19 şıldede tarihşy, şyǧystanuşy Jomart Jeŋısūlynyŋ «Ämudariia qazaqtary» atty kıtabynyŋ jaryqqa şyqqany jariialanyp, tūsaukeser räsımı öttı.
Tarihi-etnografiialyq zertteude Auǧanstandy meken etken qazaqtar turaly baiandalǧan. Şetelge qonys audarǧan qandastarymyzdyŋ künkörısı, şaruaşylyǧy, mädeniet pen bılım deŋgeiı, qazırgı ahualy zerdelengen. Kıtap avtory jeltoqsan men qaŋtar ailarynda Auǧanstanǧa ekı ret sapar şegıp, 100-den asa keiıpkermen sūhbattasqan. Nätijesınde 232 betten tūratyn qūndy eŋbek Qazaqstan men Ortalyq Aziia tarihyn zertteu instituty ǧylymi keŋesınıŋ şeşımımen basylyp otyr. Jiynǧa tarihşylar, BAQ ökılderı jäne ädebietşıler keldı.
Auǧan jerıne ärtürlı kezeŋderde, türlışe sebeptermen qazaqtyŋ san-aluan rularynan myŋdaǧan, milliondaǧan qazaq köşıp barǧan. Bırı özınıŋ qazaqtyǧyn boiynda saqtasa, ekınşısı özge ūlt-ökılderımen aralasyp, tek qazaq atyn ǧana bıletını de Jomart Jeŋıstıŋ būǧan deiın «Adyrna» ūlttyq portalyna «Auǧanstandaǧy qazaqtar» jaily bırneşe oi bölıskenınen belgılı.
Auǧan jerıne ärtürlı kezeŋderde, türlışe sebeptermen qazaqtyŋ san-aluan rularynan myŋdaǧan, milliondaǧan qazaq köşıp barǧan. Bırı özınıŋ qazaqtyǧyn boiynda saqtasa, ekınşısı özge ūlt-ökılderımen aralasyp, tek qazaq atyn ǧana bıletını de Jomart Jeŋıstıŋ būǧan deiın «Adyrna» ūlttyq portalyna «Auǧanstandaǧy qazaqtar» jaily bırneşe oi bölıskenınen belgılı.
AUǦANSTANDA QAZAQ TILI JOQ PA?
Būl joly tarihşy «Auǧanstanda qazaq qalǧan joq» degen keibır adamdardyŋ jalǧan tūjyrymyn kıtap arqyly joqqa şyǧardy. Sebebı «Ämudariia qazaqtary» zertteuınde auǧan elındegı qandastardyŋ özı, ruy, otbasy, mädenietı men nemen ainalysatynyna deiın täptıştep jazylǧan. «Asadolla Oimauyt bauyrymyz – osy aimaqtaǧy qazaq mädenietınıŋ janaşyrlarynyŋ bırı. Onyŋ aituynşa: «Özımız de, janymyz da qazaqpyz. Qazaǧymdy janymnan artyq süiemın. Ruymyz – oimauyt. Bır tamyrym naǧaşylarymyz jaqtan Qoja Ahmet Iаsaui babamyzǧa da barady. Atalarymyz 1929 jyly Türkıstannyŋ Şaian auylynan köşıp kelıptı. Olar bügın de ömırden ötıp ketken. Auǧanstanda qazaq tılı joq. Solardyŋ arqasynda ana tılımızdı saqtap qaldyq. Bızde parsy men özbek tılı keŋ qoldanysta», - delıngen «Ämudariia qazaqtary» kıtabynyŋ 61-betınde.QAZAQTAR ÄMUDARİIаNYŊ AR JAǦYNDA NE ISTEP JÜR?
Tarihtan syr şertetın kıtaptyŋ tūsaukeserınde tarihşy, saiahatşy Jomart Jeŋıs qyzyqty däiektermen bölıstı. «1901 jyly qazaqtar provinsiianyŋ äkımıne hat jazǧan eken. «Osy jerge qazaqtar kelıp edık. Osy jerden jer berıŋız» delıngen hatta. Ol «mūsylman eken, qazaqtarǧa jer berılsın» degen sekıldı vizasyn qoiyp bergen. Iаǧni, bızde Auǧanstanǧa qazaqtardy tek aşarşylyq kezınde bardy degendı doǧaru kerek. Taǧy bır qyzyq närse bärı Ämudariianyŋ jaǧasynda, sauda joldarynda ornalasqan. Mynau Mūhit-ArdagerSydyqnazarovtyŋ kartografiialyq eŋbekterı şyqty ǧoi. Sondaǧy bır kartany qarasam Qasym hannyŋ kezınde bızdıŋ şekaramyz ülken bolǧan eken. Oŋtüstık jaq Ämudariiaǧa jetken eken. Sol kezde sauda oryndaryna baqylau jasau üşın qazaqtardy aparyp ornalastyrǧan boluy kerek. Öitkenı Jıbek jolynyŋ, sauda jolynyŋ oŋtüstık tarmaǧynda qalalarda, qystaularda qazaq rulary ornalasqan. Bıraq, keiınırek bız olardy ūmytyp kettık. Olar sol kezde qalyp qoiyp, özbek-täjıkpen aralasyp kettı», - deidı Jomart Jeŋıs.RU – NEGIZGI QŪJAT
Auǧanstanda qazaqtardy syrt-kelbetıne qarap özge ūlt – ökılımen şatastyru äbden mümkın eken. Adamnyŋ naǧyz qazaq ekenın onyŋ ruynan bıluge bolady. Jiyn barysynda ruǧa qatysty bırneşe oi-talqy boldy. «Qariialar eşkımnıŋ pasportyn sūramaityn. «Qai auyldan, qai rudansyŋ?» deidı, bıttı. Keŋes ükımetı ony özgelep jettı. Auǧandaǧy qazaqtar da tuystyŋ bärı rulyq pasporty bolyp tūr. Ol sol rumen maqtanyp tūrǧan joq. Jüregı qazaǧym dep ūryp tūr», - delıngen pıkırler aityldy.DOMBYRAǦA TYIYM SALYNǦAN
Būǧan deiın «Jalǧyz jolauşy» iutub-arnasymen tanymal Sanat Iliias Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ dombyrada erkın oinai almaitynyn, olarǧa körsetıletın qysymdar turaly aitqan bolatyn. «Ämudariiadaǧy qazaqtar» kıtabynyŋ avtory Jomart Jeŋıs te būl derektı joqqa şyǧarmady. «Auǧanstandaǧy qazaqtar kiız üidıŋ barlyq atauyn, kerege, uyq, şaŋyraq dep anyq aitady. Alaida olarda muzykalyq aspaptarǧa şekteu qoiylǧan soŋ dombyrany tyǧyp ūstaidy», - deidı. Avtordyŋ sözınşe, Auǧanstanda tūratyn qazaqtardyŋ dombyrasy da eskı, köne zamandıkı. Qazırgı aspapqa syrtqy pışını ūqsamaidy eken.Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
