“Týǵan jer” shyǵarmashylyq baıqaýyna qatysýshylardyń týyndylaryn paraqshamyzǵa jarııalaýdy bastadyq. Kelesi kelip túsken týyndy «Úzdik maqala» atalymy boıynsha Nurbol MURATBEKULY.
Avtor: Nurbol Muratbekuly
Baılanys telefony: 8 700 1000 143
Bizdiń aýyl Ashyly dep atalady. Aýyl ortalyǵynan soltústikke qaraı 70-80 shaqyrym júrgende jazy Janbolattyń etegin jaılap, qysy Shóljotanyń baýyryn yqtap ómir súretin mańǵaz bir eldi meken bar. Meniń týǵan jerim sol. Tańda shyqqan kún “Qabylqan saıynyń basy” dep atalatyn taý júlgesinen kúlip qarap, Taldy asýynyń ıǵynan asyp ǵaıyp bolady. Ońtústigin Qoıdara, Soltústigin Obaly asýy qorshap jatatyn tórt taýdyń ar jaǵynda basqa ómir, basqa álem bar degenge eshkim de sengisi kelmeıtindeı edi. Sol tórt taýdyń ortasynda tórt túligin tóldetip, tirshiligin túletip jatqan momyn halyq kún keshýde. Taý saǵalap, ózen jaǵalaǵan bul elge tasbaýyrlyq emes, tastaı berik bereke daryǵan.
Jaz sońynda shalǵysyn saılaǵan azamattar jınalyp, aýyl úıdiń shóbin birge shaýyp, qysta jolǵa jaramaǵan aryq-turaǵyn kez kelgen qora-qopsyǵa qolqa salmaı, tipten eskertpeı-aq qaldyryp kete beredi. Jaz ortasynda qoramyzǵa baılap ketken arǵymaqtyń belgisiz ıesin aıǵa jýyq kútip, kózinen tasa qylmaı baǵyp otyrǵan ákemdi esime alsam, amanat pen uıattyń, jaýapkershiliktiń mánin túsinip, ótken isterime uıalyp ta qalamyn.
Bul basqa áńgime. Meniń oıyma jıi oralatyny: osy mekendegi júıeli sózdiń júlgesin túsinetin, óreli oıdyń órisin biletin, ázildiń de aqıqatyn ańǵaratyn, tipti, ótiriktiń de órnegin óretin erlerdiń jaıy. Keıde orynsyz ázil aıtyp, oılanbaı sóılep qalǵanda, tap bermede til baılanyp tosylǵanda, astarly sózdiń mánin túsine almaı ańtarylǵanda osy mekendi, osy erlerdi eske alaryń sózsiz.
Bul eldiń jaılaýy da Janbolat atanýy tegin emes. Janbolat osy óńirdi mekendegen emkós, kórikpel, ushyǵy qonymdy, boıyna qasıet daryǵan adam bolǵan eken. Ómirden qaıtarynda súıegin óz jaılaýyndaǵy kúre joldyń boıyna jerleýdi amanattap ketipti. Sodan beri bul jaılaý Janbolat atalady. Osy Janbolat óńirinen tarap alys-jaqynǵa mátel bolǵan “Qaıyrkeı esebi” degen sóz bar. 1953 jyly qurylǵan aýyldyq ujymǵa basshy bolyp saılanyp, iri qoǵamdyq isterge úgitshi bolǵan Qaıyrkeı jyl saıyn basshylyqqa esep bergende ujymnyń ekonomıkalyq ósimin, adam, mal sanynyń artymyn qaǵaz-qalamsyz - aq kózben mólsherlep, oımen eseptep aıtady eken, odan kóp qatelik te ketpeıtin bolsa kerek. Sol sebepti de “Qaıyrkeı esebi” atanyp jurtqa tarap ketipti.
Qaıyrkeı Júnisuly - eskishe saýatty qoja, qyz ben jigit aıtysynyń ozyq úlgilerin jasaǵan aqyn, tap bermede taýyp aıtatyn sheshen bolǵan eken. 1990 jyldarǵa deıin sol aýyldy mekendep dúnıeden ozsa da artynda “aqyn Qaıyrkeı”, “qoja Qaıyrkeı”, “qısager Qaıyrkeı” degen aty el esinde saqtalyp qaldy.
2000 jyldardyń basynda etnograf-ǵalym Aqseleý Seıdimbek “Qazaqtyń beıpil sózderi” atty eńbek qurastyryp, erotıkalyq folklordy, qazaqtyń beıpil sózderin aýyl-úıdiń sheńberinen shyǵaryp, halyqtyń tól týma murasy retinde den qoıýdyń mán-mańyzyn atap aıtqan edi.
Belgili jıyn-toılarda Shaýel, Nesip degen aqyn kelinshektermen aıtysqan Qaıyrkeı, beıpil ázilderdiń sátti úlgisin jasaǵan. Aqyndy alǵash kórgen Shaýel:
Toı bolsa dombyra alyp kelemin de,
Áýeli qara sózge jelemin de.
Áriptes budan buryn tanymaımyn,
Jasyńnan istep júrgen kásibiń ne?, - dep tap bergende Qaıyrkeı:
Jasymnan oınap kúlip maldy baqtym,
Astyna qazan-oshaq otty jaqtym.
Mollalyq, qojalyǵym taǵy da bar,
Nasybaıyn balanyń shópteı qaqtym, - depti.
Shaýel:
Bul jerge sen de keldiń, men de keldim,
Sózińniń artyq-kemin elemedim.
Elińe ashtyq jetip qalyp pa edi?!
Sonshalyq kóp nasybaı nege jediń?! - dep tıisipti. Sonda Qaıyrkeı irkilmesten:
Bul jerge sen de keldiń, men de keldim,
Sózińniń artyq-kemin elemedim.
Túp jaǵy ózińizge kerek qoı dep,
Ushynan azyn ǵana eptep jedim, - dep tyńdarmandy kúlkige qaryq qylypty. Al taǵy bir aıtystyń sáti týǵanda Qaıyrkeıdiń qojalyǵyna tıisip sóz bastamaq bolǵan jas kelinshek Nesip:
Atymdy ákem meniń Nesip qoıǵan,
Shashymdy erkeletip esip qoıǵan.
Adamzat seni túrtip súndet qylsa,
Menikin perishte kep kesip qoıǵan, - depti.
Sonda Qaıyrkeı dombyrasyn ala salyp ózimen-ózi bir jymıyp kúlip alyp:
Atyńdy ákeń seniń Nesip qoıǵan,
Shashyńdy erkeletip esip qoıǵan.
Seni kesken perishte olaq eken,
Ortasyn úńireıtip tesip qoıǵan, - dep kútpegen jerden ilip ala jónelipti. Eki betiniń oty shyqqan Nesip bir qaıyrymmen aıtysyn aıaqtap úıden shyǵyp ketipti.
Osy óńirde aıtqan ázili hatqa túspese de, jatqa taraǵan taǵy bir adam - Halel aqyn. Bala kúnimde “Halel aıtypty” dep úlkenderdiń keńkildep kúlip otyrǵanyn jıi kórýshi edim. Alaıda, sol ýaqytta qaǵazǵa túsirýge saýatym bolmady ma, oılamym jetpedi me, bilmeımin. Qazir men emes, osyndaı dúnıelerdi jatqa aıtatyn aqsaqaldardyń qatary da sırep barady. Endigi maqsatymyz - este baryn estelikke alý edi.
Halel ulyna qalaly jerge quda bolyp, qonaq shaqyrsa, “taý kóremiz, jaılaý kóremiz” degen qalalyq qudalar úıdiń tarlyǵyna qaramaı talasyp kelse kerek. Qysylyp qonyp, tań atyryp shaıǵa otyrǵanda, dastarqandaǵy dámdi sarymaı salǵan ydysqa qudalardyń qoly syımaı talasyp, tarelkege tynym bermepti. Sony bilgendeı jaılaýdyń qara shybyny da sarymaıdyń ústinde oıran salmaqqa beıimdelse kerek. Sonda Hakeń qolynyń syrtymen shybyndardy úrkitip otyryp:
Mynaý qaıdan qaptaǵan qara shybyn,
Kóziniń oıyp alar ma edi qarashyǵyn.
Úıge syımaýymen qoımaı,
Qarashy, sarymaıǵa talasýyn, - degende qonaqtar da qolyn tartyp alypty.
Sol Halel aqyn bir jyldary orman qorǵaýshy bolyp jumysqa turyp, Shıaý shýı zy degen óńirde orman aralap júrse, bireý kóktep turǵan jap-jas terekti kesip ketipti. Hakeń qaltasynan bir eli tastamaıtyn qalamyn alyp, baltalanǵan butaqtyń ornyna:
Shıaý shýı zy hat jazaıyn teregińe,
Kereksiz bul terektiń keregi ne?
Kereksiz bul terekti jyqqan bolsań,
Sháýgimdeı jara shyqsyn enegińe, - dep qarǵys jazyp ketipti.
Bundaı ázil áńgimeniń san alýany bar, tipti, kúndelik aıtylyp jatady. Al ótirikti óz órnegimen aıtýdyń ózi - óner ekenin myna jurt bile me?!
Ótkende jańalyqtardy qarap otyrsam, salmaǵy 63 kılogramm shyǵatyn kapýsta ósirgen amerıkalyq azamatty gınnester rekordyna kirgizip jatyr eken. Qarap otyryp esime Asaı atam tústi. Asaı dep otyrǵanym - Asylhan atam. Marqum bizdiń kórshimiz edi. Men 7-synyp oqyp júrgende bolýy múmkin, qaıtys boldy. Keıde oıdan qurap áńgime aıtyp beretinin biletin bir top jas jigit Asaıdyń úıine baryp áńgime suraǵan bolsa kerek. Asaı sonda: “Bir jyly esiktiń aldyndaǵy myna alaqandaı jerge kartoshka ektim. Sabaǵy basqasha kóktedi. Kúzde qazsam, atyz bir túıir ǵana dán alypty. Úlkendigi kilet úıdeı jalǵyz kartoshka qazdym. Móshekke salý, esikten kirgizý múmkin bolmaǵan soń, shetki úıdiń shatyryn ashyp salsam da syımady. Aqyry amalym taýsylyp, tórt qyrlap jonyp, kishireıtip úıge saqtadym. Jonyp tastaǵan qaldyǵymen mańaıdaǵy kórshilerimniń ózi qystan shyqty,” - depti. Búkil aýyldyń azamattary egin basyna barsa osy áńgimeni aıtady, urpaqtaryna túrli ázildep te jatady. Biraq, oılap kórsem Asaı atam aman bolsa, jańa tehnıkamen, jańa jolmen dál sol úıdeı kartoshkasyn egetin sekildi sezildi. Demek, qazaqtyń “ótiriktiń ózine senbe, ebine sen” degeni osy bolsa kerek-ti.
Bizdiń aýylda Asaı aıtty degen áńgimeler óte kóp. Taǵy birde Asaı jınalǵan jurtqa: “Qýańshylyq bolyp, jańbyr jaýmaı, jer kógermeı turǵan bir jyly bolatyn. Túski astan keıin esik aldyna shyǵyp tursam, Júreksheniń basyna bult úırile qalypty. Sary baýyr atqa jaıdaq minip, dara shyǵyp bultqa qol sozyp edim, qolym jetpedi. Atqa qaıta minip, qamshymmen bultty túrtip qalǵanym sol eken jańbyr shelektep quıdy. Sol, sol eken jer kógerip, tabıǵat qulpyryp sala berdi,” - dep áńgime aıtyp beripti. Biz kúlemiz. Biraq, ǵylymda bulttar aýadaǵy sý quramynyń qoıýlanýynan paıda bolyp, ulǵaıa kele aýadan jaýyn-shashyn kúıinde qaıta jerge túsetinin deleldep keledi. Demek, “solaı bolýy múmkin ǵoı!” degen ǵylymı tujyrymdy oıdan týǵan logıkaly ótirik. Eger sol Asaı atamnyń shopan taıaǵyn qolynan alyp, bilim men ǵylymnyń jolyna salsa, osyndaı jańalyqtardy ózi ashar ma edi, kim bilsin?!
Sol Asaı aqsaqaldyń jonyp tastaǵan kartoshkasyn jep qystan shyqqan kórshileriniń biri - Ábdilahıt atam. Men ár ret aýylǵa barǵan kúnniń ertesi, Janbolattyń eteginen sary atyna jambastaı qonyp, sıpaı qamshylap Ábaq atam keledi. Aq tilegin aıtyp, ulym dep mańdaıymnan ıiskep, el men jerdiń amandyǵyn surap qaıtady. Ábdilahıt atam - torqaly toı, topyraqty ólimde aýyl elge aqylshy bolyp jol silteıtin, keıde “kári janymnyń nesin aıaıyn” dep aýyr sharýaǵa da kirisip ketetin qaıyrymdy, áńgimeshil, shejireshi aqsaqal. Keıde birer sóz kóńiline jaqpaı qalsa, qyrsyq minez, qyńyr sózi de joq emes.
Sol Ábaq burynyraqta kórshi aýyldaǵy bir aǵaıynnyń qýanyshyna ortaqtasyp qaıtýǵa barypty. Astan soń ortaǵa “móldir qymyz” da ákelinipti. Ortaǵa qoıylǵan bótelkeniń qaqpaǵyn ashpaı Muratbek marqum Ábdilahıt aqsaqalǵa ustatyp: “Bedeliń bar adamsyń ǵoı, mynany sen quı,” - depti. Ábdilahıttyń ákesiniń aty Bedel ekenin biletin jurt sanyn shapalaqtap kúlipti. Jınalǵan jurt Ábdilahıttyń jaýapsyz qalmaıtynyn bilip, aýzyn baqsa kerek-ti. Biraq, Ábaq asyqpaı qaqpaǵyn ashyp, baptap bir staqandy toltyryp otyryp quıyp: “Ańsaǵanyń osy bolsa ish”, - dep Múkeńe ustatypty. Sóıtse Muratbek marqumnyń anasynyń aty Ańsaǵan eken. Sol sátte jınalǵan jurt bas shaıqasyp, Múkeń Ábdilahıttyń sheshendigi men shejireshildigine razy bolyp, syı kórsetip qaıtarypty. Aýylda sóz taba almaı tosylǵandar “sóz taýyp aıtatyn Ábdilahıt emes, únsiz qaldym” dep otyrady.
Mine, osy qasıetterdiń qaı-qaısysy da qazaqtyń dástúrli bolmysyna tán erekshelikterge jatatyny sózsiz. Qazaqtyń ázil-qaljyńdary da halyq bolmysyn tanyp túsinýdiń mándi aıǵaqtarynyń biri ekenine eshkim de kúmán keltirmeýi tıis. Osy erler - qazaq bolmysynyń dáleli. Qaıda júrse de qazaqtyń boıyna qaljyńsyz qan júrmeıtini belgili. Biraq, búgingi biz qanshalyq jóndi ázil aıtyp, oryndy kúlip júrmiz. Ol búginniń uly jumbaǵy.
