ويى جەتىم، بويى جەتىم،
ۋا، ءالي!
ەل اعاسى، قىر بالاسى،
ۋا، ءپالى!
ماعجان [1. 63 ب.]
حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتىڭ تاريح كوشىنىڭ باعىت-باعدارىن بەلگىلەپ، ەل مەن جەردىڭ بولاشاعىن، ءتىلىنىڭ تالقىعا تۇسكەن تاعدىرىن، سانا مەن ءداستۇردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قالىڭ ەلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنىنا جۇكتەپ، باسىن بايگەگە تىككەن تۇلعالارىمىزدىڭ بىرەگەيى – ءاليحان بوكەيحان. "جۇرت ءۇشىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەنگەن", قالىڭ ەلدىڭ رۋحاني كوسەمى اتانعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوپتەگەن بەيمالىم ەڭبەكتەرى باسپا بەتتەرىن كورىپ، جالپى وقىرماننىڭ نازارىنا جاريالانىپ جاتىر. دەگەنمەن، عالىمنىڭ تىڭ ەڭبەكتەرى ءالى دە زەرتتەلۋدە. وسى تۇرعىدان العاندا الاش ارىسىنىڭ پۋبليتسيستيكاسىنا باسا نازار اۋدارعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز. شىنى كەرەك، ۇلت كوسەمىنىڭ ەسىمىن تەك تاريح سالاسىندا كوپتەپ كورەتىندىكتەن بە، وسى تۇسىمەن عانا بايلانىستىرىپ كەلدىك. الايدا، ءاليحاننىڭ پۋبليتسيستيكا سالاسىنا دا سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ تەڭىزدەي تەلەگەي ەكەندىگىن ءاليحانتانۋشى-عالىم سۇلتان حان اققۇلى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ دالەلدەپ بەرەدى: "الاشتىڭ ۇلى ءاليحان ءوزىنىڭ ماقالا-وچەركتەرىن 30-دان استام بۇركەنىش ەسىمىمەن (پسەۆدونيمىمەن) جاريالادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن ورىس تىلىندە پايدالاندى. قازىر ونىڭ 1930 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن فرانتسۋزداردىڭ ىقپالدى "فيگارو" گازەتىندە جاريالانىپ تۇرعانى تۋرالى تىڭ مالىمەت انىقتالۋ ۇستىندە.
ءوزىنىڭ عۇمىرىندا ءاليحان توڭكەرىسكە دەيىن 4 گازەت، ونىڭ ۇشەۋى ورىس تىلىندە: "يرتىشش", "وميچ" جانە "گولوس ستەپي" گازەتتەرىنە ءوزى رەداكتور بولسا، قازاق تىلىندە تۇڭعىش جالپىۇلتتىق "قازاق" گازەتىن ۇيىمداستىردى. توڭكەرىستەن كەيىن قازاق تىلىندە "تەمىرقازىق" جانە "شولپان" جۋرنالىن شىعارىپ، 1925 جىلدان بەرى شىعا باستاعان "جاڭا مەكتەپ", "ايەل تەڭدىگى" جانە "ساۋلە" جۋرنالدارىن الۋعا مۇرىندىق بولدى" [2. 7-بەت]. جالپى، ءاليحاننىڭ باسىلىمداردا جارىق كورگەن تۋىندىلارى بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن جاريالانىپ وتىرعان. سولاردىڭ اراسىندا "قىر بالاسى" دەگەن لاقاپ ات كوپتەگەن پايدالى دۇنيەلەردىڭ جارىققا شىعۋىنا سەبەپكەر بولدى. ءتىپتى، بۇل ەسىمى ازان شاقىرىپ قويعان اتىنان دا اسىپ ءتۇسىپ، بارشاعا ءماشھۇر بولعان ەكەن. "قىر بالاسى" جونىندە ءاليحانتانۋشى: ء"اليحاننىڭ بۇركەنشەك ەسىمدەرىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن انىقتالعانى 30-دان اسىپ جىعىلادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قازاق ءپۋبليتسيسى ورىس تىلىندەگى پۋبليتسيستيكاسىندا قولداندى. ساناۋلىسى عانا، ناقتىراق ايتسام – "قىر بالاسى" – "سىن ستەپەي" جانە "V" دەگەن ەكى بۇركەنشەك ەسىمىن عانا ەكى تىلدە قاتار پايدالاندى", - دەپ بۇل ەسىمنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. [2. 10- بەت]. راسىمەن دە، ءاليحان جايىندا دەرەك ىزدەستىرگەنىمىزدە "قىر بالاسى" ەسىمى قوسا اتالاتىنى، ماقالالارىنىڭ سوڭىنان كوپتەپ كەزدەستىرەتىنىمىز جالعان ەمەس. الاش كوسەمىنە ارنالعان XV تومدىق جيناقتى قولىما الىپ، سانامدى عانا بيلەتپەي، جۇرەگىممەن ۇعىنا تۇسكەنىمدە تاعى ءبىر عاجاپ دۇنيەگە تاپ بولدىم. ول – ۇلت قايراتكەرىنىڭ اۋدارمانى دا نازاردان تىس قالدىرماي، گازەت-جۋرنال بەتتەرىنە جاريالاپ وتىرعاندىعى. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەنى – "جەتپىس جەتى مىسال" بولدى. ءبىز ۇلت كوسەمى اقىمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىسال اۋدارۋمەن اينالىسقانىن انىق بىلگەنىمىزبەن، ءاليحاننىڭ بۇل قىرىنان حاباردار ەمەس ەدىك. سوندىقتان، بۇل مىسالدار جونىندە باسا نازار اۋدارىپ جازعاندى ءجون كوردىك. مىسالدار س. اققۇلىنىڭ اليحانعا ارناپ باسىلعان جيناعىنىڭ XII تومىندا كورسەتىلگەن. "قىر بالاسى" دەگەن لاقاپ اتپەن بەرىلگەن "جەتپىس جەتى مىسال" جيناعى 1925 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا "كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسىندا" جارىق كورگەن ەكەن. ل.ن.تولستوي مەن ەزوپتان جانە ءۇندى مىسالدارىنان قازاقشاعا اۋدارىلعان ەڭبەك VII بولىمنەن تۇرادى:
I
ەزوپتان
- كوك كەپتەر مەن قۇمىرسقا. 24. باقشاشى مەن بالالار.
- بۇركىت پەن تاسباقا. 25. قاسقىر مەن تىرنا.
- كۇزەن. 26. قوياندار مەن باقالار.
- ارىستان مەن تىشقان. 27. اكەسى مەن بالالارى.
- وتىرىكشى. 28. تۇلكى.
- ات پەن ەسەك. 29. قۇل ەسەك پەن تاعى ەسەك.
- ۇزاق پەن كوك كەپتەر. 30. بۇعى.
- قاتىن مەن تاۋىق. 31. يت پەن قاسقىر.
- ارىستان، ايۋ، تۇلكى. 32. ماسا مەن ارىستان.
- يت، اتەش، تۇلكى. 33. ات پەن يەلەرى.
- ات پەن اتشى. 34. شال مەن اجال.
- ارىستان مەن باقا. 35. ارىستان مەن تۇلكى.
- قۇمىرسقا مەن ينەلىك. 36. بۇعى مەن مەيىز اعاشى.
- تاۋىق پەن التىن جۇمىرت قا. 37. مىسىق پەن تىشقان.
- ارىستاننىڭ تەرىسىن كيگەن ەسەك. 38. قاسقىر مەن ەشكى.
- تاۋىق پەن قارلىعاش. 39. اعاش پەن قامىس.
- بۇعى مەن لاعى. 40. ەكى جولداس.
- تۇلكى مەن مەيىز. 41. قاسقىر مەن قوزى.
- جۇمىسشى قاتىندار مەن اتە ش. 42. ارىستان، قاسقىر، تۇلكى.
- بالىق پەن بالىقشى. 43. ارىستان، ەسەك، تۇلكى.
- تۇلكى مەن تەكە. 44. كىسى مەن پەرى.
- يت پەن سۋرەت. 45. قارعا مەن تۇلكى.
- تىرنا مەن ايست.
مىسالدار قارا سوزبەن جازىلعان. مازمۇنى قىسقا ءارى ءسوزى جەڭىل بولسا دا، وقىرمانعا تاستار ءتۇيىنى اۋىر. "ارىستان، ايۋ، تۇلكى" مىسالىن الايىق:
«ءبىر جەمتىككە ارىستان مەن ايۋ كەز كەلدى. ارىستان ايۋعا، ايۋ ارىستانعا ەتتى قيمادى:تاۋىپ العان جەمتىككە تالاسىپ ءبىرىن-ءبىرى جەستى. تالاسىپ، تالاسىپ، دىمى قۇرىپ شارشاپ، ارىستان دا، ايۋ دا، سۇلاي-سۇلاي كەتتى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جاتقان ەتتى تۇلكى كورىپ، جۇگىرىپ كەلىپ الا قاشىپ كەتتى.» دانا حالقىمىز سوزدەن قۇرى قالعان با؟! وسىندايدا قىزعانعانى قىزىل يتكە بۇيىرىپتى نەمەسە تالاسقانعا تاس تا جوق دەگەن ۇتىمدى سوزدەر ەسكە تۇسەدى. قانىمىزدا بار ىشتارلىقتى مىسال ەتە وتىرىپ، بويىمىزدى سودان اۋلاق ۇستاۋىمىزدى ەسكەرتەدى. كەيدە ءتىپتى جانۋارلاردان دا ساناسىز بولىپ كەتەتىنىمىز وكىنىشتى-اق...
II
ءۇندى مىسالدارىنان
- جىلاننىڭ باسى مەن قۇيرىعى. 56. سۇڭقار مەن اتەش.
- جىڭىشكە ءجىپ. 57. ءپىل مەن قاسقىر.
- ەنشى ۇلەسى. 58. سەپلە، بالىقتار، شايان.
- مايمىل. 59. پەرى مەن مەرۋەرت.
- مايمىل مەن بۇرشاق. 60. سوقىر مەن ءسۇت.
- ساۋىن سيىر. 61. قاسقىر مەن ساداق.
- ۇيرەك پەن اي. 62. تورداعى قۇستار.
- شاڭ باسقان قاسقىر. 63. پاتشا مەن سۇڭقار.
- امبار استىنداعى تىشقان. 64. پاتشا مەن پىلدەر.
- ەڭ ءتاتتى الما. 65. دۇنيەدە جاماندىق نەدەن؟
«پەرى مەن مەرۋەرت» مىسالى نازار اۋدارايىق: «ءبىر كىسى قايىقپەن كەتىپ بارا جاتىپ، قىمبات مەرۋەرتىن سۋعا ءتۇسىرىپ الدى. كىسى قايتىپ جەرگە ءتۇستى، شەلەك الىپ تەڭىزدىڭ سۋىن ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توكتى.
ءتورتىنشى كۇنى تەڭىزدەن پەرى شىعىپ:
- سۋدى نەگە توگەسىڭ؟ –دەپ سۇرادى.
- مەن مەرۋەرت جوعالتتىم، سونان سوڭ تەڭىزدى توگىپ جاتىرمىن، -دەدى.
- ەندى قاشان توقتايسىڭ؟ - دەپ پەرى سۇرادى.
- تەڭىزدى تاۋىسىپ قۇرعاتقاندا توقتايمىن، - دەدى.
پەرى قايتىپ تەڭىز بارىپ، جوعالتقان مەرۋەتتى الىپ كەلىپ كىسىگە بەردى. مۇنان شىعار قورىتىندى: ارينە، ادام دۇنيەنىڭ سوڭىنا ەشقاشان جەتكەن ەمەس. دەگەنمەن، ءوز ماقساتىن ايقىندار بولسا، ارمان مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. تەك ادال جولمەن ەڭبەك ءجۇرىپ، ايانباي ەڭبەك ەتۋ قاجەت.
III
تولستويدان
- قاسقىر مەن اڭشىلار. 72. قويان مەن تازى
- ەكى كىسى. 73. ەمەن مەن جاڭعاق.
- كىسى مەن ات. 74. جۇمىرتقا باسقان تاۋىق پەن بالاپاندار.
- ەكى ات. 75. ەرلى-قاتىندى بودەنە.
- بالتا مەن ارا. 76. سيىر مەن تەكە.
- يت پەن اسپازشى. 77. تۇلكىنىڭ قۇيرىعى.
وسىنداعى «ەكى ات» مىسالىن قاراستىرىپ كورەلىك: «ەكى ات ەكى جۇك الىپ كەلە جاتتى. الدىڭعى ات توقتاماي ءجۇرىپ كەلەدى. سوڭعى ات توقتاي-توقتاي ءجۇرىپ كەلەدى. مۇنان جۇك الىپ الدىڭعى اتقا بىرتە-بىرتە سالا بەردى:جۇكتىڭ ءبارىن الىپ الدىڭعى اتقا سالعان سوڭ، سوڭعى ات بوسانىپ الىپ:»ازاپتان، تەرلە! ەلگەزەك بولساڭ، ازاپتىڭ ءبارىن ساعان تارتقىزادى»، - دەدى.
كەشكە قوناتىن جەرگە كەلدى. «ەكى اتقا جەم بەرىپ، ءبىر اتقا جۇك ارتقانشا، ءبىر اتتى جاقسىلاپ كۇتەيىن، انانى سويىپ تەرىسىن الايىن»، -دەپ، قونعان جەردە ات يەسى ويلادى. شابان اتىن سويىپ، تەرىسىن الدى.» شىركىن، وسىندايدا قازاقتىڭ كەرەمەت سوزدەرى ەسىڭە قالاي تۇسپەس؟! وزگەگە ءولىم تىلەگەنشە، وزىڭە ءومىر تىلە نەمەسە بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەسىڭ دەگەن. كەيدە جان تىنىشتىعىن قالاپ، تىلىمىزگە سەنىپ، اسقاقتاپ كەتەتىنىمىز بار عوي. ايتكەنمەن، جالعان دۇنيەنىڭ الدامشى ەكەندىگىن ەستەن شىعارىپ الامىز. وسىنىڭ ءتۇپ-توركىنىنە بويلاي بىلگەن عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى ەل جادىندا قالارى انىق.
IV
كۇن
V
ماگنيت
VI
قاسقىر بالاسىن قالاي باۋليدى؟
VII
سەزىم مەن كوز
جالپى، قىر بالاسىنىڭ بۇل تۋىندىسىنداعى كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇعىنىپ قانا قويماي، سول ايتىلعان دۇنيەلەردى قورىتىپ، ناتيجە شىعارا بىلسەك، ومىردە جاساپ جۇرگەن ادامي قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى ۇعىنا تۇسكەن بولار ەدىك. سونشالىقتى تار زاماندا قازاق حالقىنىڭ وركەندەۋى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن ۇلت جاناشىرلارىمىزدىڭ قۇندى شىعارمالارى ءبىز ءۇشىن التىننان دا باعالى بولۋى ءتيىس. عالىمنىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەكتەرى، وشپەس ەرلىكتەرى زامان جاستارى مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ سانالى ساناسىندا ماڭگىلىك جاتتالىپ قالماق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- بوكەيحان ءاليحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا / ءاليحان بوكەيحان. – تولىقت. ەكىنشى باس. قۇراستىرۋشى: سۇلتان حان ءجۇسىپ (اققۇلى). – استانا:»سارىارقا» باسپاسى.ت.XI. – 2016. – قازاقشا، ورىسشا. –576 بەت.
- بوكەيحان ءاليحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا / ءاليحان بوكەيحان. – تولىقت. ەكىنشى باس. قۇراستىرۋشى: سۇلتان حان ءجۇسىپ (اققۇلى) . – استانا:»سارىارقا» باسپاسى.ت.V. – 2016. – قازاقشا، ورىسشا. –616 بەت.
- بوكەيحان ءاليحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا / ءاليحان بوكەيحان. – تولىقت. ەكىنشى باس. قۇراستىرۋشى: سۇلتان حان ءجۇسىپ (اققۇلى). – استانا:»سارىارقا» باسپاسى.ت.XII. – 2016. – قازاقشا، ورىسشا. –568 بەت.
جانسايا سمان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
