Maıer Amshel Rotshıld - aty ańyzǵa aınalǵan álemdik tulǵa. Rotshıldter dınastııasynyń negizin salýshy. Bankırlerdiń atasy. Qarjyny basqarýdyń has sheberi. Onyń esimi baılyqtyń, mol aqshanyń sınonımi retinde atalady. "Adyrna" ulttyq portaly Rotshıldter dınastııasynyń qaınar bastaýynda turǵan Maıer Amshel Rotshıldtiń tańdaı qaqtyrarlyq oqıǵalaryna sholý jasamaq.
Qazir jer betinde Rotshıldter áýletiniń atyn bilmeıtin adam joq shyǵar. XIX-XX ǵasyrlarda búkil álem Rotshıldtermen birge tynystady. Talaı zertteýshilerdiń synyna oqtyn-oqtyn ushyraǵan, kertartpa kúshterdiń tarapynan sońǵy eki ǵasyrdaǵy saıası dúrbeleńderge kináli dep aıyptalǵan áýlet. Ásirese, soıalıstik lagerde ǵumyr keshken elderdiń mamandary kúni keshege deıin Rotshıldtiń aty atalǵan jerde kirpideı jıyrylyp keldi. Dese de, Rotshıldterge eńbekqor, kásibine adal, alǵyr dep baǵa beretinderdiń de qarasy kóp.
Maıer Amshel Baýer 1744 jyly 23-aqpanda nemistiń Frankfýrt qalasyndaǵy gettoda tirshilik etip jatqan evreı januıasynda ómirge keledi. Onyń ákesi usaq saýdager edi. Qalqan tárizdi qyzyl tústi mańdaıshasy (nemisshe «Haus zum Roten Schild») bar dúkenniń ıesi bolǵandyqtan, gettodaǵylar onyń úıin «Rotshıld» dep ataıtyn.
Frankfýrtta ol zamanda 35 myńdaı adam ómir súrse, onyń 10 paıyzyn evreıler qurady. Evreıler qonystanǵan getto qala qabyrǵasy men shuńqyrdyń ortasynda salynǵan jáne eni 12 metr ǵana edi, ondaǵy turǵyndar tar jerde qysyltaıań kún keshti. Olarǵa aýyl sharýashylyǵymen, qolónermen shuǵyldanýǵa múldem tyıym salynsa, saýda salasynda da biraz shekteýler qoıyldy: jibek mata, qarý-jaraq, jańa pisken jemis-jıdekter satýǵa ruqsat etilmedi. Jergilikti bıliktiń buıryǵy boıynsha bir gettoda 500-den artyq otbasy bolmaýy kerek jáne jyl saıynǵy neke qııatyn jas otaýlardyń sany 12-den aspaýy tıis bolatyn.
Maıer Amshel Baýer Nıýrnbergtegi ıýdeı rýhanı mektebinde saýat ashty. Áıtkenmen, ákesiniń balam ravvın bolsa eken degen úmiti aqtalmady. Kásipker bolýdy murat etken Maıer 17 jasynda Gannoverdegi Oppengeımer bankine kommerııalyq bilim jınaý maqsatynda tájirıbege alynady. Ol jerden valıýta aıyrbastaýdy, qoldan jasalǵan aqshalar men shyn aqshalardy ajyrata bilýdi, nesıege aqsha berip, ósim alýdy úırenip shyǵady.
Maıer Amshel Baýer bankte júrgende gettoda qalǵan ata-anasynyń qaıtys bolǵanyn estıdi. Oppengeımer bankinde bolashaǵy jarqyn maman retinde tanylsa da, tájirıbelik synaǵy aıaqtalǵan soń, Maıer evreılerge jumsaq qaraıtyn Gannoverde qalǵysy kelmedi. Merzimi támamdala sala Frankfýrtke qaıta jol tartty. Gettoǵa jabyrqap jetken jas jigit ákesinen qalǵan dúkenniń mańdaıshasyndaǵy qyzyl qalqandy kórgen kezde ǵana kóńili jadyrady. Dúkende onyń bir týǵan baýyrlary Moshe men Kalman eski kıimder satýmen aınalysyp júr eken.
Maıer Amshel Baýer alǵashqy saýdasyn metall teńgeler jınaýdan bastady. Aınalymnan shyǵyp qalǵan kóne metall aqshalardy, kereksiz bolyp qalǵan ordender men medaldardy izdep qoqys aqtarýǵa deıin bardy. Jıǵan-tergen nýmızmatıkalyq buıymdaryn satyp, odan azdap bolsa da paıda kórdi. Zertteýshi ǵalymdar onyń nýmızmatıkalyq saýdamen aınalysýyn dúkenniń ishi tym tar bolǵandyqtan, oǵan kóp taýarlardyń syımaǵandyǵymen túsindiredi. Sol sebepti jas saýdager tym usaq dúnıeler satýdy jón sanaǵan. Alaıda mundaı sırek zattarǵa tańdaýly adamdar ǵana qyzyǵatyn. Maıer endi klıentterdi aqsúıekter arasynan izdeýge kóshti. Ol zamanda mundaı saýdager evreıge aqsúıekterdiń dárgeıine jetýdiń ózi kóp jumys edi. Maıer Amshel Baýer Oppengeımer bankindegi tálim berýshisi general Estorfqa ózin jáne nýmızmatıkalyq buıymdaryn joǵarǵy tap ókilderine jarnamalap berýge ótinish jasaıdy. Estorf shákirtiniń betin qaqpady.
General Estorftyń shendesteri men áriptesterine jas saýdagerdiń sypaıylyǵy men jıǵan metall buıymdary unady. Tipti ol Gessen-Kassel saraıynyń hanzadasy Vılgelmniń qabyldaýynda bolady. Nýmızmatıkaǵa ańsary aýyp turatyn hanzada Maıerdiń sırek kezdesetin búkil metall teńgeleri men medaldaryn satyp alady.
Saýdasy sátti júrgen Maıer Amshel Baýer ómirine áli de rıza emes-tin. Atqaryp júrgen sharýalary ony qanaǵattandyrmady. Ol endigi kezekte qala kósheleriniń birinen aıyrbas pýnktin ashady.
Germanııa ol kezde júzdegen knıazdikterge bólinetin. Ár knıazdiktiń jeke valıýtasy boldy. Bul knıazdikterden basqa taǵy 41 qala ózderiniń qarjylyq saıasatyn derbes valıýtalarymen júrgizetin. Frankfýrttegi jármeńkege jınalatyn saýdagerlerdiń qolyndaǵy fýnt, dýkat, taler, florın, gýlden jáne taǵy basqa valıýtalar Maıerdiń aıyrbas pýnkti arqyly júıelendi. 4 sharshy metr jerdi ǵana qamtıtyn aıyrbas pýnkti qojaıynyna qomaqty qarajat túsirdi. Brendtiń qadirin erte túsingen Maıer famılııasyn el aýzyndaǵy ataý boıynsha Rotshıld dep ózgertedi.
Syrty saýdager bolsa da jan dúnıesi ravvın Maıer Amshel Rotshıld aıyrbas pýnktinen túsken tabysty sol salanyń ózine emes, nýmızmatıka bıznesine jumsady. Buryndary sırek ushyrasatyn metall teńgeler men medaldardy ózi jınaıtyn bolsa, endi olardy kollekıonerlerden óte tómen baǵada satyp alatyn boldy. Sırek buıymdaryn Estorftyń kómegimen tapqan tańdaýly klıentterine turaqty jetkizip otyrdy.
Kúnderdiń kúninde Maıer qolyna qalam alyp, ózinen buǵan deıin kóp zat satyp alyp júrgen Vılgelm hanzadaǵa hat jazady. Onyń Vılgelm hanzadaǵa jazǵan haty muraǵatta osy kúnge deıin saqtalypty. Qazaqsha maǵynasy bylaı: «Sizdiń Qasıetti Knıazdigińizde jáne Sizdiń Qasıetti dárgeıińizde qyzmet etýdi taǵdyr maǵan úlken syı etip mańdaıyma jazypty. Sizdiń Qasıetti quzyryńyzda bar kúsh-jigerim men qajyr-qaıratymdy aıamaı adal qyzmet etýge daıynmyn. Ózińizdiń qoldaýyńyzben jáne ózińizge tán keńpeıildiligińizben meni saraıdyń saýda ókili etip bekitseńiz, Sizge eshqandaı aýyr salmaq salmaı Frankfýrt qalasyndaǵy kásibimdi turaqtandyryp, ózimdi baqytty seziner edim». Vılgelm hanzada ótinishti qabyldady. 1769 jyly 21-qyrkúıekte Maıer Amshel Rotshıld asa mártebeli hanzada Vılgelm Gessenskııdiń saraıyna kerek-jaraq jetkizip turatyn resmı saýda agenti bolyp taǵaıyndalady.
Arada eki jyl ótken soń, Maıer Gýtle Shnapper esimdi boıjetkenge úılenedi. Gýtle hanym M.Rotshıldke on bala syılady: bes ul, bes qyz.
Vılgelm hanzada korol tuqymdarynyń ishindegi eń baı adamdardyń biri edi. Ol knıazdiktegi áskerlerdi Anglııa koroldigine jalǵa berý arqyly dıvıdent alyp júrdi. Anglııa koroli onyń áskerlerin AQSh-pen soǵysýǵa, otaryndaǵy elderde tártip ornatýǵa paıdalandy.
Sonymen birge hanzadanyń Karl Býderýs esimdi saraı qazynashysy (qarjy mınıstri) boldy. Ol Vılgelm hanzadaǵa qarasty fermadaǵy sút ónimderine jańa baǵa saıasatyn engizý arqyly satý kólemin ulǵaıtyp, qojaıynynyń qaltasyna kóp qarjy túsiredi. Hanzadanyń ıeliginde óndiriletin tuz ónimderine jańa salyq túrin engizedi. Qazynashysynyń pultabarlyǵyna rıza bolǵan Vılgelm hanzada bul evreıdi janyna asa jaqyn tartyp júrýshi edi. Ol bir kúni Karl Býderýsqa Anglııa bankindegi aqshalaryn Frankfýrtqa jetkizip beretin aılaker, epti adam tabýdy tapsyrady. Eýropa qurlyǵynyń shetindegi Brıtanııa aralynan ortalyq Eýropadaǵy nemis jerine asa qyrýar aqshany jetkizý qıyn sharýa bolatyn. Jol qaýipsizdigi, kedenshilerdiń taýar tasymaldaýshylarǵa qaraǵanda aqsha tasymaldaýshylardan kóp baj salyǵyn alýy sııaqty kedergiler jetkilikti edi. Býderýstyń tańdaýy Maıer Amshel Rotshıldke tústi.
Anglııaǵa jetken Rotshıld bankten hanzadanyń aqshasyn sheship alǵan soń, ol qarjynyń barlyǵyna London bazarlarynan maqta men jún satyp alady. Júkti Frankfýrtke jetkizgennen keıin, maqta men júnin jergilikti tutynýshylarǵa satyp ótkizedi. Hanzadany aqshasymen qaýyshtyrǵan Maıer jol qaýipsizdigi men keden salyǵynan basqa birneshe kedergilerdi aınalyp ótken edi. Birinshiden, Londondaǵy valıýta aıyrbastaıtyn pýnkterdiń kómegine júginip, olarǵa aqysyn jegizbedi. Taýaryn fýntpen satyp aldy, qarajatty ámirshisine jergilikti valıýta talermen tabystady. Al maqta, jún saýdasynan túsken paıdany ózine qaldyrady. Onyń qabiletine dán rıza bolǵan Vılgelm hanzada Rotshıldti jeke bankıri etip bekitedi. Maıerdiń aıyrbas pýnktine Frankfýrt pen London arasyndaǵy valıýtalyq saıasatty retteý mindetin júktedi. Maıer Amshel Rotshıldiń aıyrbas pýnkti osy kezden bastap bank dárejesine kóterilip, halyqaralyq naryqqa joldama alady.
Maıer Amshel Rotshıldtiń Frankfýrttegi úıi
1785 jyly Vılgelm hanzadanyń ákesi qaıtys bolyp, balasy Gessen-Kasseldiń landgrafy (bıleýshisi) bolyp saılanady. Hanzada búkil bala-shaǵasymen Frankfýrttyń bir buryshyndaǵy saraıyn tastap, Kassel saraıyna kóship keledi. Onymen birge jeke bankıri de burynǵy qonysynan aýysyp, jasyl shatyrly jańa úıine ornyǵady.
Maıer Amshel Rotshıld banki men bıznesin úsh nársege baǵdarlady.
Birinshisi, ol klıentteri etip aqsúıekterdi jáne iri áýletterdi tańdady. Maıerdi ózi sııaqty usaq kásipkerler az qyzyqtyrdy.
Ekinshisi, onyń bank nesıesiniń paıyzy tómen boldy. Tómen paıyz kóp klıentterdi tartty.
Úshinshisi, Maıer Rotshıld balalaryna kóp senim artty. Onyń balalarynyń barlyǵy zamanynda eń myqty qarjygerlerge, magnattarǵa, bankırlerge aınalady.
Maıer Amshel Rotshıld jańa saraıdaǵy ámirshisine kezekti ret nýmızmatıkalyq buıymdaryn alyp barǵanynda, landgraf Vılgelmge óziniń jeke bankine qarjy salý jóninde ótinish aıtady. Eger landgraf aqsha quısa, oǵan eń tómengi komıssııalyq alymmen qyzmet kórsetýge ýáde beredi. Áıtkenmen, landgraf Vılgelm Rotshıldtiń shaǵyn bankine qarjy quıýǵa asyqpady. Ol bank ıesiniń ótinishin eki jyl ýaqyt ótkennen keıin ǵana qanaǵattandyryp, 800 fýnt aqsha salady. Maıer Amshelge bul qarajat azdyq etkendikten, ol endi qabatynda zaemdar shyǵarýdy qolǵa alady.
Maıer Rotshıld kapıtalyn kóbeıtý úshin, basqa aıla-sharǵylarǵa júgindi. Onyń qamqorshysy Karl Býderýs landgraftyń bas qazynashysy ári keńesshisi atanǵanda, Maıer Rotshıldtiń de dárejesi bir saty joǵarylaıdy. Vılgelm landgraf atanǵannan keıin, knıazdikte jańa taǵaıyndaýlar bolyp, saraı mańynan biraz bankırler uzap ketken edi. Býderýs bas qazynashy bolǵannan keıin, Rıýppel, Garnır, aǵaıyndy Betmandar, Preıe, Iordıs, Gebgard, Gaýk, Vıtgenshteın, Van Noten, Goll, Ko syndy bank qojaıyndary landgraftyń aınalasynan shettetiledi. Saıası mansabyn paıdalanǵan Rotshıld syrt qalǵan bank qojaıyndaryna landgraf Vılgelmmen kelissóz júrgizýge qumbyl ekenin aıtyp, sálem joldaıdy. Ol landgraf pen bank ıeleri arasynda qol qoıylyp bekitilgen árbir kommerııalyq kelisimnen bir paıyz janama tabys alyp otyrady.
Maıer Amshel Rotshıld eń iri qarjylyq mámileni 1804 jyly jasaıdy. Danııa memleketiniń qazynasy ábden sarqylǵanyn estigen Maıer landgraf Vılgelmdi dat eline qaryzǵa nesıe berýge keńes beredi. Ámirshisiniń qazynasynda ıgerilmeı jatqan kóp qarjynyń barynan habardar Rotshıld bul usynysty oǵan sanaly túrde jetkizgen. Alaıda bir kedergi paıda boldy. Danııa koroli Vılgelmniń týysqany edi. Týysqanǵa berilgen nesıe – qaıtarymsyz aqsha. Maıer qýlyqqa basty. Ol nesıeni landgraftyń atynan emes, onyń qaramaǵynda burynnan kele jatqan aty-jóni tanymal bankırlerdiń atynan da emes, endi qalyptasyp kele jatqan beımálim Rotshıldtiń atynan berýge usynys tastady. Vılgelm bul usynysty qabyldaıdy.
Frankfýrt pen Kopengagen arasyndaǵy birneshe issapardan soń, Danııanyń qazynashylyq bólimine belgisiz bankırdiń atynan aqsha jóneltiledi. Alaıda kóp uzamaı astyrtyn operaııanyń qupııasy ashylyp qoıdy. Basqa bankırler men frankfýrttyq saıasatkerler muny estip, ashýǵa býlyǵady. Olar Maıer Rotshıldtiń saraıdan qýylýyn talap etip, Frankfýrttegi shý dat koroliniń qulaǵyna da jetedi. Al Karl Býderýs landgrafqa Rotshıldtiń aqyly men qaıraty áli de kerek ekenin aıtyp, ony saraı ishinde qaldyrady. Býderýstyń aıtqany ras bolyp shyqty. Landgraf Vılgelm Rotshıldtiń kómegine áli muqtaj eken.
1806 jyly batys jaqtan Napoleon Bonapart bastaǵan qalyń ásker ortalyq Eýropaǵa basyp kiredi. Gessen knıazi landgraf Vılgelm Franııa men Avstrııa–Brıtanııa odaǵy arasyndaǵy soǵysta beıtarap saıasat ustaıtynyn málimdegenimen, birbetkeı franýz generalynyń ondaı ekiushty saıasatqa kóńili kónshimeıtin. Bonapart Prýssııa áskerin talqandaǵanan keıin, ile-shala Gessen knıazdigine basyp kiredi. Al Vılgelm bir kún buryn bala-shaǵasymen birge soltústiktegi Danııaǵa qashyp ketedi. Ol keterinde mańaıyndaǵy ýázirlerimen shuǵyl jınalys ótkizip, Býderýs pen Rotshıldke qoımadaǵy jáne jan-jaqta shashylyp jatqan kapıtalyn amanat etip qaldyrady.
Vılgelmniń qamaldyń qoımasynda tyǵýly jatqan aqshalaryn franýzdar tez taýyp alady. Monarhtyń keńesshisi Karl Býderýs Bonapart áskeri basyp alǵan Hessege baryp, franýz general-gýbernatory La Granjben kelissóz júrgizedi. Dastarqan basyndaǵy kelissózdiń nátıjesinde qoımadan alynǵan 1 mıllıon frank landgrafqa qaıtarylatyn bolyp kelisildi. Franýzdar bul qarjy Vılgelm monarhtyń kapıtalynyń azǵantaı ǵana bóligi ekenin biletin. Shamasy, qoldaryna túsken oljany qaıtara salǵanyna qaraǵanda, qalǵan qarjysyn tez taýyp alamyz dep oılasa kerek.
Napoleon Bonapart óziniń qarjy mınıstrin Vılgelmniń mırasqory etip taǵaıyndaıdy. Bul degenimiz, Vılgelmge boryshker Eýropadaǵy saraı kósemderi men aqsúıekteri landgraftan alǵan qaryzdaryn endi franýzdardyń qarjy mınıstrine tóleýi kerek. Buǵan deıin Vılgelmniń qarjy sharýashylyǵyn basqarǵandardyń barlyǵy qara tizimge alynsyn dep buıryq etildi. Saraı qyzmetkerleriniń búkil dúnıe múlki kámpeskelenedi.
M.Rotshıldtiń bes uly
Biraq Rotshıldterdiń aldyn oraý múmkin emes edi. Maıer Amshel Rotshıld ámirshisine uzaq jyl qyzmet etip júrip, Eýropadaǵy korol saraılarymen, ondaǵy qarjygerlermen tamyr baılasyp alǵan bolatyn. Ol kommerııalyq mámilelerdiń has sheberine aınalyp úlgergen uldaryn boryshkerlerge jumsap, landgraf Vılgelmge tıesili búkil qarjylyq mindettemelerdi satyp alyp otyrdy. Franýzdar Maıer Rotshıldten kúmándanyp, qaıta-qaıta tekseriske alǵanymen odan eshteńe tappady. Getto men qala ortasynda saýda jasap júrgen onyń býhgalterlik kúndeliginen de Napoleon saıasatyna qarsy dáneme tabylmady. Balalarynan soǵys kezinde aıyrylyp qalǵanyn aıtyp qaıǵyryp otyrǵan qart kisilerdi kóp áýrelemesten keri qaıtqan franýz áskerleriniń izi sýyǵan soń, Rotshıld jertóleniń tabanyna kómip tastaǵan ekinshi býhgalterlik kúndeligin qolyna alyp, negizgi jumysyna kirisetin. Ol ómir boıy ishindegi esep-qısaby bir-birine uqsamaıtyn eki býhgalterlik kitapshany qatar paıdalanǵan. Rotshıld áriptesterimen hat jazysyp, hat alysqanda ıdısh, ıvrıt, nemis tilinen qurastyrylǵan arnaıy shıfrlar oılap tabady. Óziniń atyn Arnold, ámirshisiniń atyn Golnshteın dep ózgertedi. Arnold Golnshteınge jumys barysyn baıandap otyrdy. Birneshe ret Danııa shekarasyna jasyrynyp baryp, onymen tildesip te úlgeredi.
Ne kerek, búkil Eýropaǵa soǵystyń otyna oranyp jatqanda Rotshıld te, onyń ámirshisi Vılgelm de búkil qurlyqty jaıpaǵan kúızelisten kúıli shyǵady. Maıerdiń ábjil qımylynyń arqasynda landgraf kapıtalynyń derligin saqtap qala aldy.
Maıer Amshel Rotshıld 1810 jyly «Rothschild & Sons» bankin qurady. Banktegi qarjynyń kóbi Vılgelmniń aqshasy edi. Ákeli-balalylar zaman tynyshtalǵanda onyń aqshasyn túgel qaıtaryp beredi, al nesıe paıyzynan túsken tabystardy ózine alyp qalady. Onyń bes balasy «Rothschild & Sons» bankiniń ár elderdegi fılıaldaryn basqardy. Úlken ul Amshel (Maıer Amsheldiń óz atymen shatastyrmaý kerek, tuńǵysh balasynyń aty da Amshel) Frankfýrtta qalady, ekinshi ul Solomon Venadaǵy fılıaldyń tizginin ustaıdy, úshinshi ul Natan Londondaǵy sharýalardy dóńgeletedi. Ol ıneniń kózinen ótken eptiliginiń, qıyn sıtýaııada jol tabatyn aılakerliginiń arqasynda tarıhta qalǵan adam. Bes uldyń ishindegi eń alǵyry osy. Ortanshy uly Natan Rotshıld týraly keıin keńirek jazarmyz. Tórtinshi ul Kalman (keıingi aty Karl) banktiń Neapoldaǵy ókili bolsa, besinshi ul Iakob (keıingi aty Djeıms) Parıjdegi qarjy saıasatynyń bel ortasynda júrdi.
Bes ul Napoleon Bonapart soǵysy kezinde búkil Eýropany aralap, saýda jasap júre berdi. Qaı eldiń basshysy bolsyn, saýdagerlerge bóget jasamaýǵa tyrysatyn. Óıtkeni qalyń buqara men áskerge azyq, kıim-keshek, ydys-aıaq jáne taǵy basqa saýdagerlerdiń arqasynda kelýshi edi.
Ómirinde 200 mıllıon frank jınaǵan Maıer Amshel Rotshıld 1812 jyly 19-qyrkúıekte baqılyq bolady.
Tujyrym: Maıer Amshel Rotshıldti para berdi, saıasatqa aralasty, sheneýnikterdi satyp aldy dep aıyptaıtyndar kóp. Onyń úlgi alýǵa bolmaıtyn tustary bar ekeni ras. Ásirese, kapıtal áýlettiń óz ishinde qalý kerek degen pıǵyldy alǵa tartyp, onyń kindiginen taraǵan uldar ózderiniń nemere qaryndastaryna úılený kerek dep ósıet qaldyrýy biz úshin aqylǵa syıymsyz nárse. Degenmen, Maıer Rotshıldtiń biz úlgi qylýǵa tıis eki qasıeti bar. Birinshisi, Maıerdiń óte kóp aqshamen jumys isteýden qoryqpaıtyndyǵy. Onyń júreginde qaharly hanzadanyń qarjysyn tonatyp alamyn, qunsyzdandyryp alarmyn, bankrotqa ushyratyp alýym múmkin ǵoı degen úreıler bolmapty. Rotshıldtiń bul batyrlyǵy soǵys kezinde tipti kúshine minedi. Ekinshisi, Maıer kómek suraýdan, basqalarǵa qyzmetin usynýdan arlanbaǵan. Áý bastan iri áýlettermen, aqsúıektermen seriktes bolýǵa umtylǵan Rotshıld, olardyń kez kelgeniniń esigin erkin qaǵypty. Osy eki qasıet Maıer Amshel Rotshıldti gettodaǵy jupyny satýshydan knıazdiktiń bas bankıri dárejesine deıin kóterdi. Onyń urpaqtary áli kúnge deıin naryqtyq ekonomıkanyń tizginin qoldaryna ustap otyr.
Aqan Birlik
"Adyrna" ulttyq portaly
