19 شىلدەدە تاريحشى، شىعىستانۋشى جومارت جەڭىسۇلىنىڭ «ءامۋداريا قازاقتارى» اتتى كىتابىنىڭ جارىققا شىققانى جاريالانىپ، تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى.
تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋدە اۋعانستاندى مەكەن ەتكەن قازاقتار تۋرالى باياندالعان. شەتەلگە قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ كۇنكورىسى، شارۋاشىلىعى، مادەنيەت پەن ءبىلىم دەڭگەيى، قازىرگى احۋالى زەردەلەنگەن. كىتاپ اۆتورى جەلتوقسان مەن قاڭتار ايلارىندا اۋعانستانعا ەكى رەت ساپار شەگىپ، 100-دەن اسا كەيىپكەرمەن سۇحباتتاسقان. ناتيجەسىندە 232 بەتتەن تۇراتىن قۇندى ەڭبەك قازاقستان مەن ورتالىق ازيا تاريحىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەسءىنىڭ شەشىمىمەن باسىلىپ وتىر. جيىنعا تاريحشىلار، باق وكىلدەرى جانە ادەبيەتشىلەر كەلدى.
اۋعان جەرىنە ءارتۇرلى كەزەڭدەردە، تۇرلىشە سەبەپتەرمەن قازاقتىڭ سان-الۋان رۋلارىنان مىڭداعان، ميلليونداعان قازاق كوشىپ بارعان. ءبىرى ءوزىنىڭ قازاقتىعىن بويىندا ساقتاسا، ەكىنشىسى وزگە ۇلت-وكىلدەرىمەن ارالاسىپ، تەك قازاق اتىن عانا بىلەتىنى دە جومارت جەڭىستىڭ بۇعان دەيىن «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا «اۋعانستانداعى قازاقتار» جايلى بىرنەشە وي بولىسكەنىنەن بەلگىلى.
اۋعانستاندا قازاق ءتىلى جوق پا؟
بۇل جولى تاريحشى «اۋعانستاندا قازاق قالعان جوق» دەگەن كەيبىر ادامداردىڭ جالعان تۇجىرىمىن كىتاپ ارقىلى جوققا شىعاردى. سەبەبى «ءامۋداريا قازاقتارى» زەرتتەۋىندە اۋعان ەلىندەگى قانداستاردىڭ ءوزى، رۋى، وتباسى، مادەنيەتى مەن نەمەن اينالىساتىنىنا دەيىن تاپتىشتەپ جازىلعان.
«اسادوللا ويماۋىت باۋىرىمىز – وسى ايماقتاعى قازاق مادەنيەتىنىڭ جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ايتۋىنشا: «ءوزىمىز دە، جانىمىز دا قازاقپىز. قازاعىمدى جانىمنان ارتىق سۇيەمىن. رۋىمىز – ويماۋىت. ءبىر تامىرىم ناعاشىلارىمىز جاقتان قوجا احمەت ياساۋي بابامىزعا دا بارادى. اتالارىمىز 1929 جىلى تۇركىستاننىڭ شايان اۋىلىنان كوشىپ كەلىپتى. ولار بۇگىن دە ومىردەن ءوتىپ كەتكەن. اۋعانستاندا قازاق ءتىلى جوق. سولاردىڭ ارقاسىندا انا ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالدىق. بىزدە پارسى مەن وزبەك ءتىلى كەڭ قولدانىستا»، - دەلىنگەن «ءامۋداريا قازاقتارى» كىتابىنىڭ 61-بەتىندە.
قازاقتار امۋداريانىڭ ار جاعىندا نە ىستەپ ءجۇر؟
تاريحتان سىر شەرتەتىن كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىندە تاريحشى، ساياحاتشى جومارت جەڭىس قىزىقتى دايەكتەرمەن ءبولىستى.
«1901 جىلى قازاقتار پروۆينتسيانىڭ اكىمىنە حات جازعان ەكەن. «وسى جەرگە قازاقتار كەلىپ ەدىك. وسى جەردەن جەر بەرىڭىز» دەلىنگەن حاتتا. ول «مۇسىلمان ەكەن، قازاقتارعا جەر بەرىلسىن» دەگەن سەكىلدى ۆيزاسىن قويىپ بەرگەن. ياعني، بىزدە اۋعانستانعا قازاقتاردى تەك اشارشىلىق كەزىندە باردى دەگەندى دوعارۋ كەرەك. تاعى ءبىر قىزىق نارسە ءبارى ءامۋداريانىڭ جاعاسىندا، ساۋدا جولدارىندا ورنالاسقان. مىناۋ مۇحيت-ارداگەرسىدىقنازاروۆتىڭ كارتوگرافيالىق ەڭبەكتەرى شىقتى عوي. سونداعى ءبىر كارتانى قاراسام قاسىم حاننىڭ كەزىندە ءبىزدىڭ شەكارامىز ۇلكەن بولعان ەكەن. وڭتۇستىك جاق امۋدارياعا جەتكەن ەكەن. سول كەزدە ساۋدا ورىندارىنا باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن قازاقتاردى اپارىپ ورنالاستىرعان بولۋى كەرەك. ويتكەنى جىبەك جولىنىڭ، ساۋدا جولىنىڭ وڭتۇستىك تارماعىندا قالالاردا، قىستاۋلاردا قازاق رۋلارى ورنالاسقان. بىراق، كەيىنىرەك ءبىز ولاردى ۇمىتىپ كەتتىك. ولار سول كەزدە قالىپ قويىپ، وزبەك-تاجىكپەن ارالاسىپ كەتتى»، - دەيدى جومارت جەڭىس.
رۋ – نەگىزگى قۇجات
اۋعانستاندا قازاقتاردى سىرت-كەلبەتىنە قاراپ وزگە ۇلت – وكىلىمەن شاتاستىرۋ ابدەن مۇمكىن ەكەن. ادامنىڭ ناعىز قازاق ەكەنىن ونىڭ رۋىنان بىلۋگە بولادى. جيىن بارىسىندا رۋعا قاتىستى بىرنەشە وي-تالقى بولدى.
«قاريالار ەشكىمنىڭ پاسپورتىن سۇرامايتىن. «قاي اۋىلدان، قاي رۋدانسىڭ؟» دەيدى، ءبىتتى. كەڭەس ءۇكىمەتى ونى وزگەلەپ جەتتى. اۋعانداعى قازاقتار دا تۋىستىڭ ءبارى رۋلىق پاسپورتى بولىپ تۇر. ول سول رۋمەن ماقتانىپ تۇرعان جوق. جۇرەگى قازاعىم دەپ ۇرىپ تۇر»، - دەلىنگەن پىكىرلەر ايتىلدى.
دومبىراعا تىيىم سالىنعان
بۇعان دەيىن «جالعىز جولاۋشى» يۋتۋب-ارناسىمەن تانىمال سانات ءىلياس اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ دومبىرادا ەركىن ويناي المايتىنىن، ولارعا كورسەتىلەتىن قىسىمدار تۋرالى ايتقان بولاتىن. «امۋدارياداعى قازاقتار» كىتابىنىڭ اۆتورى جومارت جەڭىس تە بۇل دەرەكتى جوققا شىعارمادى.
«اۋعانستانداعى قازاقتار كيىز ءۇيدىڭ بارلىق اتاۋىن، كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق دەپ انىق ايتادى. الايدا ولاردا مۋزىكالىق اسپاپتارعا شەكتەۋ قويىلعان سوڭ دومبىرانى تىعىپ ۇستايدى»، - دەيدى. اۆتوردىڭ سوزىنشە، اۋعانستاندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ دومبىراسى دا ەسكى، كونە زاماندىكى. قازىرگى اسپاپقا سىرتقى ءپىشىنى ۇقسامايدى ەكەن.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
