مايەر امشەل روتشيلد - اتى اڭىزعا اينالعان الەمدىك تۇلعا. روتشيلدتەر ديناستياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. بانكيرلەردىڭ اتاسى. قارجىنى باسقارۋدىڭ حاس شەبەرى. ونىڭ ەسىمى بايلىقتىڭ، مول اقشانىڭ ءسينونيمى رەتىندە اتالادى. "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى روتشيلدتەر ديناستياسىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان مايەر امشەل ءروتشيلدتىڭ تاڭداي قاقتىرارلىق وقيعالارىنا شولۋ جاساماق.
قازىر جەر بەتىندە روتشيلدتەر اۋلەتىنىڭ اتىن بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. XIX-XX عاسىرلاردا بۇكىل الەم روتشيلدتەرمەن بىرگە تىنىستادى. تالاي زەرتتەۋشىلەردىڭ سىنىنا وقتىن-وقتىن ۇشىراعان، كەرتارتپا كۇشتەردىڭ تاراپىنان سوڭعى ەكى عاسىرداعى ساياسي دۇربەلەڭدەرگە كىنالى دەپ ايىپتالعان اۋلەت. اسىرەسە، سوتسياليستىك لاگەردە عۇمىر كەشكەن ەلدەردىڭ ماماندارى كۇنى كەشەگە دەيىن ءروتشيلدتىڭ اتى اتالعان جەردە كىرپىدەي جيىرىلىپ كەلدى. دەسە دە، روتشيلدتەرگە ەڭبەكقور، كاسىبىنە ادال، العىر دەپ باعا بەرەتىندەردىڭ دە قاراسى كوپ.
مايەر امشەل باۋەر 1744 جىلى 23-اقپاندا نەمىستىڭ فرانكفۋرت قالاسىنداعى گەتتودا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ەۆرەي جانۇياسىندا ومىرگە كەلەدى. ونىڭ اكەسى ۇساق ساۋداگەر ەدى. قالقان ءتارىزدى قىزىل ءتۇستى ماڭدايشاسى (نەمىسشە «Haus zum Roten Schild») بار دۇكەننىڭ يەسى بولعاندىقتان، گەتتوداعىلار ونىڭ ءۇيىن «روتشيلد» دەپ اتايتىن.
فرانكفۋرتتا ول زاماندا 35 مىڭداي ادام ءومىر سۇرسە، ونىڭ 10 پايىزىن ەۆرەيلەر قۇرادى. ەۆرەيلەر قونىستانعان گەتتو قالا قابىرعاسى مەن شۇڭقىردىڭ ورتاسىندا سالىنعان جانە ەنى 12 مەتر عانا ەدى، ونداعى تۇرعىندار تار جەردە قىسىلتاياڭ كۇن كەشتى. ولارعا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن، قولونەرمەن شۇعىلدانۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنسا، ساۋدا سالاسىندا دا ءبىراز شەكتەۋلەر قويىلدى: جىبەك ماتا، قارۋ-جاراق، جاڭا پىسكەن جەمىس-جيدەكتەر ساتۋعا رۇقسات ەتىلمەدى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءبىر گەتتودا 500-دەن ارتىق وتباسى بولماۋى كەرەك جانە جىل سايىنعى نەكە قياتىن جاس وتاۋلاردىڭ سانى 12-دەن اسپاۋى ءتيىس بولاتىن.
مايەر امشەل باۋەر نيۋرنبەرگتەگى يۋدەي رۋحاني مەكتەبىندە ساۋات اشتى. ايتكەنمەن، اكەسىنىڭ بالام راۆۆين بولسا ەكەن دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى. كاسىپكەر بولۋدى مۇرات ەتكەن مايەر 17 جاسىندا گاننوۆەردەگى وپپەنگەيمەر بانكىنە كوممەرتسيالىق ءبىلىم جيناۋ ماقساتىندا تاجىريبەگە الىنادى. ول جەردەن ۆاليۋتا ايىرباستاۋدى، قولدان جاسالعان اقشالار مەن شىن اقشالاردى اجىراتا ءبىلۋدى، نەسيەگە اقشا بەرىپ، ءوسىم الۋدى ۇيرەنىپ شىعادى.
مايەر امشەل باۋەر بانكتە جۇرگەندە گەتتودا قالعان اتا-اناسىنىڭ قايتىس بولعانىن ەستيدى. وپپەنگەيمەر بانكىندە بولاشاعى جارقىن مامان رەتىندە تانىلسا دا، تاجىريبەلىك سىناعى اياقتالعان سوڭ، مايەر ەۆرەيلەرگە جۇمساق قارايتىن گاننوۆەردە قالعىسى كەلمەدى. مەرزىمى ءتامامدالا سالا فرانكفۋرتكە قايتا جول تارتتى. گەتتوعا جابىرقاپ جەتكەن جاس جىگىت اكەسىنەن قالعان دۇكەننىڭ ماڭدايشاسىنداعى قىزىل قالقاندى كورگەن كەزدە عانا كوڭىلى جادىرادى. دۇكەندە ونىڭ ءبىر تۋعان باۋىرلارى موشە مەن كالمان ەسكى كيىمدەر ساتۋمەن اينالىسىپ ءجۇر ەكەن.
مايەر امشەل باۋەر العاشقى ساۋداسىن مەتالل تەڭگەلەر جيناۋدان باستادى. اينالىمنان شىعىپ قالعان كونە مەتالل اقشالاردى، كەرەكسىز بولىپ قالعان وردەندەر مەن مەدالداردى ىزدەپ قوقىس اقتارۋعا دەيىن باردى. جيعان-تەرگەن نۋميزماتيكالىق بۇيىمدارىن ساتىپ، ودان ازداپ بولسا دا پايدا كوردى. زەرتتەۋشى عالىمدار ونىڭ نۋميزماتيكالىق ساۋدامەن اينالىسۋىن دۇكەننىڭ ءىشى تىم تار بولعاندىقتان، وعان كوپ تاۋارلاردىڭ سىيماعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى. سول سەبەپتى جاس ساۋداگەر تىم ۇساق دۇنيەلەر ساتۋدى ءجون ساناعان. الايدا مۇنداي سيرەك زاتتارعا تاڭداۋلى ادامدار عانا قىزىعاتىن. مايەر ەندى كليەنتتەردى اقسۇيەكتەر اراسىنان ىزدەۋگە كوشتى. ول زاماندا مۇنداي ساۋداگەر ەۆرەيگە اقسۇيەكتەردىڭ دارگەيىنە جەتۋدىڭ ءوزى كوپ جۇمىس ەدى. مايەر امشەل باۋەر وپپەنگەيمەر بانكىندەگى ءتالىم بەرۋشىسى گەنەرال ەستورفقا ءوزىن جانە نۋميزماتيكالىق بۇيىمدارىن جوعارعى تاپ وكىلدەرىنە جارنامالاپ بەرۋگە ءوتىنىش جاسايدى. ەستورف شاكىرتىنىڭ بەتىن قاقپادى.
گەنەرال ەستورفتىڭ شەندەستەرى مەن ارىپتەستەرىنە جاس ساۋداگەردىڭ سىپايىلىعى مەن جيعان مەتالل بۇيىمدارى ۇنادى. ءتىپتى ول گەسسەن-كاسسەل سارايىنىڭ حانزاداسى ۆيلگەلمنىڭ قابىلداۋىندا بولادى. نۋميزماتيكاعا اڭسارى اۋىپ تۇراتىن حانزادا مايەردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن بۇكىل مەتالل تەڭگەلەرى مەن مەدالدارىن ساتىپ الادى.
ساۋداسى ءساتتى جۇرگەن مايەر امشەل باۋەر ومىرىنە ءالى دە ريزا ەمەس-ءتىن. اتقارىپ جۇرگەن شارۋالارى ونى قاناعاتتاندىرمادى. ول ەندىگى كەزەكتە قالا كوشەلەرىنىڭ بىرىنەن ايىرباس پۋنكتىن اشادى.
گەرمانيا ول كەزدە جۇزدەگەن كنيازدىكتەرگە بولىنەتىن. ءار كنيازدىكتىڭ جەكە ۆاليۋتاسى بولدى. بۇل كنيازدىكتەردەن باسقا تاعى 41 قالا وزدەرىنىڭ قارجىلىق ساياساتىن دەربەس ۆاليۋتالارىمەن جۇرگىزەتىن. فرانكفۋرتتەگى جارمەڭكەگە جينالاتىن ساۋداگەرلەردىڭ قولىنداعى فۋنت، دۋكات، تالەر، فلورين، گۋلدەن جانە تاعى باسقا ۆاليۋتالار مايەردىڭ ايىرباس پۋنكتى ارقىلى جۇيەلەندى. 4 شارشى مەتر جەردى عانا قامتيتىن ايىرباس پۋنكتى قوجايىنىنا قوماقتى قاراجات ءتۇسىردى. برەندتىڭ قادىرىن ەرتە تۇسىنگەن مايەر فاميلياسىن ەل اۋزىنداعى اتاۋ بويىنشا روتشيلد دەپ وزگەرتەدى.
سىرتى ساۋداگەر بولسا دا جان دۇنيەسى راۆۆين مايەر امشەل روتشيلد ايىرباس پۋنكتىنەن تۇسكەن تابىستى سول سالانىڭ وزىنە ەمەس، نۋميزماتيكا بيزنەسىنە جۇمسادى. بۇرىندارى سيرەك ۇشىراساتىن مەتالل تەڭگەلەر مەن مەدالداردى ءوزى جينايتىن بولسا، ەندى ولاردى كوللەكتسيونەرلەردەن وتە تومەن باعادا ساتىپ الاتىن بولدى. سيرەك بۇيىمدارىن ەستورفتىڭ كومەگىمەن تاپقان تاڭداۋلى كليەنتتەرىنە تۇراقتى جەتكىزىپ وتىردى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە مايەر قولىنا قالام الىپ، وزىنەن بۇعان دەيىن كوپ زات ساتىپ الىپ جۇرگەن ۆيلگەلم حانزاداعا حات جازادى. ونىڭ ۆيلگەلم حانزاداعا جازعان حاتى مۇراعاتتا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپتى. قازاقشا ماعىناسى بىلاي: «ءسىزدىڭ قاسيەتتى كنيازدىگىڭىزدە جانە ءسىزدىڭ قاسيەتتى دارگەيىڭىزدە قىزمەت ەتۋدى تاعدىر ماعان ۇلكەن سىي ەتىپ ماڭدايىما جازىپتى. ءسىزدىڭ قاسيەتتى قۇزىرىڭىزدا بار كۇش-جىگەرىم مەن قاجىر-قايراتىمدى اياماي ادال قىزمەت ەتۋگە دايىنمىن. ءوزىڭىزدىڭ قولداۋىڭىزبەن جانە وزىڭىزگە ءتان كەڭپەيىلدىلىگىڭىزبەن مەنى سارايدىڭ ساۋدا وكىلى ەتىپ بەكىتسەڭىز، سىزگە ەشقانداي اۋىر سالماق سالماي فرانكفۋرت قالاسىنداعى كاسىبىمدى تۇراقتاندىرىپ، ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەر ەدىم». ۆيلگەلم حانزادا ءوتىنىشتى قابىلدادى. 1769 جىلى 21-قىركۇيەكتە مايەر امشەل روتشيلد اسا مارتەبەلى حانزادا ۆيلگەلم گەسسەنسكيدىڭ سارايىنا كەرەك-جاراق جەتكىزىپ تۇراتىن رەسمي ساۋدا اگەنتى بولىپ تاعايىندالادى.
ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ، مايەر گۋتلە شناپپەر ەسىمدى بويجەتكەنگە ۇيلەنەدى. گۋتلە حانىم م.روتشيلدكە ون بالا سىيلادى: بەس ۇل، بەس قىز.
ۆيلگەلم حانزادا كورول تۇقىمدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. ول كنيازدىكتەگى اسكەرلەردى انگليا كورولدىگىنە جالعا بەرۋ ارقىلى ديۆيدەنت الىپ ءجۇردى. انگليا كورولى ونىڭ اسكەرلەرىن اقش-پەن سوعىسۋعا، وتارىنداعى ەلدەردە ءتارتىپ ورناتۋعا پايدالاندى.
سونىمەن بىرگە حانزادانىڭ كارل بۋدەرۋس ەسىمدى ساراي قازىناشىسى (قارجى ءمينيسترى) بولدى. ول ۆيلگەلم حانزاداعا قاراستى فەرماداعى ءسۇت ونىمدەرىنە جاڭا باعا ساياساتىن ەنگىزۋ ارقىلى ساتۋ كولەمىن ۇلعايتىپ، قوجايىنىنىڭ قالتاسىنا كوپ قارجى تۇسىرەدى. حانزادانىڭ يەلىگىندە وندىرىلەتىن تۇز ونىمدەرىنە جاڭا سالىق ءتۇرىن ەنگىزەدى. قازىناشىسىنىڭ پۇلتابارلىعىنا ريزا بولعان ۆيلگەلم حانزادا بۇل ەۆرەيدى جانىنا اسا جاقىن تارتىپ ءجۇرۋشى ەدى. ول ءبىر كۇنى كارل بۋدەرۋسقا انگليا بانكىندەگى اقشالارىن فرانكفۋرتقا جەتكىزىپ بەرەتىن ايلاكەر، ەپتى ادام تابۋدى تاپسىرادى. ەۋروپا قۇرلىعىنىڭ شەتىندەگى بريتانيا ارالىنان ورتالىق ەۋروپاداعى نەمىس جەرىنە اسا قىرۋار اقشانى جەتكىزۋ قيىن شارۋا بولاتىن. جول قاۋىپسىزدىگى، كەدەنشىلەردىڭ تاۋار تاسىمالداۋشىلارعا قاراعاندا اقشا تاسىمالداۋشىلاردان كوپ باج سالىعىن الۋى سياقتى كەدەرگىلەر جەتكىلىكتى ەدى. بۋدەرۋستىڭ تاڭداۋى مايەر امشەل روتشيلدكە ءتۇستى.
انگلياعا جەتكەن روتشيلد بانكتەن حانزادانىڭ اقشاسىن شەشىپ العان سوڭ، ول قارجىنىڭ بارلىعىنا لوندون بازارلارىنان ماقتا مەن ءجۇن ساتىپ الادى. جۇكتى فرانكفۋرتكە جەتكىزگەننەن كەيىن، ماقتا مەن ءجۇنىن جەرگىلىكتى تۇتىنۋشىلارعا ساتىپ وتكىزەدى. حانزادانى اقشاسىمەن قاۋىشتىرعان مايەر جول قاۋىپسىزدىگى مەن كەدەن سالىعىنان باسقا بىرنەشە كەدەرگىلەردى اينالىپ وتكەن ەدى. بىرىنشىدەن، لوندونداعى ۆاليۋتا ايىرباستايتىن پۋنكتەردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ، ولارعا اقىسىن جەگىزبەدى. تاۋارىن فۋنتپەن ساتىپ الدى، قاراجاتتى امىرشىسىنە جەرگىلىكتى ۆاليۋتا تالەرمەن تابىستادى. ال ماقتا، ءجۇن ساۋداسىنان تۇسكەن پايدانى وزىنە قالدىرادى. ونىڭ قابىلەتىنە ءدان ريزا بولعان ۆيلگەلم حانزادا ءروتشيلدتى جەكە بانكيرى ەتىپ بەكىتەدى. مايەردىڭ ايىرباس پۋنكتىنە فرانكفۋرت پەن لوندون اراسىنداعى ۆاليۋتالىق ساياساتتى رەتتەۋ مىندەتىن جۇكتەدى. مايەر امشەل ءروتشيلدىڭ ايىرباس پۋنكتى وسى كەزدەن باستاپ بانك دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، حالىقارالىق نارىققا جولداما الادى.
مايەر امشەل ءروتشيلدتىڭ فرانكفۋرتتەگى ءۇيى
1785 جىلى ۆيلگەلم حانزادانىڭ اكەسى قايتىس بولىپ، بالاسى گەسسەن-كاسسەلدىڭ لاندگرافى (بيلەۋشىسى) بولىپ سايلانادى. حانزادا بۇكىل بالا-شاعاسىمەن فرانكفۋرتتىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى سارايىن تاستاپ، كاسسەل سارايىنا كوشىپ كەلەدى. ونىمەن بىرگە جەكە بانكيرى دە بۇرىنعى قونىسىنان اۋىسىپ، جاسىل شاتىرلى جاڭا ۇيىنە ورنىعادى.
مايەر امشەل روتشيلد بانكى مەن بيزنەسىن ءۇش نارسەگە باعدارلادى.
ءبىرىنشىسى، ول كليەنتتەرى ەتىپ اقسۇيەكتەردى جانە ءىرى اۋلەتتەردى تاڭدادى. مايەردى ءوزى سياقتى ۇساق كاسىپكەرلەر از قىزىقتىردى.
ەكىنشىسى، ونىڭ بانك نەسيەسىنىڭ پايىزى تومەن بولدى. تومەن پايىز كوپ كليەنتتەردى تارتتى.
ءۇشىنشىسى، مايەر روتشيلد بالالارىنا كوپ سەنىم ارتتى. ونىڭ بالالارىنىڭ بارلىعى زامانىندا ەڭ مىقتى قارجىگەرلەرگە، ماگناتتارعا، بانكيرلەرگە اينالادى.
مايەر امشەل روتشيلد جاڭا سارايداعى امىرشىسىنە كەزەكتى رەت نۋميزماتيكالىق بۇيىمدارىن الىپ بارعانىندا، لاندگراف ۆيلگەلمگە ءوزىنىڭ جەكە بانكىنە قارجى سالۋ جونىندە ءوتىنىش ايتادى. ەگەر لاندگراف اقشا قۇيسا، وعان ەڭ تومەنگى كوميسسيالىق الىممەن قىزمەت كورسەتۋگە ۋادە بەرەدى. ايتكەنمەن، لاندگراف ۆيلگەلم ءروتشيلدتىڭ شاعىن بانكىنە قارجى قۇيۋعا اسىقپادى. ول بانك يەسىنىڭ ءوتىنىشىن ەكى جىل ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا قاناعاتتاندىرىپ، 800 فۋنت اقشا سالادى. مايەر امشەلگە بۇل قاراجات ازدىق ەتكەندىكتەن، ول ەندى قاباتىندا زاەمدار شىعارۋدى قولعا الادى.
مايەر روتشيلد كاپيتالىن كوبەيتۋ ءۇشىن، باسقا ايلا-شارعىلارعا جۇگىندى. ونىڭ قامقورشىسى كارل بۋدەرۋس لاندگرافتىڭ باس قازىناشىسى ءارى كەڭەسشىسى اتانعاندا، مايەر ءروتشيلدتىڭ دە دارەجەسى ءبىر ساتى جوعارىلايدى. ۆيلگەلم لاندگراف اتانعاننان كەيىن، كنيازدىكتە جاڭا تاعايىنداۋلار بولىپ، ساراي ماڭىنان ءبىراز بانكيرلەر ۇزاپ كەتكەن ەدى. بۋدەرۋس باس قازىناشى بولعاننان كەيىن، ريۋپپەل، گارنير، اعايىندى بەتماندار، پرەيە، يورديس، گەبگارد، گاۋك، ۆيتگەنشتەين، ۆان نوتەن، گولل، كو سىندى بانك قوجايىندارى لاندگرافتىڭ اينالاسىنان شەتتەتىلەدى. ساياسي مانسابىن پايدالانعان روتشيلد سىرت قالعان بانك قوجايىندارىنا لاندگراف ۆيلگەلممەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇمبىل ەكەنىن ايتىپ، سالەم جولدايدى. ول لاندگراف پەن بانك يەلەرى اراسىندا قول قويىلىپ بەكىتىلگەن ءاربىر كوممەرتسيالىق كەلىسىمنەن ءبىر پايىز جاناما تابىس الىپ وتىرادى.
مايەر امشەل روتشيلد ەڭ ءىرى قارجىلىق مامىلەنى 1804 جىلى جاسايدى. دانيا مەملەكەتىنىڭ قازىناسى ابدەن سارقىلعانىن ەستىگەن مايەر لاندگراف ۆيلگەلمدى دات ەلىنە قارىزعا نەسيە بەرۋگە كەڭەس بەرەدى. ءامىرشىسىنىڭ قازىناسىندا يگەرىلمەي جاتقان كوپ قارجىنىڭ بارىنان حاباردار روتشيلد بۇل ۇسىنىستى وعان سانالى تۇردە جەتكىزگەن. الايدا ءبىر كەدەرگى پايدا بولدى. دانيا كورولى ۆيلگەلمنىڭ تۋىسقانى ەدى. تۋىسقانعا بەرىلگەن نەسيە – قايتارىمسىز اقشا. مايەر قۋلىققا باستى. ول نەسيەنى لاندگرافتىڭ اتىنان ەمەس، ونىڭ قاراماعىندا بۇرىننان كەلە جاتقان اتى-ءجونى تانىمال بانكيرلەردىڭ اتىنان دا ەمەس، ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان بەيمالىم ءروتشيلدتىڭ اتىنان بەرۋگە ۇسىنىس تاستادى. ۆيلگەلم بۇل ۇسىنىستى قابىلدايدى.
فرانكفۋرت پەن كوپەنگاگەن اراسىنداعى بىرنەشە ءىسساپاردان سوڭ، دانيانىڭ قازىناشىلىق بولىمىنە بەلگىسىز بانكيردىڭ اتىنان اقشا جونەلتىلەدى. الايدا كوپ ۇزاماي استىرتىن وپەراتسيانىڭ قۇپياسى اشىلىپ قويدى. باسقا بانكيرلەر مەن فرانكفۋرتتىق ساياساتكەرلەر مۇنى ەستىپ، اشۋعا بۋلىعادى. ولار مايەر ءروتشيلدتىڭ سارايدان قۋىلۋىن تالاپ ەتىپ، فرانكفۋرتتەگى شۋ دات كورولىنىڭ قۇلاعىنا دا جەتەدى. ال كارل بۋدەرۋس لاندگرافقا ءروتشيلدتىڭ اقىلى مەن قايراتى ءالى دە كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ونى ساراي ىشىندە قالدىرادى. بۋدەرۋستىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقتى. لاندگراف ۆيلگەلم ءروتشيلدتىڭ كومەگىنە ءالى مۇقتاج ەكەن.
1806 جىلى باتىس جاقتان ناپولەون بوناپارت باستاعان قالىڭ اسكەر ورتالىق ەۋروپاعا باسىپ كىرەدى. گەسسەن كنيازى لاندگراف ۆيلگەلم فرانتسيا مەن اۆستريا–بريتانيا وداعى اراسىنداعى سوعىستا بەيتاراپ ساياسات ۇستايتىنىن مالىمدەگەنىمەن، بىربەتكەي فرانتسۋز گەنەرالىنىڭ ونداي ەكىۇشتى ساياساتقا كوڭىلى كونشىمەيتىن. بوناپارت پرۋسسيا اسكەرىن تالقانداعانان كەيىن، ىلە-شالا گەسسەن كنيازدىگىنە باسىپ كىرەدى. ال ۆيلگەلم ءبىر كۇن بۇرىن بالا-شاعاسىمەن بىرگە سولتۇستىكتەگى دانياعا قاشىپ كەتەدى. ول كەتەرىندە ماڭايىنداعى ۋازىرلەرىمەن شۇعىل جينالىس وتكىزىپ، بۋدەرۋس پەن روتشيلدكە قويماداعى جانە جان-جاقتا شاشىلىپ جاتقان كاپيتالىن امانات ەتىپ قالدىرادى.
ۆيلگەلمنىڭ قامالدىڭ قويماسىندا تىعۋلى جاتقان اقشالارىن فرانتسۋزدار تەز تاۋىپ الادى. مونارحتىڭ كەڭەسشىسى كارل بۋدەرۋس بوناپارت اسكەرى باسىپ العان حەسسەگە بارىپ، فرانتسۋز گەنەرال-گۋبەرناتورى لا گرانجبەن كەلىسسوز جۇرگىزەدى. داستارقان باسىنداعى كەلىسسوزدىڭ ناتيجەسىندە قويمادان الىنعان 1 ميلليون فرانك لاندگرافقا قايتارىلاتىن بولىپ كەلىسىلدى. فرانتسۋزدار بۇل قارجى ۆيلگەلم مونارحتىڭ كاپيتالىنىڭ ازعانتاي عانا بولىگى ەكەنىن بىلەتىن. شاماسى، قولدارىنا تۇسكەن ولجانى قايتارا سالعانىنا قاراعاندا، قالعان قارجىسىن تەز تاۋىپ الامىز دەپ ويلاسا كەرەك.
ناپولەون بوناپارت ءوزىنىڭ قارجى ءمينيسترىن ۆيلگەلمنىڭ ميراسقورى ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل دەگەنىمىز، ۆيلگەلمگە بورىشكەر ەۋروپاداعى ساراي كوسەمدەرى مەن اقسۇيەكتەرى لاندگرافتان العان قارىزدارىن ەندى فرانتسۋزداردىڭ قارجى مينيسترىنە تولەۋى كەرەك. بۇعان دەيىن ۆيلگەلمنىڭ قارجى شارۋاشىلىعىن باسقارعانداردىڭ بارلىعى قارا تىزىمگە الىنسىن دەپ بۇيرىق ەتىلدى. ساراي قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇكىل دۇنيە مۇلكى كامپەسكەلەنەدى.
م.ءروتشيلدتىڭ بەس ۇلى
بىراق روتشيلدتەردىڭ الدىن وراۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مايەر امشەل روتشيلد امىرشىسىنە ۇزاق جىل قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، ەۋروپاداعى كورول سارايلارىمەن، ونداعى قارجىگەرلەرمەن تامىر بايلاسىپ العان بولاتىن. ول كوممەرتسيالىق مامىلەلەردىڭ حاس شەبەرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن ۇلدارىن بورىشكەرلەرگە جۇمساپ، لاندگراف ۆيلگەلمگە تيەسىلى بۇكىل قارجىلىق مىندەتتەمەلەردى ساتىپ الىپ وتىردى. فرانتسۋزدار مايەر روتشيلدتەن كۇماندانىپ، قايتا-قايتا تەكسەرىسكە العانىمەن ودان ەشتەڭە تاپپادى. گەتتو مەن قالا ورتاسىندا ساۋدا جاساپ جۇرگەن ونىڭ بۋحگالتەرلىك كۇندەلىگىنەن دە ناپولەون ساياساتىنا قارسى دانەمە تابىلمادى. بالالارىنان سوعىس كەزىندە ايىرىلىپ قالعانىن ايتىپ قايعىرىپ وتىرعان قارت كىسىلەردى كوپ اۋرەلەمەستەن كەرى قايتقان فرانتسۋز اسكەرلەرىنىڭ ءىزى سۋىعان سوڭ، روتشيلد جەرتولەنىڭ تابانىنا كومىپ تاستاعان ەكىنشى بۋحگالتەرلىك كۇندەلىگىن قولىنا الىپ، نەگىزگى جۇمىسىنا كىرىسەتىن. ول ءومىر بويى ىشىندەگى ەسەپ-قيسابى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى بۋحگالتەرلىك كىتاپشانى قاتار پايدالانعان. روتشيلد ارىپتەستەرىمەن حات جازىسىپ، حات الىسقاندا يديش، يۆريت، نەمىس تىلىنەن قۇراستىرىلعان ارنايى شيفرلار ويلاپ تابادى. ءوزىنىڭ اتىن ارنولد، ءامىرشىسىنىڭ اتىن گولنشتەين دەپ وزگەرتەدى. ارنولد گولنشتەينگە جۇمىس بارىسىن بايانداپ وتىردى. بىرنەشە رەت دانيا شەكاراسىنا جاسىرىنىپ بارىپ، ونىمەن تىلدەسىپ تە ۇلگەرەدى.
نە كەرەك، بۇكىل ەۋروپاعا سوعىستىڭ وتىنا ورانىپ جاتقاندا روتشيلد تە، ونىڭ ءامىرشىسى ۆيلگەلم دە بۇكىل قۇرلىقتى جايپاعان كۇيزەلىستەن كۇيلى شىعادى. مايەردىڭ ءابجىل قيمىلىنىڭ ارقاسىندا لاندگراف كاپيتالىنىڭ دەرلىگىن ساقتاپ قالا الدى.
مايەر امشەل روتشيلد 1810 جىلى «Rothschild & Sons» بانكىن قۇرادى. بانكتەگى قارجىنىڭ كوبى ۆيلگەلمنىڭ اقشاسى ەدى. اكەلى-بالالىلار زامان تىنىشتالعاندا ونىڭ اقشاسىن تۇگەل قايتارىپ بەرەدى، ال نەسيە پايىزىنان تۇسكەن تابىستاردى وزىنە الىپ قالادى. ونىڭ بەس بالاسى «Rothschild & Sons» بانكىنىڭ ءار ەلدەردەگى فيليالدارىن باسقاردى. ۇلكەن ۇل امشەل (مايەر امشەلدىڭ ءوز اتىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك، تۇڭعىش بالاسىنىڭ اتى دا امشەل) فرانكفۋرتتا قالادى، ەكىنشى ۇل سولومون ۆەناداعى فيليالدىڭ تىزگىنىن ۇستايدى، ءۇشىنشى ۇل ناتان لوندونداعى شارۋالاردى دوڭگەلەتەدى. ول ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن ەپتىلىگىنىڭ، قيىن سيتۋاتسيادا جول تاباتىن ايلاكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا تاريحتا قالعان ادام. بەس ۇلدىڭ ىشىندەگى ەڭ العىرى وسى. ورتانشى ۇلى ناتان روتشيلد تۋرالى كەيىن كەڭىرەك جازارمىز. ءتورتىنشى ۇل كالمان (كەيىنگى اتى كارل) بانكتىڭ نەاپولداعى وكىلى بولسا، بەسىنشى ۇل ياكوب (كەيىنگى اتى دجەيمس) پاريجدەگى قارجى ساياساتىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى.
بەس ۇل ناپولەون بوناپارت سوعىسى كەزىندە بۇكىل ەۋروپانى ارالاپ، ساۋدا جاساپ جۇرە بەردى. قاي ەلدىڭ باسشىسى بولسىن، ساۋداگەرلەرگە بوگەت جاساماۋعا تىرىساتىن. ويتكەنى قالىڭ بۇقارا مەن اسكەرگە ازىق، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق جانە تاعى باسقا ساۋداگەرلەردىڭ ارقاسىندا كەلۋشى ەدى.
ومىرىندە 200 ميلليون فرانك جيناعان مايەر امشەل روتشيلد 1812 جىلى 19-قىركۇيەكتە باقيلىق بولادى.
تۇجىرىم: مايەر امشەل ءروتشيلدتى پارا بەردى، ساياساتقا ارالاستى، شەنەۋنىكتەردى ساتىپ الدى دەپ ايىپتايتىندار كوپ. ونىڭ ۇلگى الۋعا بولمايتىن تۇستارى بار ەكەنى راس. اسىرەسە، كاپيتال اۋلەتتىڭ ءوز ىشىندە قالۋ كەرەك دەگەن پيعىلدى العا تارتىپ، ونىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇلدار وزدەرىنىڭ نەمەرە قارىنداستارىنا ۇيلەنۋ كەرەك دەپ وسيەت قالدىرۋى ءبىز ءۇشىن اقىلعا سىيىمسىز نارسە. دەگەنمەن، مايەر ءروتشيلدتىڭ ءبىز ۇلگى قىلۋعا ءتيىس ەكى قاسيەتى بار. ءبىرىنشىسى، مايەردىڭ وتە كوپ اقشامەن جۇمىس ىستەۋدەن قورىقپايتىندىعى. ونىڭ جۇرەگىندە قاھارلى حانزادانىڭ قارجىسىن توناتىپ الامىن، قۇنسىزداندىرىپ الارمىن، بانكروتقا ۇشىراتىپ الۋىم مۇمكىن عوي دەگەن ۇرەيلەر بولماپتى. ءروتشيلدتىڭ بۇل باتىرلىعى سوعىس كەزىندە ءتىپتى كۇشىنە مىنەدى. ەكىنشىسى، مايەر كومەك سۇراۋدان، باسقالارعا قىزمەتىن ۇسىنۋدان ارلانباعان. ءاۋ باستان ءىرى اۋلەتتەرمەن، اقسۇيەكتەرمەن سەرىكتەس بولۋعا ۇمتىلعان روتشيلد، ولاردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ ەسىگىن ەركىن قاعىپتى. وسى ەكى قاسيەت مايەر امشەل ءروتشيلدتى گەتتوداعى جۇپىنى ساتۋشىدان كنيازدىكتىڭ باس بانكيرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەردى. ونىڭ ۇرپاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تىزگىنىن قولدارىنا ۇستاپ وتىر.
اقان بىرلىك
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
