8 تامىزدا سەمەي قالاسىندا قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن اەس سالۋ جونىندەگى جوسپارلار جاريا تالقىلاندى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
ءىس-شاراعا وبلىستىق جانە قالالىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مەن قوعامدىق كەڭەستەردىڭ، ەكولوگيالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى جەتەكشى ساراپشىلار، عالىمدار مەن وبلىس ورتالىعىنىڭ بەلسەندى تۇرعىندارى جينالىپ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
ۇيىمداستىرۋشى قازاقستاننىڭ ازاماتتىق اليانسى بولدى، ساراپشىلار رەتىندە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ، "قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى" جشس، ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق جانە يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ وكىلدەرى شاقىرىلدى.
سپيكەرلەر ءسوز سويلەۋ بارىسىندا قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ جوسپارلارى مەن پەرسپەكتيۆالارىن، سونداي-اق اەس قۇرىلىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى، ەكولوگيالىق تازا جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى ماسەلەلەرىن ۇسىندى.
قوعام وكىلدەرى مەن وبلىس تۇرعىندارى اەس قۇرىلىسى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىمەن ءبولىستى جانە سپيكەرلەرمەن ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى ماسەلەلەرىن تالقىلادى.
قوعامدا تۋىنداعان نەگىزگى ماسەلەلەر، اتاپ ايتقاندا، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى بولدى. سونىمەن قاتار، وبلىس تۇرعىندارى اەس-تەن پايدالانىلعان سۋدى كادەگە جاراتۋ، قالدىقتاردى كومۋ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇزىرەتتى مامانداردىڭ بولۋىنا قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
ساراپشىلار اتالعان سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەردى. اتاپ ايتقاندا، قۇرىلىس قۇنى ماسەلەسى بويىنشا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا كەتەتىن ايتارلىقتاي شىعىندار وبەكتىنىڭ ۇزاق قىزمەت ەتۋ مەرزىمىمەن بىرگە ونى پايدالانۋدىڭ تومەن قۇنىمەن وتەلەتىنى اتاپ ءوتىلدى. اەس ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قۇنى ەلگە بايلانىستى كۆت*ساعاتىنا 2-دەن 12 تسەنتكە دەيىن اۋىتقيدى.
ساراپشىلار سونىمەن قاتار اەس رەاكتورلارىن سالقىنداتۋ ءۇشىن سۋدى پايدالانۋ الگوريتمىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىردى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ءۇشىن كوپ مولشەردە سۋدىڭ قاجەتتىلىگى تاعى ءبىر ميف. مىسالى، ەگەر اەس بالقاش كولىنىڭ سۋىن سالقىنداتۋ ءۇشىن پايدالاناتىن بولسا، وندا شىعىن جىلىنا 63 ملن.م3 اسپايدى – بۇل كول بەتىنەن سۋدىڭ تابيعي بۋلانۋىنىڭ 0,3% - ى، بۇل كولدىڭ سۋ بالانسىنا ءىس جۇزىندە ەشقانداي اسەر ەتپەيدى. سۋدى كادەگە جاراتۋعا كەلەتىن بولساق، شىن مانىندە رەاكتور تىزبەكتەرىندەگى سۋ ەشقايدا كەتپەيدى، بىراق بۇل تىزبەكتەردە ۇنەمى اينالادى.
قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ ماسەلەسى بويىنشا: قۋاتى 1200 مۆت رەاكتور جۇمىس ىستەگەن كەزدە جىلىنا 50-60 م3 راديواكتيۆتى قالدىقتار تۇزىلەدى. قازىر جەك-تەن ايىرماشىلىعى، مۇنداي قالدىقتاردى قاۋىپسىز وڭدەۋ ءۇشىن ءتيىمدى تەحنولوگيالار بار، وندا جابدىقتى كادەگە جاراتۋ جانە قورشاعان ورتانى قالپىنا كەلتىرۋ قاراجاتى ەسەپكە الىنبايدى. پايدالانىلعان يادرولىق وتىن قالدىقتارعا جاتپايدى، ويتكەنى وندا جانباعان ۋران قالادى جانە ودان ءارى پلۋتوني تۇزىلەدى – يادرولىق وتىندا قولدانىلاتىن تاعى ءبىر ەلەمەنت. پايدالانىلعان يادرولىق وتىندى وڭدەگەننەن كەيىن ماماندار ودان دا ۇلكەن ەنەرگەتيكالىق كومپونەنتى بار جاڭا وتىنعا شيكىزات الادى.
مامانداردىڭ بولۋىنا كەلەتىن بولساق، وبەكتىنى سالۋ شەڭبەرىندە ۆەندورلار جەرگىلىكتى كادرلاردى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە وقىتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەنەدى.
الىنعان تۇسىندىرۋلەردەن كەيىن سەمەي قالاسىنىڭ جۇرتشىلىق وكىلدەرى ەلدەگى بەيبىت اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
وبلىس قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى اباي نيكولاي يساەۆ:
"اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، مەن ونى قولدايمىن. ءبىر كەزدەرى ءبىز يادرولىق پوليگوندى جابۋدى جاقتادىق، بىراق بۇل باسقا اڭگىمە. ءبىز – قوعام قايراتكەرلەرى-اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ ماسەلەلەرى بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، ەلدەرىندە ستانتسيالارى بار ادامداردىڭ پىكىرلەرىن ەستىدىك. بۇل فرانتسيا، اقش. ولاردىڭ بارلىعى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ پايداسى زياننان الدەقايدا كوپ، ەگەر بار بولسا. قازىر جاپونيادا 17 بلوك ىسكە قوسىلۋدا، ونىڭ ىشىندە 2 جاڭا بلوك. قاۋىپسىزدىككە قاراساق، III جانە III + بۋىن ستانتسيالارى ءىس جۇزىندە مۇلدەم قاۋىپسىز. قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى تۇرعىسىنان ءتىپتى كۇن باتارەيالارى زياندى زاتتاردى شىعارادى. ءوز اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنان تولىعىمەن باس تارتقان جانە ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنى ايتارلىقتاي تومەندەگەن گەرمانيانىڭ مىسالى. ءتىپتى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتتى قارسىلاس بولعان پولشا دا قازىر ءوز پوزيتسيالارىن قايتا قارادى".
ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ باس ديرەكتورى ەرلان باتىربەكوۆ:
"ۇياو جۇمىسىنىڭ باعىتتارىنىڭ ءبىرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىندا قولدانىلاتىن بارلىق ازىرلەمەلەر ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ اياسىندا ۇياو-دا جاسالعان. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى، ارينە، كوپتەگەن سالالاردىڭ دامۋىن تارتاتىن جوعارى تەحنولوگيالىق پروتسەسس. قۇرىلىستىڭ مۋلتيپليكاتيۆتى اسەرى عىلىمنىڭ ءوزى، ونەركاسىپ، كادرلار دايارلاۋ ءۇشىن دە ءسوزسىز بولادى. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان ەشقانداي زيان بولمايدى، ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى III جانە III + بۋىن رەاكتورىنىڭ قۇرىلىسى ۇسىنىلادى. بۇل رەاكتورلار بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى زاماناۋي قاۋىپسىزدىك دەڭگەيلەرىمەن جابدىقتالعان. رەاكتور قالىپتى كۇيدەن شىققان جاعدايدا، قاۋىپسىزدىك جۇيەسى ونى وڭتايلى جۇمىس رەجيمىنە قايتارادى".
"كوميتەت پوليگونى 21" قب مۇشەسى رافايل حازيپوۆ:ء"بىز بۇگىن ەشقانداي شەشىم قابىلدامايمىز، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋمەن اينالىسامىز. الدا مەملەكەت حالىقپەن كەڭەسەتىن رەفەرەندۋم بولادى. بۇل وتە دەموكراتيالىق. قۇرىلىس تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم تەك رەفەرەندۋم ناتيجەلەرى بويىنشا قابىلدانادى. جەكە ءوزىم اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدى قولدايمىن. بىرىنشىدەن، ءبىز ۋران ءوندىرىسى بويىنشا الەمدىك كوشباسشىلارمىز. ءبىز ونى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە ساتامىز جانە بۇل وتىن جۇمىس ىستەيدى. 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى جۇمىس ىستەپ، وڭىرگە ورنى تولماس زيان كەلتىردى. بىراق ءبىز عىلىم الدىق، بىزدە كۋرچاتوۆ قالاسى جانە ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق بار، وندا ماماندار وسىنداي ماسەلەلەرمەن اينالىسادى. اەس-تەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. يادرولىق سىناقتار بولدى، ءبىز ولاردان وتتىك. اتوم ەلەكتر ستانتسياسى سىناق ەمەس، بۇل بۇكىل الەمدە قولدانىلاتىن جوعارى تەحنولوگيالىق پروتسەسس. جۇزدەگەن اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى جۇمىس ىستەيدى. ال قاتتى وتىندى پايدالانۋدى جالعاستىرۋ-ارحايزم".
تالقىلاۋعا شاقىرىلعان ساراپشىلار اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ ءۇشىن قاراستىرىلىپ وتىرعان تەحنولوگيالار قاۋىپسىز ەكەنىن اتاپ ءوتتى، ويتكەنى III جانە III+بۋىندارىنىڭ رەاكتورلارىن پايدالانۋ جوسپارلانۋدا. رەاكتورلاردىڭ بۇل ءتۇرى بارلىق قاۋىپسىزدىك تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەدى جانە ەكولوگيالىق كورسەتكىشتەرى جاقسارادى. بۇل اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ رادياتسيالىق فونى جوق دەگەندى بىلدىرەدى، ال اتموسفەراعا سو2 شىعارىندىلارى مينيمالدى (سول جەو-مەن سالىستىرعاندا).
