كۇزدە قازاقستان تۇرعىندارى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ماسەلەسى بويىنشا ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرۋى ءتيىس. قازىر ەل ىشىندە بۇعان قاتىستى قىزۋ پىكىرتالاستار ءجۇرىپ جاتىر.
قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسىنە DW – «نەمىس تولقىنى» جاساعان شولۋدا بولاشاق قۇرىلىستىڭ بۇگىنگى داۋى جايىندا ايتىلادى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى "جاڭا مالىمەتتەرمەن" حابارلامالار قازاقستاندىق باسپاسوزدە كەمىندە بەس رەت جارىق كوردى. ءتىپتى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ىرگەتاسى قالانىپ جاتقان بولجالدى ورىندار - بالقاش كولىنىڭ جاعاسى، اقتاۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اتومدىق تۇششىتۋ ستانتسياسى، بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ اۋماعى دا اتالدى. وسىعان بايلانىستى قازاق قوعامىندا ەلگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى پىكىرتالاستار باستالدى.
حالىقتىڭ ءبىر بولىگى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ يدەياسىن قولداسا، ەكىنشى بولىگى سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق قارۋ سىناقتارىن جانە چەرنوبىل اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنداعى اپاتتى ەسكە الىپ، قازاقستان اۋماعىندا اتوم رەاكتورلارىنىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. كوپ ۇزاماي نازارباەۆتىڭ تۇسىندا ەشقانداي قۇرىلىس باستالماعانى جانە قازاقستانعا ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بولاشاقتاعى الەۋەتتى جوبالار تۋرالى عانا ايتىلعانى بەلگىلى بولدى.
رەفەرەندۋم كۇزدە وتەر
قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيلىككە كەلۋىمەن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى اڭگىمە قايتا جانداندى. 2019 جىلعى ماۋسىمدا قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن بىردەن توقاەۆ ەل باسشىلىعىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جونىندەگى جوسپارلاردىڭ جوقتىعى تۋرالى ايتىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا بۇل ماسەلە بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزىلەتىنىن اتاپ ءوتتى. 2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ول «اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ەرەكشە ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەگە اينالعانىن» العا تارتىپ، ەل ۇكىمەتىنە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى ماسەلەنى جان-جاقتى تالقىلاۋعا، سونىمەن قاتار، ونى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋعا تاپسىرما بەردى.
توقاەۆ 2024 جىلعى 27 ماۋسىمدا قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ تاقىرىبىنا قايتا ورالدى. ءباسپاسوز كۇنىنە وراي باق قىزمەتكەرلەرىن ماراپاتتاۋ راسىمىندە پرەزيدەنت رەفەرەندۋم بيىل وتەتىنىن حابارلادى. «ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار. ولاردى دۇرىس جانە ءتيىمدى پايدالانۋ ماڭىزدى. بۇل ماسەلە بويىنشا تۇپكىلىكتى شەشىمدى حالىق قابىلدايدى. رەفەرەندۋم وسى كۇزدە وتەدى. ۇكىمەت ناقتى كۇنىن انىقتايدى»، - دەپ اتاپ ءوتىپ، توقاەۆ باق وكىلدەرىن وسى تاقىرىپتى تالقىلاۋعا بەلسەندى قاتىسۋعا شاقىردى.
ول ءوزىنىڭ ۇندەۋىمەن قازاقستاندا اەس سالۋ تاقىرىبىن باق-تاعى باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدىردى. جۋرناليستەردىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەت بولاشاقتا ءبىر ەمەس، ءۇش اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدى قاراستىرۋدا. "اتوم ەنەرگەتيكاسى – بۇكىل الەمدە ەنەرگەتيكالىق جۇكتەمەلەردى جابۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتۇرى. قازاقستاندا قۇرىلىس سالۋعا بولاتىن بىرنەشە الاڭدار بار. قۋاتى از ستانتسيا كەرەك بولسا بالقاش، كۋرچاتوۆ الاڭدارى بار. وعان قوسا باتىس قازاقستاندا بۇرىن جۇمىس ىستەگەن ورتاشا قۋاتتى ستانتسيا الاڭى بار", - دەدى قازاقستان ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقاليەۆ 16 شىلدەدە وتكەن ۇكىمەت وتىرىسىندا. سونىمەن قاتار، ول ەلدەگى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ماسەلەسىن حالىق رەفەرەندۋمدا قولداعان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولاتىنىن ەسكەرتتى.
اەس قارسىلاستارى قاۋىپتەنەدى
توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنداعىداي، قازاق قوعامى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىندە تاعى دا ەكى قاراما-قارسى توپقا ءبولىندى.
ەكونوميست ايدار الىباەۆ DW-مەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان مۇنداي قۇرىلىستى سالۋ ورىنسىز دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
«قازاقستاندا ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋگە جەتكىلىكتى مۇمكىندىك بار. بىراق ولار نازارباەۆ باسقارعان جىلدارى اپاتتىق جاعدايعا دۋشار بولدى. بىزگە جەس جانە گەس-ءتى تولىققاندى جاڭعىرتىپ، ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرۋ كەزىندە ورىن الاتىن شىعىنداردى جويۋ قاجەت. ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ زاماناۋي جاڭارتىلاتىن كوزدەرىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك", - دەيدى الىباەۆ.
سونداي-اق ول قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا جاعداي جوق دەپ ەسەپتەيدى. ەكونوميستىڭ ايتۋىنشا، بالقاشتا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ پايدا بولۋى كولدىڭ ەكولوگياسى ءۇشىن عانا ەمەس، اپات بولعان جاعدايدا مۇنداعى جەلدىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بۇكىل ەل ءۇشىن قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن.
"بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى قاجەت ەمەس، ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تاۋەلسىزدىكتەن ايىراتىن ساياسي جوبا. اسىرەسە، ەگەر بۇل ستانتسيالاردى رەسەي سالاتىن بولسا", - دەيدى الىباەۆ.
بۇرىن KEGOC ەلەكتر جەلىلەرىن باسقارۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كومپانيانىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان اسەت ناۋرىزباەۆ تا اەس قۇرىلىسىنا قارسى. DW-گە بەرگەن سۇقباتىندا ول اتوم ستانتسيالارىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ ەسكىرگەن تەحنولوگيالارىنا جاتقىزۋعا بولاتىندىعىن اتاپ ءوتتى.
"قازاقستاندا اەس سالۋ ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىندا ءبىر قادام ارتقا شەگىنۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر ەلدەگى جاڭارتىلاتىن كوزدەردەن ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ قۇنى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان بەس-التى ەسە ارزان. مۇنى تۇركياداعى ءبىر كيلوۆاتت/ساعاتتىڭ باعاسى 12,35 تسەنتتى قۇرايتىن "روساتوم" جوباسىنىڭ سوڭعى كورسەتكىشتەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. ال قازاقستاندا جەك-تە بۇل كورسەتكىش 2-3 تسەنت شەگىندە. اتوم تەحنولوگياسى – قىرعي قاباق سوعىس پەن يادرولىق قارۋدىڭ تۋىندىسى", - دەپ ەسەپتەيدى ناۋرىزباەۆ.
ول ەلىمىزدىڭ جاڭارتىلاتىن كوزدەردەن بولىنگەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنىنە سەنىمدى. سونىمەن قاتار، اڭگىمە بارىسىندا اسەت ناۋرىزباەۆ يادرولىق قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن شىعارىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.
اەس جاقتاۋشىلارى تاپشىلىقتى جويۋدان دامەلى
ەنەرگەتيكا سالاسىندا 20 جىلدان استام جۇمىس ىستەگەن كاسىپكەر شىڭعىس سەرىكوۆ قازاقستاننىڭ بولاشاق ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگى تەك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى ەكەنىنە سەنىمدى. ول بۇعان نەگىزگى دالەل رەتىندە قازاقستاننىڭ بارلانعان ۋران قورى بويىنشا الەمدەگى – ەكىنشى، ونى ءوندىرۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا ەكەنىن كەلتىردى. سونىمەن قاتار، ول قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرگە ەكسپورتتايتىن وتىن ەلەمەنتتەرى ءوندىرىسى دامىعان ەل ەكەندىگىن العا تارتتى.
"ەندى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ عانا قالدى. ءبىز ەلدەگى تۇتىنىلاتىن ەنەرگيانىڭ 20 پايىزىن ۇنەمى رەسەيدەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇرمىز", - دەدى سەرىكوۆ سۇقباتىندا.
ونىڭ ايتۋىنشا، 30-50 جىلدارى سالىنعان جىلۋ جانە سۋ ەلەكتروستانتسيالارىن جاڭارتۋ تىم قىمباتقا تۇسەدى، ويتكەنى جابدىقتاردان باستاپ عيماراتتارعا دەيىن ءبارىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى.
"30 جىل ىشىندە قازاقستاندا بىردە-ءبىر جاڭا ەلەكتر ستانتسياسى سالىنباعان. تەك الماتىنىڭ ماڭىندا عانا قۋاتتىلىعى 300 مۆت مويناق گەس-ءى سالىندى، بىراق، بۇل ءۇش ميلليونعا جۋىق ادام تۇراتىن قالا ءۇشىن تەڭىز تامشىسىنداي عانا»، - دەيدى ەنەرگەتيك.
شىڭعىس سەرىكوۆ جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى (جەك) مۇمكىندىگىنە سەنبەيتىنىن، ونى ءوز تاجىريبەسىنەن وتكەرگەنىن اشىق ايتتى.
«كۇن پانەلدەرى جۇمىس ىستەي باستاعاننان كەيىن ءۇش جىل ىشىندە بۇلتتى بولىپ، ستانتسيانىڭ قۋاتىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. ءبىزدىڭ ايماققا ءتان تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى دەفورماتسياعا ۇشىرايتىن جەل تۋربينالارىنىڭ ۇلكەن قالاقتارىن اۋىستىرۋ دا قيىن. ولاردى جويۋدا دا ماسەلە بار، ويتكەنى جەك ەلەمەنتتەرى كوبىنەسە ۇزاق مەرزىمدە ىدىرايتىن پوليمەرلەردەن جاسالادى", - دەيدى سەريكوۆ.
ونىڭ ويىنشا، قىتاي نەمەسە رەسەي سالعان اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى عانا تاڭعى جانە كەشكى ماكسيمالدى ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى تولىعىمەن جابا الادى. ويتكەنى ولار باسقا ەلدەردىڭ رەاكتورلارىنا قاراعاندا الدەقايدا زاماناۋي «ءتورت پليۋس» بۋىنىنا جاتاتىن رەاكتورلاردى ۇسىنادى».
2023 جىلى قازاقستان ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى ەل اۋماعىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالاتىن ىقتيمال ۇمىتكەرلەر قاتارىندا ءتورت كومپانيانى اتاعان. ولار: قىتايلىق CNNC كورپوراتسياسى، وڭتۇستىك كورەيالىق KHNP, فرانتسۋزدىق EDF جانە رەسەيلىك «روساتوم» كومپانيالارى.
