نيۋ-يوركتە بۇگىن اياقتالاتىن بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 79 وتىرىسى تۋرالى ساراپشىلار پىكىر ءبىلدىردى. ولار ۇيىمنىڭ جاھاندىق قوردالانعان ماسەلەنى شەشۋدە قاۋقارسىز بولىپ وتىرعانىن ايتادى. بۇۇ-نىڭ ۋكرايناداعى سوعىستى توقتاتا الماۋى – سونىڭ ءبىر مىسالى.
بۇگىن، 30 قىركۇيەكتە نيۋ-يوركتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 79 ءماجىلىسى اياقتالادى. جيىن 24 قىركۇيەكتە باستالعان. وتىرىستا ۋكراينا ماسەلەسى باستى نازاردا بولدى. «امەريكا داۋسى» بۇل ماسەلەنىڭ قانداي ماڭىزعا يە ەكەندىگىن حابارلاعان.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءوز الەمى
ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنا قاتىسۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارىن رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىسىنا تاعى دا اۋدارۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادام بولدى. بىراق، «امەريكا داۋىسى» راديوسىنا سۇحبات بەرگەن ساراپشىلار بۇل جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋى ەكىتالاي دەپ ەسەپتەيدى.
ماكالەستەر كوللەدجىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار پروفەسسورى ەندريۋ لاتحامنىڭ (Andrew Latham, Macalester College) ايتۋىنشا، بۇۇ باس اسسامبلەياسى سوعىس، ايەل قۇقىعى مەن گەندەرلىك تەڭسىزدىك، كليماتتىڭ وزگەرۋى تۇرعىسىنان الەم ناشار جاعدايدا ەكەنىن كورسەتتى.
- ايتا كەتەتىن ءبىر قىزىق جايت، بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسى الدىندا وتكەن بولاشاق سامميتىندە بۇرىنعى ينستيتۋتتاردى، حالىقارالىق ۇيىمداردى، اسىرەسە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن جانە ونىڭ اياسىنداعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتىلدى. ول – 1945 جىلى قۇرىلىپ، كەيىن گەوساياسي شىندىقتى كورسەتتى. ونىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىمپازدارى بولدى. بىراق، ول الەمدەگى كۇشتەردىڭ قازىرگى تەپە-تەڭدىگىن كورسەتە المايدى. ماسەلەن، وتارشىلدىق داۋىردە قۇرىلعان افريكا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قۇرامىندا جوق. الەمدەگى ەڭ كوپ حالقى بار، اسكەري جانە ەكونوميكالىق جاعىنان دامىپ كەلە جاتقان ءۇندىستان دا تۇراقتى مۇشە ەمەس. بىلەسىز بە، ەگەر باسقا پلانەتادان بىرەۋ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاراۋعا كەلسە، وندا نە بولىپ جاتقانىنا تاڭ قالار ەدى. ءبىز مۇنى تۇبەگەيلى وزگەرتۋىمىز كەرەك. بىراق، ماسەلە مىنادا: قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى – رەسەي، قىتاي، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا جانە اقش ۆەتو قۇقىعىنا يە. سوندىقتان ولار ۇناتپايتىن كەز كەلگەن رەفورمالاردىڭ ارەكەتىن توقتاتا الادى، - دەپ اتاپ ءوتتى لاتحام.
ەسكە سالا كەتەيىك، 23 قىركۇيەك كۇنى وتكەن بولاشاق سامميتىندە باسقا ەلدەردىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلارى جانە وكىلدەرىمەن قاتار قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇرات نۇرتىلەۋ دە ءسوز سويلەگەن. ول كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە يادرولىق قاۋىپ سياقتى زاماناۋي جاھاندىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋ ءۇشىن بۇۇ جۇيەسىن جان-جاقتى رەفورمالاۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، بۇل ۇدەرىستە حالىقارالىق ينستيتۋتتارداعى ورتا دەرجاۆالار مەن دامۋشى ەلدەردىڭ داۋىستارىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارۋى ءتيىس ەكەنىن العا تارتتى.
«بۇل ۇدەرىستە حالىقارالىق ينستيتۋتتارداعى ورتا دەرجاۆالار مەن دامۋشى ەلدەردىڭ داۋىستارىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارۋى ءتيىس»، - دەگەن مۇرات نۇرتىلەۋدىڭ تەزيسى باسقالاردىڭ دا ورتاق پىكىرن اڭداتقان.
بۇۇ اسسامبلەياسىنا ۋكراينا باسشىسى ميحايل زەلەنسكيدىڭ قاتىسۋى مەن ونىڭ امەريكادا وتكىزگەن كەزدەسۋلەرى دە جۇرت نازارىن اۋدارتقان.
الايدا ەندريۋ لاتحامنىڭ ايتۋىنشا، زەلەنسكيدىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا سويلەگەن ءسوزى دە كۇتكەن ناتيجە بەرمەگەن.
- بۇل ءبىر جىل بۇرىن باتىستا سونشالىقتى تانىمال بولعان زەلەنسكيگە ۇقسامايدى. ول ءوزىنىڭ بەيبىتشىلىك شارتتارى يدەياسىن العا تارتىپ، ەگەر ءسىز ماعان كوبىرەك قارۋ بەرسەڭىز، ءبىز رەسەيدى كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرعىزا الامىز دەيدى ول. بىراق بۇل شىنايى ءۇمىت ەمەس دەپ ويلايمىن، - دەيدى ەندريۋ لاتحام.
رەفورمانى كىم جۇزەگە اسىرادى؟
ال ەۋروپالىق ساياسات ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى ماريا مارتيسيۋتەنىڭ (Maria Martisiute, EPC) پىكىرىنشە، ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنا كەلۋى ماڭىزدى قادام.
- ول امەريكا قۇراما شتاتتارىنا، اسىرەسە الداعى سايلاۋ اياسىندا پەنسيلۆانياعا باردى. امەريكالىق سايلاۋشىلار قازىر سايلاۋ ناتيجەسىنە قاتىستى نەگىزگى اكتسيونەرلەر سانالادى جانە بۇل ۋكراينانىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇۇ باس اسسامبلەياسى رەسەيگە قاتىستى كوپتەگەن سىني پىكىرلەر مەن بەيبىتشىلىك تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلعان حالىقارالىق پلاتفورما بەردى. الايدا، بۇگىنگى الەمدە كوشباسشىلىقتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى مۇنىڭ ءبارى اقىر سوڭىندا كوپ ناتيجە بەرەدى دەپ ويلامايمىن. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن حالىقارالىق ينستيتۋتتاردى رەفورمالاۋ يدەياسى ماڭىزدى، بىراق، وكىنىشكە وراي، مەن باتىستا جانە جالپى الەمدە بۇل رەفورمانى شەشۋشى قارقىنمەن جۇزەگە اسىرا الاتىن كوشباسشىلاردى كورمەي تۇرمىن، - دەدى ماريا مارتيسيۋتە.
«سايلاۋدان كەيىن انىقتالاتىن ناقتىلىق»
ۋكراينالىق ساياساتتانۋشى ولەسيا ياحنو زەلەنسكيدىڭ امەريكاعا ساپارى سونداعى پرەزيدەنت سايلاۋى الدىنداعى ساياسي ناۋقانعا ءدوپ كەلگەنىنە نازار اۋدارعان. جانە ونداي جاعدايدا ۋكرايناعا بەرىلەتىن كومەك تە ازايۋى عاجاپ ەمەس دەيدى ول.
- ءبىز قازىر بۇل ساپاردىڭ قانشالىقتى ءساتتى بولعانىن ايتا المايمىز. مەنىڭ ويىمشا، جاقسى ناتيجەلەر بار. ماسەلەن، ۋكرايناعا 8 ملرد دوللار شاماسىنداعى جاڭا كومەك پاكەتى بەرىلەتىن بولدى. G7 + ۋكراينا فورماتىندا وتكەن كەزدەسۋدە دە 30 ەل سوعىستان كەيىنگى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالۋ دەكلاراتسيانى قۋاتتادى. بۇل كۇن سايىن سوعىسپەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان ۋكراينا ءۇشىن وتە-موتە ماڭىزدى، - دەيدى ولەسيا ياحنو.
ونىڭ ايتۋىنشا، بەيبىتشىلىكك قول جەتكىزۋدە رەسەيدىڭ سوعىستى ۋاقىتشا عانا توقتاتا تۇرىپ، باسىپ الىنعان جەرلەردە بيلىك قۇرۋ شارتى قابىلدانىپ كەتپەس ءۇشىن ديلوماتيالىق تاسىلدەر كەرەك بولادى.
- بەيبىتشىلىكتى ورناتۋ ءىسى حالىقارالىق قۇقىق جانە بۇۇ دەڭگەيىندە اتقارىلۋى ءتيىس. رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە وسىعان جەتەلەيتىن ارەكەتتەر پايدا بولعانى ءجون بولار ەدى. مەنىڭ ويىمشا، ماسەلەنىڭ ەندىگى ءمانى اقش-تاعى سايلاۋدان كەيىن ناقتىلانۋى مۇمكىن، - دەيدى ۋكراينالىق ساياساتتانۋشى ولەسيا ياحنو.
رەسەيدىڭ ۋكرايناعا سوعىسى 2014 جىلى ماسكەۋدىڭ قىرىمدى اننەكسيالاۋىنان كەيىن باستالدى. 2022 جىلدان باستاپ، بۇل سوعىس رەسەيدىڭ ۋكراينانىڭ باسقا دا اۋماقتارىنا شابۋىلدان سوڭ ۇدەي ءتۇستى. سوعىس باستالعالى ەكى ارادا ءجۇز مىڭداعان ادام قازا تاۋىپ، تاعى دا سونشا ادام جارالاندى. رەسەي اسكەري ەمەس نىساندارعا شابۋىل جاسادىق جاريالاعانىمەن، ءىس بارىسىندا كوپتەگەن بەيبىت تۇرعىن قازا تاۋىپ، ادامداردىڭ ۇيلەرى، اۋرۋحانالار قيرادى.
