شارۋاشىلىق-ساۋدا قاتىناستارىن ورناتۋ دەگەن جەلەۋمەن رەسەي حاندىقپەن شەكارالاس وڭىرلەردى وتارلاي باستايدى جانە ەڭ الدىمەن ءسىبىر حاندىعىن وزىنە قاراتۋدى ماقسات تۇتادى.

قازاق-ورىس قاتىناستارى تاريحىن زەرتتەۋشى­لەر­دىڭ پىكىرىنشە، قازاق حاندىعىن تاۋەلسىز مەم­لەكەت رەتىندە مويىنداۋ، ونىمەن مامىلەگەرلىك بايل­ا­نىستار ورناتۋ ارقىلى رەسەي قازاق جەرىن دە ءبىر­تىندەپ وتارلاۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرا باستايدى.

قازاق سۇلتانى ورازمۇ­حامەدتى (وراز مۇحاممەد) كەلىسسوز جۇرگىزگەن بولىپ، الداپ تۇتقىنعا الۋى رەسەيدىڭ قازاق حاندىعىن وزىنە باعىندىرۋدىڭ ءبىر امالى رەتىندە قاراس­تىرۋى­نىڭ مىسالى بولىپ تابىلادى. 1594 جىلى تاۋە­­كەل حاننىڭ وراز­مۇ­حامەدتى تۇتقىننان بوساتۋ، اسكەري وداق قۇرۋ، سول كەزدە ءسىبىر حاندىعىمەن سوعىسىپ جاتقاننان كەيىن قارۋ-جاراقپەن كومەك بەرۋ جونىندەگى وتىنىشىمەن بار­عان قۇلمۇحامەد باستا­عان ەلشىلىك ساپارىنان ەش­تەڭە شىقپايدى. سەبەبى، ورازمۇحامەدتى بوساتۋدىڭ باستى شارتى رەتىندە ورىس پاتشاسى بوريس گودۋنوۆ قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋىن العا تارتادى. ورىس تاريح­نا­ماسىندا بوداندىق ءما­سە­لەسىنىڭ تاۋەكەل حان تارا­­پىنان كوتەرىلۋىن ەكى ەل اراسىنداعى «ۇلى دوستىقتىڭ» باستاۋىندا تۇرعان وقيعا رەتىندە سيپات­تاۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. بۇل قازاق حانىنىڭ ءوز تۋىسى ورازمۇحامەدتى بوساتىپ الۋعا ۇمتىلعان جاي ايلاسى عانا بولاتىن. رەسەي قازاقتاردى ءسىبىر حاندىعى مەن بۇحارا حان­دىعىنا قار­سى باعىت­تاۋعا، وسى ارق­ىلى ولاردىڭ ۇشەۋىن دە السىرەتىپ، وزىنە تاۋەلدىلىككە ءتۇسىرۋدى ماقسات تۇتادى.

قازاقتارعا قارۋ-جا­راق تا بەرمەيدى. قايتا ورىس پاتشاسى قازاق حانى تاۋەكەلدەن ءوز ۇلىن اما­ناتقا جىبەرۋدى سۇرايدى. بۇل جاعداي حاندىقتىڭ ورىس سيۋزەرەنيتەتىن قابىلداۋى دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى. (ميللەر ا.مەجدۋنارودنوە پولوجەنيە كازاح­ستانا ۆو ۆتوروي پولوۆينە ءحVى ۆەكا / يستوري­چەسكي جۋرنال. 1942. №6. س.55; كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆەكاح. ا. – ا.، 1961. س.19).

ونىمەن قويماي، تاۋەكەل حان بۇحارا حاندىعى مەن ءسىبىر حاندىعىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى ورىس پاتشاسىنىڭ قۇزىرىنا قاراتسا عانا، قارۋ-جاراقپەن كومەكتەسەتىنىن ايتادى. بۇل نيەتىن 1595 جىلى تاۋەكەل حانعا بارعان ۆەليامين ستەپانوۆ دەگەن ەلشىسى ارقىلى بىلدىرەدى.

1694 جىلى تايقوڭىر قۇلجاباي اتالىق ۇلى ەلشىلىگى ءى پەترگە رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق قاتىناستاردى جانداندىرۋ جانە ساۋدا-ساتتىقتى دامىتۋ جونىندەگى تاۋكە حاننىڭ حاتىن تاپسىرادى.

1697, 1698 جىلدارى تاۋكە حان توبىلعا ءتاشىم جانە تۇمانشى باتىرلاردىڭ ەكى ەلشىلىگىن جىبەرىپ، تاعى دا ەكى ەل اراسىندا «ىزگى قارىم-قاتىناستاردىڭ ورناۋىنا»، ساۋدا-ساتتىقتىڭ نىعايۋىنا ءۇمىت بىلدىرەدى (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح. س.9).

قازاق حاندىعى مەن رەسەي مەملەكەتى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، وتاندىق تاريحنامادا سۋرەتتەلە­تىن­دەي، كەدىر-بۇدىرسىز، شيەلەنىسسىز ورىن العان جوق. سارى باتىر مەن كەلدەي مىرزا ەلشىلىگى تۇتقىنعا الىنىپ، توبىلعا جونەلتىلدى. ونىڭ ەسەسىنە توبىلدان قازاق حاندىعىنا كەلگەن اندرەي نەپريپاسوۆ پەن ۆاسيلي كوبياكوۆ تۇتقىندالدى.

1694 جىلى پاتشا جارلىعى بويىنشا كەلدەي مىرزانى الىپ تۇركىستانعا كەلگەن فەدور سكيبين مەن م. تروشين: «كاك مى ۋچنەم ناكاز چەست ي پرو ناشيح ۆەليكيح گوسۋدارەي… زدراۆيە ەمۋ تەۆكيحانۋ وبياۆليات، ي ون بى تەۆكيحان ستاۆ، سلۋشال بەز شاپكي»، – دەيدى. حان ولارعا تۇرىپ تىڭداي المايمىن، بوركىمدى دە الا المايمىن، بىزدەردە قۇدايعا دا بوركىن كيىپ تۇرىپ جالبارىنادى دەپ جاۋاپ بەرەدى. سول كەزدە سكيبين مەن تروشين «تۇرىك سۇلتانى مەن قىزىلباستىڭ (يراننىڭ. – ك.ە.) حانى دا» پاتشا ءوتىنىشىن بوركىن الىپ تۇرىپ تىڭدايدى دەپ ءۋاج ايتادى. وعان تاۋكە حان تۇرىك سۇلتانى دا، پارسى حانى دا مەنەن ەشبىر جوعارى ەمەس دەپ قايتارىپ تاستايدى (كنياجەتسكايا ە.ا. پۋتەشەستۆيە توبولسكوگو كازاكا فەدورا سكيبينا ۆ كازاچيۋ وردۋ ۆ 1694-1696 گگ. / سترانى ي نارودى ۆوستوكا / پود وبششەي رەد. د.ا.ولدەروگگە. ۆىپ. 22. كن.2. م.، 1980. س. 68).

تاۋكە حاننىڭ ورىس ەلشىلىگىن سالقىن قابىلداپ، ورىس پاتشاسىنا قۇرمەت كورسەتۋ راسىمىنەن باس تارتۋى سول كەزەڭدەگى ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعانىن، قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارا­لىق قاتىناستاردا رەسەيمەن دە، تۇركيا جانە پەر­سيا­مەن دە ءوزىن تەڭ قۇقىلى، ءبىر دەڭگەيدە ۇستاعان­دىعىن بىلدىرەدى.

تاۋكە حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا بۇرىن تۇتقىن­دالعان نەپريپاسوۆ پەن كوبياكوۆتى دا، سكيبين مەن ءتروشيندى دە ەلىنە قايتارمايدى. اقىرىن­دا ا.نەپريپاسوۆ قايتىس بولادى دا، قالعان­دارى 1695 جىلى قازان ايىندا قاشىپ شىعادى.

حيۋاعا جەتىپ، ودان ۋفا ارقىلى توبىل قالاسىنا كەتكەن سكيبين ۆوەۆودا ا.نارىشكينگە ءوزىنىڭ قازاق ورداسىنا ساپارى تۋرالى ەسەپ جانە «قازاق ورداسى قالالارىنىڭ جازبا تىزبەسىن» تاپسىرادى. بارلاۋشىلىق ماعلۇماتتارىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى مۇنان كەيىن ماسكەۋدە، قايتادان توبىلدا سكيبيننەن جاۋاپ الىنادى. ول تۇركى­س­تانعا اپاراتىن جولدار، ستراتەگيالىق نىساندار، وزەندەر، كولدەر، سىرداريا وزەنى بويىنداعى قالا­لار جونىندە ناقتىلى ماعلۇماتتار بەرەدى. ەكى جىل بويىنا تۇركىستاننان جايىق وزەنىنە دەيىنگى جەر­لەردى ارالاعان ورىس بارلاۋشىسى قازاق­تار­دىڭ ورنالاسۋى، شارۋاشىلىعى، اسكەري قۋاتى ءجو­نىن­دەگى دە مالىمەتتەرى شىعىس ەلدەرىنە قاراي ۇم­تىل­­عان ورىس ۇكىمەتىنە اسا قۇندى بولىپ كورىنەدى. (رۋ­كو­پيس گورودكوۆ كازاچەي وردى پو پۋتي يز توبولسكا دو تۋركەستانا / ماتەريالى پو يستوري ۋزبەك­سكوي، تادجيكسكوي ي تۋركمەنسكوي سسر. م.، 1933).

جوڭعارلار تاراپىنان شاپقىنشىلىقتاردىڭ جيىلەۋىنە بايلانىستى حVIII عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىنان باستاپ رەسەيمەن قاتىناستاردى رەتتەۋ، اسكەري وداق قۇرۋ ماسەلەلەرىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى. قازاق حاندىعى جوڭعارياعا قارسى اسكەري وداق قۇرۋ تۋرالى قايىپ حاننىڭ توبىلعا ەلشىلىگى (1716 ج.), تانتاي باتىر، ارىستان اتالى­قۇلى مەن تايقوڭىر قۇلتاباي اتالىقۇلى ارقىلى ءى پەترگە حاتى، ابىلقايىر حاننىڭ توبىلعا جىبەرگەن الىمبەت باتىر، بايبەك باتىر، تولەباي باتىر، ەسمامبەت باتىر­دىڭ ەلشىلىگىنىڭ (1718 ج.) ۇسىنىستارى اياق­سىز قالادى. سوڭعى ەلشىلىك ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋ، تۇتقىندارمەن الماسۋ، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ورىس اسكەرلەرىن جىبەرۋ تۋرالى قايىپ حان­نىڭ حاتىن دا تاپسىرادى. ءسىبىر گۋبەرناتورى م.پ.گاگارينگە قازاق حانى: «قونتايشى – سەنىڭ دە، مە­نىڭ دە جاۋىم، ونىڭ جولىندا ءبىز تۇرمىز، اسكەر ءجى­بەرۋ جونىندە ۇلى پاتشاعا حات جازامىز، كۇش جىبەر­سە، بىزدەر سوعىسۋعا، نە بولماسا بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ­­گە دايىنبىز»، – دەپ جازادى (باسين ۆ.يا. و رۋسسكو-كازاحسكيح ديپ­لوما­تيچەسكيح وتنوشەنياح ۆ ناچالە حVIII ۆەكا / يزۆەس­تيا ان كازسسر. سەر. وبششەستۆ. ناۋك. 1965. ۆىپ. 5. س. 44). وسى كەزەڭدەردە تۇركىس­تان قالا­سىندا ن.بەلوۋسوۆتىڭ (1716 ج.), ف.ءجيليننىڭ (1717 ج.), ب.بريانتسەۆتىڭ (1718 ج.) ەلشى­لىك­تەرى كەلىپ، قايىپ حانمەن اسكەري وداق جونىندە كەلى­س­­سوزدەر جۇرگىزەدى. الايدا، ولار ءساتسىز اياقتالادى، رەسەي تاراپىنان ناقت­ىلى قادامدار جاسالمايدى. ونىڭ ۇستىنە ورىس ەلشىلىكتەرى ديپلوماتيالىق جۇمىس­تاردان گورى قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىن انىقتاۋعا تىرىسادى; ب.بريانتسەۆ ەلشىلىگى اياگوز وزەنىنە جەتكەن كەزىندە وسىنىڭ الدىندا عانا وتكەن جوڭعارلارمەن ۇرىستا قازاقتاردىڭ جەڭىلىس تاپ­قاندىعىنىڭ كۋاسى بولادى، قۇتتىباي بيدەن ونىڭ سەبەپتەرىن سۇ­راپ بىلەدى، ابىلقايىر مەن قايىپ حان­داردىڭ ارا­لارىنداعى قاتىناستىڭ سيپا­تى ءجونىن­دە ءمالى­مەت الا­دى. مۇنىڭ ءوزى، ءاري­نە، ءى پەتردى قازاق­تار­مەن اسكە­ري وداق قۇرۋعا يتەر­مەلەمەيدى. رەسەي قازاق حان­دى­عىنىڭ كۇشەيۋىنە ەمەس، جوڭعارلار مەن باس­قا دا ەل­دەر­گە قارسى كۇرەستە السىزدەنۋىنە، وسى ارقى­لى ءوز ماق­­سا­تىن جۇزەگە اسىرۋعا عانا مۇددەلىلىك تانىتادى.

قازاق حاندىعىنىڭ باسقا دا كورشىلەس مەملەكەت­تەرمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارى ونىڭ ىرگەلى ەل بولعاندىعىن بىلدىرەدى. مۇحاماد تاحير كاز­ۆي­نيدىڭ «ابباسناما» دەگەن شىعارماسىندا: «بۇرىن­دارى تۇركىستان ۋالاياتىنان كەلمەگەن قازاق پاتشاسىنىڭ ەلشىسى كەلدى. ابباس شاح يسفاحان قالاسىنداعى «چيحيل سۋتۋن» سارايىندا قابىل­داندى. تۇركىستان پاتشالارىنا، ەلشىلەرگە كور­سەتىلەتىن سىي-قۇرمەتتىڭ بارلىعى كورسەتىلدى جانە حاتتىڭ جاۋابىن دايىنداپ، ءوز ەلدەرىنە كوپ­تەگەن سىيلىقتارمەن اتتاندىرىلدى»، – دەلىنە­دى. ع.قام­بار­بەكوۆانىڭ ىزدەنىستەرى بويىنشا، بۇل ەل­شى­لىك تۋرالى مالىمەتتەر يران شاحى سارايىنىڭ حات­تا­مالارى مەن ساراي جيناقتارىندا دا كورىنىس تاپقان.

تاۋكە حاننىڭ حاتىنا يران شاحى جاۋاپ رەتىندە ەكى ەلدىڭ اراسىندا ورىن الىپ كەلگەن دوستىق قارىم-قاتىناستار جونىندە ايتىپ جانە ونىڭ العا قاراي دا جالعاساتىندىعىنا سەنىم بىلدىرەدى (قامباربەكوۆا ع.ءا. سەفەۆيدتەر تۇسىنداعى ديپلوماتيالىق حات الماسۋلار / يۋدين وقۋلارى: «قازاقستان جانە شىعىس ەلدەرى تاريحى مەن بۇگىنى». 30 ناۋرىز 2012 ج. الماتى، 2012. 10-11-بب.).

يران شاحتارى تاۋكەنىڭ تۋىستارى – قايىپ سۇلتان، تۇرسىن مۇحامەدحان جانە ۇلى بولات سۇلتانمەن دە حات جازىسىپ تۇرادى (قۋانىشبەك قاري. تاۋكە حانعا جازىلعان حات تەگەراننان تابىلدى / ايقىن. 2005. 10 قاراشا).

بىراق ەكى ەل اراسىنداعى بەيبىت قارىم-قاتىناستار بارلىق ۋاقىتتا ساقتالا بەرمەدى. ونى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ 1724 جىلى يران شاحىنا جازعان حاتىنان كورۋگە بولادى. حاتتى ي. بەرەزين 1862 جىلى باسىلىپ شىققان «تۋرەتسكايا حرەستوماتيا» اتتى جيناقتىڭ ەكىنشى تومىندا جاريالاعان. كىتاپتا ابىلقايىر حاننىڭ حاتىنا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان يران شاھىنىڭ حاتى قوسا بەرىلگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ەكى ەل اراسىنداعى تەكەتىرەس حيۋا حاندىعى ءۇشىن مۇددەلىكتەن تۋىندايدى. 1724 جىلى ابىلقايىر حان باسقارعان قازاق جاساقتارىنان يراندىق اسكەرلەر قاتتى جەڭىلىس تابادى. ونى ي. بەرەزين دە اتاپ وتەدى. (باقىت ابجەت. قىزىلباس پەن قالماققا دەس بەرمەگەن قازاق ەد… / قازاق ادەبيەتى. 2002. 27 جەلتوقسان).

ابىلقايىر حاننىڭ حاتى وسى وقيعاعا بايلانىستى جازىلعان.

قوجامقۇلى بەك بالح يبن قىپشاق حانيدىڭ (1695-1696 ج.ت.) «تاريح-ي قىپشاق حاني» ەڭبەگىندە قازاق حاندىعىنىڭ اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن دە قارىم-قاتىناستار جاساپ تۇرعاندىعى جونىندە ايتىلادى.

قازاق حاندىعىنىڭ وسمان پاتشالىعىمەن ءۇش رەت – 1520-1525, 1548-1551 جانە 1568-1569 جىلدارى قارىم-قاتىناستار ورناتۋ ارەكەتتەرى بولعان. 1713 جانە 1715 جىلدارى قايىپ مۇحاممەد حان وسمانلى سۇلتانىنا ورىستار مەن قالماقتاردىڭ قازاقتارعا كورسەتىپ وتىرعان زورلىق-زومبىلىقتارى جونىندە ەكى رەت حات جولداپ، كومەك سۇرايدى (Belgelerle Osmanlı – Türkistan ilişkileri (XVI-XX. Yiizyillar). Ankara, 2004).

وسمانلى سۇلتانى ءىىى احمەتتەن قايىپ حانعا جاۋاپ حات تا كەلەدى. الايدا، ەكى ەل اراسىنداعى گەوگرافيالىق الشاقتىق ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

مۇنىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنىڭ ءىرى دە قۋاتتى مەملەكەت بولعاندىعىن، اسكەري، ديپلوماتيالىق تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىز­گەندىگىن كورسەتەدى.

الاش قايراتكەرلەرى كەزىندە قازاقتاردىڭ «قازاقى­لىققا» ورالۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ءجونىن­دە جازىپ كەتكەن-ءدى. بۇل ۇستانىمنىڭ ءمانى – حالىق­تىڭ ءوزىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-ساناسىن، داستۇرلەرى مەن قۇندىلىقتارىن، جيناستىرا ايتقان­دا، ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىن ساقتاي ءبىلۋدىڭ ەتنوس رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋىنىڭ العىشارتى بولىپ تابىلاتىندىعىندا. مۇنىڭ ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان قاعيدا ەكەندىگى گەرودوتتىڭ ساقتار وزدەرىن وزگەلەردىڭ ادەت-عۇرپىن قابىلداۋدان اۋلاق ۇستايدى دەگەن سوزدەرىنەن-اق بايقالادى. ساقتار دا، ولاردان كەيىنگى باسقا تايپالار دا گرەكياعا، ەۋروپانىڭ وزگە دە ەلدەرىنە جەتكەنىمەن، كوبى ءوز اتا-جۇرتىنا ورالىپ، داعدىلى ءومىر سالتىنا كوشىپ وتىرادى.

وزىنە عانا ءتان بىرەگەيلىگىن تانۋ، ونى قۇرمەت تۇتۋ جانە قانداي جاعدايدا دا وزگە قۇندىلىقتار مەن وزگە جۇرتتىڭ ءومىر سالتىنا بولا ايىرباستاپ كەتپەۋ – حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ، عالىم ا.قاسىمجانوۆ ايتقانداي، «نەگىزدەرىنىڭ نەگىزى» بولىپ تابىلادى (ۋروكي وتەچەستۆەننوي يستوري ي ۆوزروجدەنيە كازاحسكوگو وبششەستۆا. ماتەريالى ناۋچنوي سەسسي. الماتى، 1999. س. 91).

بۇل سوزدەردىڭ تاريحي شىندىق ەكەندىگى كۇمان تۋعىزباسا كەرەك. الەم حالىقتارىنىڭ باي ءتاجىري­بەسى ءوزىڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ ىشىندە ءتىلى مەن ءدىلىن ەسكەرمەي، بوتەن تاجىريبە مەن ادەت-عۇرىپ­تار­دى مەحانيكالىق تۇردە، ويلانباستان ءوز جۇرتىنا تاڭۋ­دىڭ اسا قاۋىپتى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مۇنى كوشو تسايدامداعى (موڭعوليا) تۇرىك قاعانا­تى مەن ەكى ۇلى تاريحي قايراتكەر بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن تاريحى باياندالعان ەسكەرتكىشتەر كەشەنى دە دايەكتەيدى.

سونىمەن عالىمدار مەن اقىن-جىراۋلاردىڭ، داناگوي ابىزدار مەن ەل اتىنان ءسوز ۇستاعان بيلەردىڭ ىزدەنىستەرى مەن وي-تولعامدارى نەگىزىنەن بىلگە قاعاننىڭ ماڭگى باقي ەل بولىپ قالۋ جونىندەگى وسيەتى مەن عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ «كەمەل مەملەكەت»، «كەمەل ادام»، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «باقىتتى قوعام» جونىندەگى وي-پىكىرلەرى توڭىرەگىندە ءوربىتىلىپ، قازاق حاندىعىنىڭ وپتيميستىك سيپاتتاعى مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.

«ماڭگىلىك ەل» – دەربەس تە، دامىعان مەملەكەت قۇرىپ، بەرەكە-بىرلىكتە تاۋەلسىز ءومىر سۇرۋگە ۇمتىل­عان حالىقتىڭ ارمان-مۇراتىنىڭ جيىنتىق يدەياسى. بۇگىندە ول ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 2014 جىلعى حالىققا جولداۋىندا، ۇلىتاۋ سۇحباتىندا ۇستارتىلىپ، جاڭا دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك دامۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتى رەتىندە جالعاسىن تاپتى.

كوشىم ەسماعامبەتوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

الماتى، "ەگەمەن قازاقستان".

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print