– ەڭبەك جولىڭىزدى نەشە جاسىڭىزدا باستادىڭىز؟
– مەن رەسمي تۇردە ەڭبەك جولىمدى 1-كۋرستا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى “جۋرناليستيكا” فاكۋلتەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان “مەديا – سفەرا” گۋمانيتارلىق زەرتەۋ ورتالىعىندا تالىمگەر-زەرتتەۋشى رەتىندە باستادىم. كەيىننەن “قازاق ەلى” ستۋدەنتتىك ەكسپەديتسياسىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسىمەن بىرگە ساۋالنامالار جۇرگىزىپ، تاريحي جەرلەرگە وچەركتەر جازىپ، ولاردى كارتاعا تۇسىرۋمەن اينالىستىم. جاساعان ەڭبەگىمىز بويىنشا ءۇش مونوگرافيا جارىق كوردى. جاستارمەن ءتۇرلى كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىردىق. ساباق پەن جۇمىستى وسىلايشا بىرگە الىپ ءجۇردىم.
– جاس بولا تۇرا ءبىرتالاي جەتىستىكتەردى باعىندىردىڭىز. ۋنيۆەرسيتەت دەكانىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلىپ، “جاس وتان” جاستار قاناتىنىڭ توراعاسى بولىپ وتىرسىز. جالپى ءبارى قالاي باستالىپ ەدى؟
– مەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە گرانت نەگىزىندە ءبىلىم الدىم. سول ۋاقىت ىشىندە جارتى جىلعا تۇركياعا، كەيىننەن ۆەنگريا مەملەكەتىنە جولداما الدىم. 3-كۋرستا بەلسەندى جاستارمەن جۇمىس جاساپ باستادىم. 500 دەن استام ەرىكتىلەردىڭ كورديناتورى بولدىم. 4-كۋرستا قالالىق “جاس وتان” جاستار قاناتىنىڭ باسشىلىعى سۇحباتتاسۋعا شاقىردى. ناتيجەسىندە 2 اي سىناق مەرزىمىنەن ءوتىپ، وسى قىزمەتكە سايلاندىم. كەيىننەن ماگيستراتۋراعا وقۋعا ءتۇسىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە جۇمىس جاساعاندى ءجون كوردىم. وسىلايشا جارتى جىل حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىندە ءباسپاسوز حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. حالىقارالىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتىندە دەكاننىڭ ورىنباسارلىعىنا جۇمىسقا شاقىردى. ول جەردە دە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشكى، سىرتقى دامۋىنا ءبىرتالاي ۇلەسىمدى قوسىپ كەتتىم. سودان سوڭ “جاستار جىلى” باستالدى دەگەن ماقساتپەن، جاس وتانعا قايتىپ كەلۋىمدى سۇرادى. مەن دە كەلىسىمىمدى بەردىم. ياعني جاس كەزىمدە جاستارمەن تىعىز بايلانىستا بولعاندى ءجون كوردىم.
– قارا جۇمىسپەن مۇلدەم اينالىسىپ كورمەدىڭىز بە؟
– قارا جۇمىسپەن ارينە اينالىستىم. بۇرىن سوڭدى ەشكىمگە ايتپاعان ەدىم. 6-سىنىپتى تامامداعانشا اۋىلدا اتا-اجەمنىڭ تاربيەسىندە ءوستىم. 7-سىنىبىمنان باستاپ، ول كىسىلەر مەنى قالاعا اتا-انامنىڭ قولىنا اكەلدى. سول كۇننەن وتباسىمنان اقشا الماۋدى ماقسات سانادىم، ەشكىمگە سالماق سالمادىم. ءۇيدىڭ ۇلكەنى ءارى ەر-ازامات بولعان سوڭ، اتا-انامنىڭ زەينەتتە ەكەنىن ەسكەرە كەلە ساباقتان كەيىن جۇمىس جاسادىم. بازاردا قول اربا سۇيرەمەسەم دە، تۋىستارىمنىڭ جەكە كاسىبىندە ساتۋشى كەيىننەن اكىمگەر قىزمەتىندە بولدىم.
– ۇيدە نەشەۋسىزدەر؟
ۇيدە ەكەۋمىز. مەن جانە ءىنىم.
– ماماندىعىڭىز جۋرناليست بولا تۇرا، ءوز سالاڭىزدا جۇرگەن جوقسىز. بولاشاقتا جۋرناليستيكاعا قايتا بەت بۇراسىز با؟
– جۋرناليستيكادا وقىعانىمدى بىلەسىز. ارينە، وزىممەن بىرگە بىتىرگەن ۇزەڭگىلەس توپتاستارىم ءتۇرلى تەلەارنا مەن گازەتتەردە، سايتتا قىزمەتتە. كەيبىرەۋى ءتىپتى ءوز جۋرنالىن دا شىعارىپ جاتىر. مەنىڭشە، جۋرناليستيكا مەن قوعام ماسەلەسى ۇشتاسىپ جاتقان دۇنيە. نەگە دەسەڭىز، كەشە عانا جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسىپ اعامىز بەن دانا نۇرجىگىت اپايىمىز سەنات دەپۋتاتى بولىپ تاعايىندالدى. ءجۋرناليستىڭ ماعاندىعى ءتورتىنشى بيلىككە جاتادى. سوندىقتان قازىرگى اينالىسىپ جۇرگەن جۇمىسىم ماماندىعىما ءبىر تابان جاقىن. مەن ەشقاشان جۋرناليستيكادان الىستامايمىن. قوعامدىق تاجىريبە جيناپ، ءوز ورنىمدى قالىپتاستىرىپ العاننان كەيىن جۋرناليستيكاعا بەت بۇرماقپىن.
– 10 جىلدان كەيىنگى ءمادي احمەتوۆتى قالاي ەلەستەتەسىز؟
– 10 جىلدان كەيىنگى ءماديدى قاتارلاستارىم مەن ءبىر كوماندادا جۇمىس جاساپ جۇرگەندەر ايتا الاتىن شىعار. دەگەنمەن كەز-كەلگەن ادام ءوزىڭ جوعارىدان كورگىسى كەلەدى. 10 جىلدان كەيىنگى ءماديدى ءدال وسى مىنەزدە، سالەمى ءتۇزۋ، ناداندىقتان ادا، ادامدىعى جويىلماعان، ەلدىڭ كوزىنە ءتۇزۋ قاراي الاتىن، جاساعان ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ەشقاشان ۇيالمايتىن ادام رەتىندە ەلەستەتەمىن. ال قىزمەتتىك تۇرعىدان بيىكتىكتى جاقسى كورگەنىممەن، اسا ءبىر قۇلشىنىپ قول سوزبايمىن. ونسىزدا قىزمەتتەگى ادامنىڭ شاشباۋىن كوتەرەتىن ماڭايىندا ۇيىلگەن ادامدار كوپ. ال قىزمەتىنەن ايرىلدى دەگەندى ەستىسە، سولاردىڭ ءبارى تەرىس اينالىپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان قىزمەتكە وتپەلى دۇنيە رەتىندە قارايمىن.
– وتباسىلىق تۇرعىدان شە؟!
– قازاقستاندا ءبىر جىگىتتىڭ باسىنا سەگىز قىزدان بولعاندىقتان، بولاشاق جاردى تابۋ قاتتى قيىندىق تۋعىزادى دەپ ويلامايمىن. ەڭ باستىسى يبالى، يناباتتى، يماندى، اتا-انامدى سىيلايتىن ءبىر جاقسى جار جولىقسا ەكەن، ارتىمدا ۇرپاعىم قالسا ەكەن دەگەن تىلەگىم بار. بىراق ول ءۇشىن ماتەريالدىق جاعداي بولۋ كەرەك. بالا جاقسى جاعدايدا، دۇرىس ورتادا قالىپتاسۋ قاجەت.
– جەكە پاتەرىڭىز، كولىگىڭىز بار شىعار؟!
– جەكە پاتەرىم جوق، اۆتوكولىككە مۇلدەم قىزىقپايمىن. ەلەكترساماكاتىم مەن ۆەلوسيپەدىم بار. سولارمەن جۇمىسقا بارىپ-كەلەمىن. ونىڭ ۇستىنە جۇمىستان كەيىن جاياۋلاتىپ ءجۇرىپ قايتقاندى ۇناتامىن. بالكىم وتباسىلى بولعاندا “جاياۋ جۇرگىم كەلمەيدى” دەپ ايەلىم، بالا-شاعام ايتىپ جاتسا، ويلانىپ كورەرمىن.
– ۇرانىڭىز قانداي؟
– كەز كەلگەن ادامنىڭ ومىردە ۇلگى الاتىن تۇلعاسى بار. مەن ءۇشىن ءوز اتام دا ۇلكەن ءبىر تۇلعا. ول كىسى سوتسيوليستىك ەڭبەك ەرى، 40 جىلدان استام رايىمبەك اۋدانىندى قىزمەت جاساعان. ناشار دەڭگەيدەگى سوۆحوز، كولحوزداردى قالىپقا كەلتىرگەن جان. سوندىقتان اتامنىڭ جۇرگەن جولىمەن ءجۇرۋدى ماقسات ەتەمىن. كەيىننەن الماتى قالاسىنا كەلگەننەن كەيىن باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى مەكتەپتە ءبىلىم الدىم. سول جەردە ءمىردىڭ وعىنداي قاناتتى سوزدەرىن، ناقىلدارىن، كىتاپتارىن وقىپ ءوستىم. ەر ازاماتقا قاجەت دەيتىن مىنەزدىڭ ءبارىن رۋحاني تۇرعىدا باۋىرجان مومىشۇلىدان الدىم. ۇرانىم: اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس، ەڭبەگىن كەتپەس دالاعا. ياعني سۇيكىمىڭدى كەتىرىپ، تىراشتانىپ، كوزگە ءتۇسىپ، الدەنەگە ۇمتىلۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. قانشالىقتى ەڭبەك ەتسەڭ، سونشالىقتى جەمىسىڭ جەيسىڭ.
– ءبىر ادامنىڭ ءبىر كۇنى ەكىنشى ادامنان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنى بەلگىلى. ءسىزدىڭ ءبىر كۇندىك ءومىرىڭىزدى جاستار جاعى وقىپ، بىلسە بالكىم سىزدەن ۇلگى الار. ءمادي احمەتوۆتىڭ ءبىر كۇنى قالاي وتەدى؟
– ءماديدىڭ ءبىر كۇنى جۇمىسپەن بىرگە وتەدى. ماسەلەن، كەشە جۇمىستان تۇنگى ەكى جارىمدا شىقتىم. ءتۇرلى جوبالار، حات جازۋ، كوماندانىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ، جاساعان جۇمىستىڭ ەسەبىن بەرۋمەن ۋاقىتتىڭ قالاي وتەتىنىن اڭداماي دا قالامىن. ءارى كەشكە جۇمىس جاساعاندى جانىم سۇيەدى. ۇيگە كەش بارامىن. ۇيدە “پاتەر جالداۋشىمىن” دەسەم دە بولادى. ءبىر كۇنىم تاڭعى ويانۋمەن باستالادى. مەترومەن جۇمىسقا كەلەمىن. جينالىسقا قاتىسامىن. جينالىستا بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا كىرىسەمىن. وسىلاي ءبىر كۇنىم وتە شىعادى. ءتىپتى سوڭعى سەنبى، جەكسەنبىم “تازا قالا” اكتسياسىمەن ءوتتى.
– جاس وتاننىڭ سوڭعى ۋاقىتتا جاساپ جاتقان اۋقىمدى جۇمىستارىن ايتىپ بەرسەڭىز…
– نۇر-سۇلتانداعى بەس ءسابيدىڭ ولىمىنەن كەيىن الماتىدا “قامقورشى” دەگەن ۇلكەن جوبانى قولعا الدىق. اتىنىڭ ءوز-اق ايتىپ تۇرعانداي، از قامتىلعان جانە كوپبالالى وتباسىلاردا تاربيەلەنىپ جاتقان بۇلدىرشىندەردى جۇما، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى ۋاقىتتارىن ءتيىمدى وتكىزۋگە باۋليمىز. 2-3 ايدىڭ ىشىندە 2000-عا جۋىق بالالاردى قامتىدىق. ولاردى كينوتەاترعا، تسيرككە، بوۋلينگ ويناۋعا، دەلفينوتەراپياعا، مۋزەيلەرگە، تۇرگەن سارقىراماسىنا، ەسىك وزەنىنە بارلىعىن تەگىن قىدىرتىپ قايتتىق. ارينە، بۇل كوپبالالى وتباسىعا كىشىگىرىم بولسا دا كومەك دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار ارىس اپاتىنا قاتىستى جاس وتاننان ۇلكەن ءبىر شتاب اشتىق. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 7 توننا گۋمانيتارلىق كومەك جينادىق. 1 ميلليون تەڭگە قارجىلاي كومەك كورسەتتىك. كەيىننەن ەرىكتىلەردى ارىسقا اپارىپ، حالىققا قولدان كەلگەن كومەگىمىزدى كورسەتتىك.
– تۇنگى 2-گە دەيىن جۇمىس جاسايمىن دەپ ايتىپ قالدىڭىز. جۇمىسقا دەگەن شابىتتى قايدان الاسىز؟
– جۇمىستان قاتتى شارشايتىن كەزدەرىم بولادى. بىراق شارشادىم دەگەن ءسوزدى ۇناتپايمىن. ماسەلەن، بۇگىن ءامينا اپانىڭ ۇيىنە بارىپ، تاربيەلەنۋشى بالالاردى قۇشاقتاپ، سولارمەن تىلدەسكەن ساتتە، بالاقايلاردى ويناتقان كەزدە كوڭىل-كۇيىم كوتەرىلىپ، شارشاعانىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى دەسەم دە بولادى. ودان بولەك قازاق ءتىلدى، كلاسسيكالىق اۋەندەردى، كۇيلەردى تىڭداعاننان شالقار شابىت الامىن.
– ءسىزدىڭ “ەلباسىعا ەسكەرتكىش قويايىق” دەگەن ۇسىنىسىڭىزعا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى نارازى بولىپ، رەنجىپ، ءتىپتى ءسىزدى قارالاپ جاتتى. بۇنداي سىندى قالاي قابىلدادىڭىز؟
– ارينە، اركىمنىڭ ءوز ويى بار. قازىر اقپاراتتىق اعىمنىڭ ءورشىپ تۇرعان شاعى. مىسالى، فەيسبۋك دامىعان مەملەكەتتەردە وتباسىلىق الەۋمەتتىك جەلى. ال دامۋشى، ءبىزدىڭ ەلدە ساياسي جەلىگە اينالىپ كەتكەن. ءبىر-ءبىرىن داتتاۋ، جامانداۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن ديۆانداعى باتىرلار بىزدە جەتەرلىك. مەن ەشقايسىسىنا رەنجىمەيمىن. قاراڭىزشى، ەلباسى 30 جىل بويى ەلدى جاماندى-جاقسىلى باسقاردى. 30 كۇن بويى ءبىر وتباسىن اسىراي الماي اجىراسىپ جاتقان ازاماتتار بار. بۇل جاسىرىن ەمەس. 18 ميلليون ادام ەمەس، 3 ادامنىڭ باسىن بىرىكتىرە الماي، ءوز ءسوزىڭ وتكىزە الماي وتىرعاندار قانشاما؟! وعان قاراعاندا ەلباسى 18 ميلليون حالىقتى باسقاردى، شەكارانى بەكىتتى، ەكى الپاۋىتتىڭ ورتاسىندا ەشكىمدى جەم قىلماي اتىمىزدى شىعاردى، قازاقتى تانىتتى. سول تاراپتان عانا ول كىسىگە ەسكەرتكىش قويايىق دەگەن ۇسىنىس تاستاعان ەدىم. ادامي تۇرعىدان ويلانىپ قاراساڭ، 30 جىل بويى ەل نازارىندا بولىپ، وتباسىنا تولىققاندى كوڭىل بولە الماي، بالالارىنىڭ تاربيەسىنە دۇرىس قاتىسا الماي، ادامعا قاجەتتى دۇنيەلەردەن باستارتتى. مەملەكەت مۇددەسىن كوزدەپ، حالىقتىڭ جاعدايىن ويلادى. وسى ءۇشىن دە ەسكەرتكىشكە لايىق سانادىم. ءارى اقپارات تاراعاندا بۇرمالانۋدا بولدى. مەن بۇكىل حالىققا ەمەس، زالدا وتىرعان 70-80 جاسقا قانا ايتتىم. مەملەكەت اقشاسىنا ەسكەرتكىش قويايىق نەمەسە كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ اقشاسىن ەلباسىعا ارنايىق دەگەن جوقپىن. ءبىزدىڭ قوعامدا تۇيمەدەيدى تۇيەدەيگە اينالدىرۋ، حايپ جاساۋ ترەندكە اينالىپ بارا جاتىر. مىنە، سونىڭ ناتيجەسى.
– ءوزىڭىز سەكىلدى جاستارعا قانداي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟
– بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن جۇمىستان قاشپاي جۇمىس جاساڭىزدار، جاستار! جۇمىس جوق دەگەن وتىرىك سىلتاۋ. جۇمىس بار! بىراق سول جۇمىستى ىستەيتىن لايىقتى كادر جوق. ەكىنشى تەك قانا الەۋمەتتىك جەلىمەن ءومىر سۇرمەۋ. ۇشىنشىدەن، ادامي قاسيەتتەردى ۇمىتپاۋ. تورتىنشىدەن، ماعان بەرىڭدەر، جوق دەۋدىڭ ورنىنا ءوز بيزنەسىڭدى اشۋعا، جۇمىس تابۋعا، پاتەر الۋعا ىنتالانۋ، وقۋ، ەرىنبەۋ. تورتىنشىدەن، ءوز قۇقىقتارىڭدى ساۋاتتى پايدالانۋ. مەملەكەتتىڭ بەرىپ وتىرعان مۇمكىندىكتەرىنەن قاپى قالماۋ. بەسىنشىدەن، ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولىپ، الپىس ەكى تامىرىڭ جۇمىس جاساپ تۇرعان كەزدە قول قۋسىرىپ، الپىستاعى اناڭا ماسىل بولىپ، زەينەتاقىنى كۇتپەي، بىلەكتى سىبانىپ مالدىڭ ارتىن تازالاساڭ دا، ادال ەڭبەك ەتىپ، اقشا تابۋ.
سۇحباتتاسقان: اقگۇل ايداربەكوۆا
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
