“تۋعان جەر” شىعارماشىلىق بايقاۋىنا قاتىسۋشىلاردىڭ تۋىندىلارىن پاراقشامىزعا جاريالاۋدى باستادىق. كەلەسى كەلىپ تۇسكەن تۋىندى «ۇزدىك ماقالا» اتالىمى بويىنشا نۇربول مۇراتبەكۇلى.
اۆتور: نۇربول مۇراتبەكۇلى
بايلانىس تەلەفونى: 8 700 1000 143
ءبىزدىڭ اۋىل اشىلى دەپ اتالادى. اۋىل ورتالىعىنان سولتۇستىككە قاراي 70-80 شاقىرىم جۇرگەندە جازى جانبولاتتىڭ ەتەگىن جايلاپ، قىسى ءشولجوتانىڭ باۋىرىن ىقتاپ ءومىر سۇرەتىن ماڭعاز ءبىر ەلدى مەكەن بار. مەنىڭ تۋعان جەرىم سول. تاڭدا شىققان كۇن “قابىلقان سايىنىڭ باسى” دەپ اتالاتىن تاۋ جۇلگەسىنەن كۇلىپ قاراپ، تالدى اسۋىنىڭ يعىنان اسىپ عايىپ بولادى. وڭتۇستىگىن قويدارا، سولتۇستىگىن وبالى اسۋى قورشاپ جاتاتىن ءتورت تاۋدىڭ ار جاعىندا باسقا ءومىر، باسقا الەم بار دەگەنگە ەشكىم دە سەنگىسى كەلمەيتىندەي ەدى. سول ءتورت تاۋدىڭ ورتاسىندا ءتورت تۇلىگىن تولدەتىپ، تىرشىلىگىن تۇلەتىپ جاتقان مومىن حالىق كۇن كەشۋدە. تاۋ ساعالاپ، وزەن جاعالاعان بۇل ەلگە تاسباۋىرلىق ەمەس، تاستاي بەرىك بەرەكە دارىعان.
جاز سوڭىندا شالعىسىن سايلاعان ازاماتتار جينالىپ، اۋىل ءۇيدىڭ ءشوبىن بىرگە شاۋىپ، قىستا جولعا جاراماعان ارىق-تۇراعىن كەز كەلگەن قورا-قوپسىعا قولقا سالماي، تىپتەن ەسكەرتپەي-اق قالدىرىپ كەتە بەرەدى. جاز ورتاسىندا قورامىزعا بايلاپ كەتكەن ارعىماقتىڭ بەلگىسىز يەسىن ايعا جۋىق كۇتىپ، كوزىنەن تاسا قىلماي باعىپ وتىرعان اكەمدى ەسىمە السام، امانات پەن ۇياتتىڭ، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، وتكەن ىستەرىمە ۇيالىپ تا قالامىن.
بۇل باسقا اڭگىمە. مەنىڭ ويىما ءجيى ورالاتىنى: وسى مەكەندەگى جۇيەلى ءسوزدىڭ جۇلگەسىن تۇسىنەتىن، ورەلى ويدىڭ ءورىسىن بىلەتىن، ءازىلدىڭ دە اقيقاتىن اڭعاراتىن، ءتىپتى، وتىرىكتىڭ دە ورنەگىن ورەتىن ەرلەردىڭ جايى. كەيدە ورىنسىز ءازىل ايتىپ، ويلانباي سويلەپ قالعاندا، تاپ بەرمەدە ءتىل بايلانىپ توسىلعاندا، استارلى ءسوزدىڭ ءمانىن تۇسىنە الماي اڭتارىلعاندا وسى مەكەندى، وسى ەرلەردى ەسكە الارىڭ ءسوزسىز.
بۇل ەلدىڭ جايلاۋى دا جانبولات اتانۋى تەگىن ەمەس. جانبولات وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن ەمكوس، كورىكپەل، ۇشىعى قونىمدى، بويىنا قاسيەت دارىعان ادام بولعان ەكەن. ومىردەن قايتارىندا سۇيەگىن ءوز جايلاۋىنداعى كۇرە جولدىڭ بويىنا جەرلەۋدى اماناتتاپ كەتىپتى. سودان بەرى بۇل جايلاۋ جانبولات اتالادى. وسى جانبولات وڭىرىنەن تاراپ الىس-جاقىنعا ماتەل بولعان “قايىركەي ەسەبى” دەگەن ءسوز بار. 1953 جىلى قۇرىلعان اۋىلدىق ۇجىمعا باسشى بولىپ سايلانىپ، ءىرى قوعامدىق ىستەرگە ۇگىتشى بولعان قايىركەي جىل سايىن باسشىلىققا ەسەپ بەرگەندە ۇجىمنىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن، ادام، مال سانىنىڭ ارتىمىن قاعاز-قالامسىز - اق كوزبەن مولشەرلەپ، ويمەن ەسەپتەپ ايتادى ەكەن، ودان كوپ قاتەلىك تە كەتپەيتىن بولسا كەرەك. سول سەبەپتى دە “قايىركەي ەسەبى” اتانىپ جۇرتقا تاراپ كەتىپتى.
قايىركەي ءجۇنىسۇلى - ەسكىشە ساۋاتتى قوجا، قىز بەن جىگىت ايتىسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن جاساعان اقىن، تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتاتىن شەشەن بولعان ەكەن. 1990 جىلدارعا دەيىن سول اۋىلدى مەكەندەپ دۇنيەدەن وزسا دا ارتىندا “اقىن قايىركەي”، “قوجا قايىركەي”، “قيساگەر قايىركەي” دەگەن اتى ەل ەسىندە ساقتالىپ قالدى.
2000 جىلداردىڭ باسىندا ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك “قازاقتىڭ بەيپىل سوزدەرى” اتتى ەڭبەك قۇراستىرىپ، ەروتيكالىق فولكلوردى، قازاقتىڭ بەيپىل سوزدەرىن اۋىل-ءۇيدىڭ شەڭبەرىنەن شىعارىپ، حالىقتىڭ ءتول تۋما مۇراسى رەتىندە دەن قويۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن اتاپ ايتقان ەدى.
بەلگىلى جيىن-تويلاردا شاۋەل، نەسىپ دەگەن اقىن كەلىنشەكتەرمەن ايتىسقان قايىركەي، بەيپىل ازىلدەردىڭ ءساتتى ۇلگىسىن جاساعان. اقىندى العاش كورگەن شاۋەل:
توي بولسا دومبىرا الىپ كەلەمىن دە،
اۋەلى قارا سوزگە جەلەمىن دە.
ارىپتەس بۇدان بۇرىن تانىمايمىن،
جاسىڭنان ىستەپ جۇرگەن كاسىبىڭ نە؟، - دەپ تاپ بەرگەندە قايىركەي:
جاسىمنان ويناپ كۇلىپ مالدى باقتىم،
استىنا قازان-وشاق وتتى جاقتىم.
موللالىق، قوجالىعىم تاعى دا بار،
ناسىبايىن بالانىڭ شوپتەي قاقتىم، - دەپتى.
شاۋەل:
بۇل جەرگە سەن دە كەلدىڭ، مەن دە كەلدىم،
ءسوزىڭنىڭ ارتىق-كەمىن ەلەمەدىم.
ەلىڭە اشتىق جەتىپ قالىپ پا ەدى؟!
سونشالىق كوپ ناسىباي نەگە جەدىڭ؟! - دەپ ءتيىسىپتى. سوندا قايىركەي ىركىلمەستەن:
بۇل جەرگە سەن دە كەلدىڭ، مەن دە كەلدىم،
ءسوزىڭنىڭ ارتىق-كەمىن ەلەمەدىم.
ءتۇپ جاعى وزىڭىزگە كەرەك قوي دەپ،
ۇشىنان ازىن عانا ەپتەپ جەدىم، - دەپ تىڭدارماندى كۇلكىگە قارىق قىلىپتى. ال تاعى ءبىر ايتىستىڭ ءساتى تۋعاندا قايىركەيدىڭ قوجالىعىنا ءتيىسىپ ءسوز باستاماق بولعان جاس كەلىنشەك نەسىپ:
اتىمدى اكەم مەنىڭ نەسىپ قويعان،
شاشىمدى ەركەلەتىپ ەسىپ قويعان.
ادامزات سەنى ءتۇرتىپ سۇندەت قىلسا،
مەنىكىن پەرىشتە كەپ كەسىپ قويعان، - دەپتى.
سوندا قايىركەي دومبىراسىن الا سالىپ وزىمەن-ءوزى ءبىر جىميىپ كۇلىپ الىپ:
اتىڭدى اكەڭ سەنىڭ نەسىپ قويعان،
شاشىڭدى ەركەلەتىپ ەسىپ قويعان.
سەنى كەسكەن پەرىشتە ولاق ەكەن،
ورتاسىن ۇڭىرەيتىپ تەسىپ قويعان، - دەپ كۇتپەگەن جەردەن ءىلىپ الا جونەلىپتى. ەكى بەتىنىڭ وتى شىققان نەسىپ ءبىر قايىرىممەن ايتىسىن اياقتاپ ۇيدەن شىعىپ كەتىپتى.
وسى وڭىردە ايتقان ءازىلى حاتقا تۇسپەسە دە، جاتقا تاراعان تاعى ءبىر ادام - حالەل اقىن. بالا كۇنىمدە “حالەل ايتىپتى” دەپ ۇلكەندەردىڭ كەڭكىلدەپ كۇلىپ وتىرعانىن ءجيى كورۋشى ەدىم. الايدا، سول ۋاقىتتا قاعازعا تۇسىرۋگە ساۋاتىم بولمادى ما، ويلامىم جەتپەدى مە، بىلمەيمىن. قازىر مەن ەمەس، وسىنداي دۇنيەلەردى جاتقا ايتاتىن اقساقالداردىڭ قاتارى دا سيرەپ بارادى. ەندىگى ماقساتىمىز - ەستە بارىن ەستەلىككە الۋ ەدى.
حالەل ۇلىنا قالالى جەرگە قۇدا بولىپ، قوناق شاقىرسا، “تاۋ كورەمىز، جايلاۋ كورەمىز” دەگەن قالالىق قۇدالار ءۇيدىڭ تارلىعىنا قاراماي تالاسىپ كەلسە كەرەك. قىسىلىپ قونىپ، تاڭ اتىرىپ شايعا وتىرعاندا، داستارقانداعى ءدامدى سارىماي سالعان ىدىسقا قۇدالاردىڭ قولى سىيماي تالاسىپ، تارەلكەگە تىنىم بەرمەپتى. سونى بىلگەندەي جايلاۋدىڭ قارا شىبىنى دا سارىمايدىڭ ۇستىندە ويران سالماققا بەيىمدەلسە كەرەك. سوندا حاكەڭ قولىنىڭ سىرتىمەن شىبىنداردى ۇركىتىپ وتىرىپ:
مىناۋ قايدان قاپتاعان قارا شىبىن،
كوزىنىڭ ويىپ الار ما ەدى قاراشىعىن.
ۇيگە سىيماۋىمەن قويماي،
قاراشى، سارىمايعا تالاسۋىن، - دەگەندە قوناقتار دا قولىن تارتىپ الىپتى.
سول حالەل اقىن ءبىر جىلدارى ورمان قورعاۋشى بولىپ جۇمىسقا تۇرىپ، شياۋ شۋي زى دەگەن وڭىردە ورمان ارالاپ جۇرسە، بىرەۋ كوكتەپ تۇرعان جاپ-جاس تەرەكتى كەسىپ كەتىپتى. حاكەڭ قالتاسىنان ءبىر ەلى تاستامايتىن قالامىن الىپ، بالتالانعان بۇتاقتىڭ ورنىنا:
شياۋ شۋي زى حات جازايىن تەرەگىڭە،
كەرەكسىز بۇل تەرەكتىڭ كەرەگى نە؟
كەرەكسىز بۇل تەرەكتى جىققان بولساڭ،
شاۋگىمدەي جارا شىقسىن ەنەگىڭە، - دەپ قارعىس جازىپ كەتىپتى.
بۇنداي ءازىل اڭگىمەنىڭ سان الۋانى بار، ءتىپتى، كۇندەلىك ايتىلىپ جاتادى. ال وتىرىكتى ءوز ورنەگىمەن ايتۋدىڭ ءوزى - ونەر ەكەنىن مىنا جۇرت بىلە مە؟!
وتكەندە جاڭالىقتاردى قاراپ وتىرسام، سالماعى 63 كيلوگرامم شىعاتىن كاپۋستا وسىرگەن امەريكالىق ازاماتتى گيننەستەر رەكوردىنا كىرگىزىپ جاتىر ەكەن. قاراپ وتىرىپ ەسىمە اساي اتام ءتۇستى. اساي دەپ وتىرعانىم - اسىلحان اتام. مارقۇم ءبىزدىڭ كورشىمىز ەدى. مەن 7-سىنىپ وقىپ جۇرگەندە بولۋى مۇمكىن، قايتىس بولدى. كەيدە ويدان قۇراپ اڭگىمە ايتىپ بەرەتىنىن بىلەتىن ءبىر توپ جاس جىگىت اسايدىڭ ۇيىنە بارىپ اڭگىمە سۇراعان بولسا كەرەك. اساي سوندا: ء“بىر جىلى ەسىكتىڭ الدىنداعى مىنا الاقانداي جەرگە كارتوشكا ەكتىم. ساباعى باسقاشا كوكتەدى. كۇزدە قازسام، اتىز ءبىر ءتۇيىر عانا ءدان الىپتى. ۇلكەندىگى كىلەت ۇيدەي جالعىز كارتوشكا قازدىم. موشەككە سالۋ، ەسىكتەن كىرگىزۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ، شەتكى ءۇيدىڭ شاتىرىن اشىپ سالسام دا سىيمادى. اقىرى امالىم تاۋسىلىپ، ءتورت قىرلاپ جونىپ، كىشىرەيتىپ ۇيگە ساقتادىم. جونىپ تاستاعان قالدىعىمەن ماڭايداعى كورشىلەرىمنىڭ ءوزى قىستان شىقتى،” - دەپتى. بۇكىل اۋىلدىڭ ازاماتتارى ەگىن باسىنا بارسا وسى اڭگىمەنى ايتادى، ۇرپاقتارىنا ءتۇرلى ازىلدەپ تە جاتادى. بىراق، ويلاپ كورسەم اساي اتام امان بولسا، جاڭا تەحنيكامەن، جاڭا جولمەن ءدال سول ۇيدەي كارتوشكاسىن ەگەتىن سەكىلدى سەزىلدى. دەمەك، قازاقتىڭ “وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، ەبىنە سەن” دەگەنى وسى بولسا كەرەك-ءتى.
ءبىزدىڭ اۋىلدا اساي ايتتى دەگەن اڭگىمەلەر وتە كوپ. تاعى بىردە اساي جينالعان جۇرتقا: “قۋاڭشىلىق بولىپ، جاڭبىر جاۋماي، جەر كوگەرمەي تۇرعان ءبىر جىلى بولاتىن. تۇسكى استان كەيىن ەسىك الدىنا شىعىپ تۇرسام، جۇرەكشەنىڭ باسىنا بۇلت ۇيرىلە قالىپتى. سارى باۋىر اتقا جايداق ءمىنىپ، دارا شىعىپ بۇلتقا قول سوزىپ ەدىم، قولىم جەتپەدى. اتقا قايتا ءمىنىپ، قامشىممەن بۇلتتى ءتۇرتىپ قالعانىم سول ەكەن جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيدى. سول، سول ەكەن جەر كوگەرىپ، تابيعات قۇلپىرىپ سالا بەردى،” - دەپ اڭگىمە ايتىپ بەرىپتى. ءبىز كۇلەمىز. بىراق، عىلىمدا بۇلتتار اۋاداعى سۋ قۇرامىنىڭ قويۋلانۋىنان پايدا بولىپ، ۇلعايا كەلە اۋادان جاۋىن-شاشىن كۇيىندە قايتا جەرگە تۇسەتىنىن دەلەلدەپ كەلەدى. دەمەك، “سولاي بولۋى مۇمكىن عوي!” دەگەن عىلىمي تۇجىرىمدى ويدان تۋعان لوگيكالى وتىرىك. ەگەر سول اساي اتامنىڭ شوپان تاياعىن قولىنان الىپ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جولىنا سالسا، وسىنداي جاڭالىقتاردى ءوزى اشار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟!
سول اساي اقساقالدىڭ جونىپ تاستاعان كارتوشكاسىن جەپ قىستان شىققان كورشىلەرىنىڭ ءبىرى - ءابدىلاحيت اتام. مەن ءار رەت اۋىلعا بارعان كۇننىڭ ەرتەسى، جانبولاتتىڭ ەتەگىنەن سارى اتىنا جامباستاي قونىپ، سيپاي قامشىلاپ اباق اتام كەلەدى. اق تىلەگىن ايتىپ، ۇلىم دەپ ماڭدايىمنان يىسكەپ، ەل مەن جەردىڭ اماندىعىن سۇراپ قايتادى. ءابدىلاحيت اتام - تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە اۋىل ەلگە اقىلشى بولىپ جول سىلتەيتىن، كەيدە “كارى جانىمنىڭ نەسىن ايايىن” دەپ اۋىر شارۋاعا دا كىرىسىپ كەتەتىن قايىرىمدى، اڭگىمەشىل، شەجىرەشى اقساقال. كەيدە بىرەر ءسوز كوڭىلىنە جاقپاي قالسا، قىرسىق مىنەز، قىڭىر ءسوزى دە جوق ەمەس.
سول اباق بۇرىنىراقتا كورشى اۋىلداعى ءبىر اعايىننىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاسىپ قايتۋعا بارىپتى. استان سوڭ ورتاعا ء“مولدىر قىمىز” دا اكەلىنىپتى. ورتاعا قويىلعان بوتەلكەنىڭ قاقپاعىن اشپاي مۇراتبەك مارقۇم ءابدىلاحيت اقساقالعا ۇستاتىپ: “بەدەلىڭ بار ادامسىڭ عوي، مىنانى سەن قۇي،” - دەپتى. ءابدىلاحيتتىڭ اكەسىنىڭ اتى بەدەل ەكەنىن بىلەتىن جۇرت سانىن شاپالاقتاپ كۇلىپتى. جينالعان جۇرت ءابدىلاحيتتىڭ جاۋاپسىز قالمايتىنىن ءبىلىپ، اۋزىن باقسا كەرەك-ءتى. بىراق، اباق اسىقپاي قاقپاعىن اشىپ، باپتاپ ءبىر ستاقاندى تولتىرىپ وتىرىپ قۇيىپ: “اڭساعانىڭ وسى بولسا ءىش”، - دەپ مۇكەڭە ۇستاتىپتى. سويتسە مۇراتبەك مارقۇمنىڭ اناسىنىڭ اتى اڭساعان ەكەن. سول ساتتە جينالعان جۇرت باس شايقاسىپ، مۇكەڭ ءابدىلاحيتتىڭ شەشەندىگى مەن شەجىرەشىلدىگىنە رازى بولىپ، سىي كورسەتىپ قايتارىپتى. اۋىلدا ءسوز تابا الماي توسىلعاندار ء“سوز تاۋىپ ايتاتىن ءابدىلاحيت ەمەس، ءۇنسىز قالدىم” دەپ وتىرادى.
مىنە، وسى قاسيەتتەردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاقتىڭ ءداستۇرلى بولمىسىنا ءتان ەرەكشەلىكتەرگە جاتاتىنى ءسوزسىز. قازاقتىڭ ءازىل-قالجىڭدارى دا حالىق بولمىسىن تانىپ ءتۇسىنۋدىڭ ءماندى ايعاقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە ەشكىم دە كۇمان كەلتىرمەۋى ءتيىس. وسى ەرلەر - قازاق بولمىسىنىڭ دالەلى. قايدا جۇرسە دە قازاقتىڭ بويىنا قالجىڭسىز قان جۇرمەيتىنى بەلگىلى. بىراق، بۇگىنگى ءبىز قانشالىق ءجوندى ءازىل ايتىپ، ورىندى كۇلىپ ءجۇرمىز. ول بۇگىننىڭ ۇلى جۇمباعى.
