«قاڭتار قىرعىنى» قايعىلى وقيعاسىنان كەيىن ەلدە ورىن الىپ جاتقان بىرقاتار وزگەرىستەر بارىسىندا «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى ءار سالاداعى بىلىكتى ماماندارمەن تىلدەسىپ، پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. بۇگىنگى كەزەكتى سۇحبات ەكونوميست، حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى جانۇزاق اكىم مىرزامەن بولدى.
-ەلدەگى دۇربەلەڭنەن كەيىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرىپ، باي مەن كەدەي اراسىنداعى الشاقتىقتى جويۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ماسەلە شەشىلۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك؟
-ارينە، ول دۇرىس ماسەلە. وتىز جىلدان بەرگى شەشىلمەي تۇرعان الەۋمەتتىك ماسەلەنى شەشەمىن دەپ قولعا الىپ جاتىر. بۇل ءبىر كۇندە، ءبىر جىلدا شەشىلە قوياتىن نارسە ەمەس. ءومىر بويى اينالىساتىن ماسەلە. وسى الەۋمەتتىك ماسەلە الەمدەگى ەڭ وزىق جاپونيادا دا اركەزدە كەمشىلىك تاۋىپ وتىرادى. ال بىزگە كەلەتىن بولساق، 2000 جىلعى جارىق كورگەن سالىق كودەكسىندە حالىققا بەرىلەتىن بارلىق جەڭىلدىكتەر الىنىپ تاستالعان. سونىڭ سالدارىنان وسىنداي جاعدايعا ۇشىراپ وتىرمىز. ونى شەشۋ ءۇشىن، الدىمەن، سالىق كودەكسىن تۇگەلدەي قايتا قاراۋ كەرەك.
كوپ بالالى انالار مەن بالاعا بەرىلەتىن جاردەماقىنى، مۇگەدەكتەرگە، زەينەتكەرلەرگە، جالپى قوعامداعى جاعدايى تومەندەرگە جاسالاتىن الەۋمەتتىك كومەك حالىقارالىق دەڭگەيدە بولۋى قاجەت.
ەڭ العاشقى شەشىلەتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى، مىنە، وسى. كوپبالالىلار مەن بالالارعا بەرىلەتىن كومەكتى رەسەي نەمەسە شىعىس ەۋروپانىڭ باعاسىمەن تەڭدەستىرۋ كەرەك.
-پرەزيدەنت حالىقتىڭ تەڭ جارتىسى 50 مىڭ تەڭگە الادى دەدى. ەندىگى تاڭدا اتالمىش ماسەلەنى قالاي رەتتەپ، قالاي ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋعا بولادى؟
-مەديتسينا سالاسىنداعى مەدبيكەلەر، سانيتار قىزمەتكەرلەرىنىڭ، مۇعالىمدەردىڭ دە جالاقىسى تومەن. سوندىقتان، ارينە، جاعداي جاساۋ كەرەك. ەلۋ مىڭ تەڭگەگە وتباسىن اسىراۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ورتا تاپتىڭ ياعني، مۇعالىم، ينجەنەر، دارىگەر، عالىمدار قوعامدى العا جىلجىتاتىن جانداردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ كەرەك. وسى ءۇردىس باتىستا دا شىعىستا دا قولدانىلادى.
ورتا تاپتىڭ ۇلەسى، ولاردان تۇسەتىن سالىقتىڭ جالپى ەلدەگى سالىقتىڭ 50 %-ىن قۇراسا ەل دامۋشى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلادى. سەبەبى مۇناي اينالاسىندا جۇرگەندەردىڭ، وليگارحتاردىڭ ەلگە كوپ پايداسى بولمايدى.
ال قازىرگى تاڭدا بىزگە ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ - دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ باستى شارتى. سوندىقتان، مۇعالىم، ينجەنەر، دارىگەر، عالىمداردىڭ تابىسىن مىندەتتى تۇردە كوبەيتۋ كەرەك.
اتاتۇرىكتىڭ كەزىندە مۇعالىم مەن دارىگەردىڭ جالاقىسى دەپۋتاتتارمەن بىردەي بولۋى كەرەك دەيدى. وسىنداي ماقۇلداۋمەن تابىستى كوتەرسە، حالىقىڭ تۇرمىسى جاقسارادى.
مۇنىڭ ءبارى بيۋدجەتتەگى قارجىنى رەتتەۋگە بايلانىستى. بىزدە ءار كەلگەن مينيستر ءوزىنىڭ ءبىر ويىنا كەلگەن رەفورمالارىن جاسايدى، ەشقانداي كورديناتسيا جوق. كوررۋپتسيا دەگەن وسىدان شىعادى. بيۋدجەتتەن اقشانى ءتۇسىرىپ الادى، ۇرلايدى، جىرلايدى. ونى كەيىن ءۇش جىلدان كەيىن تەكسەرەدى. مۇنداي جۇيە كەرەك ەمەس.
قارجى مينيسترلىگى دۇرىس جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. قارجىلىق جۇيەنى رەتتەۋ كەرەك. قازىرگى جۇيە ەكونوميكانى قۇلدىراتۋدىڭ جولى.
-ەگەر حالىق تابىسىن بىردەن كوتەرسە، مەملەكەتكە قاندايدا ءبىر شىعىن كەلە مە؟
-بيۋدجەتتى جان-جاقتان توناپ، قازىر بيۋدجەتتە قارجى جوق. ۇلتتىق قوردا 91 ملرد دوللار اقشا بار. ۇلتتىق قورداعىنى ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. ۇلتتىق قوردىڭ ماڭىزدىلىعى دا جاڭا رەفورما جاساۋ كەزىندە بىلىنەدى، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن جاقسارتۋعا كەرەك.
ال ونى اقش-قا اپارىپ سالىپ تاستادى، 21 ملرد-تى تۇتقىنداپ تاستادى. وداندا وسى 91 ملرد دوللاردى ءوز بانكىمىزدە ساقتايىق. ءبىز بىراق ءوز بانكىمىزگە سەنبەيمىز. ال ەگەر سول ملردتار ءوزىمىزدىڭ اينالىمدا جۇرسە، كوپ قارجى كەلتىرەدى.
ۇكىمەت بىرىنشىدەن وسى مۇمكىدىكتى پايدالانا الماي وتىر. ەكىنشىدەن، قارىز الادى. وسى جاقىندا عانا قىتايدان 1 ملرد جارىم دوللار قارىز الدى. قارىزدانعانشا قورداعى قارجىنى پايدالانىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك.
قازاقستان اليانس قاۋىمداستىعى ەلدىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ باعىتىندا 2017 جىلى 1 ميلليون 760 مىڭ ادامعا جەر بەرۋگە ءتىزىم بەرىپ، بيۋدجەتتەن وتكىزدىك.
2016 جىلى تىزىمگە كىرمەي قالعان جاستارعا دەپ 2 ميلليون ادامعا 2025 جىلعا دەيىن ءۇي سالىپ بەرۋگە بيۋدجەتكە كىرگىزدىك.
كەيىن كوۆيدكە قاتىستى داعدارىس كەلە جاتىر دەپ 2020 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءتىزىم بەرىپ، 4 ميلليون قازاقستان ازاماتىنا جەر بەرۋ كەرەك. بىراق ونى ءالى ۇكىمەت شەشپەي وتىر.
شەتەلدىك كومپانيالار قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ 80%-ىن ۇستاپ وتىر، بىراق سول جەردە قىزمەت ەتەتىن قازاق ازاماتتارىنىڭ تابىسى شەتەلدىكتەرگە قاراعاندا 5-6 ەسەگە تومەن. نەگە؟ ونىڭ دا شەشىمى جوق بولىپ تۇر.
وسى ماسەلەنى شەشسىن، نەمەسە كەتسىن. ءار وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتىنان ەل اۋقاتى انىقتالادى ەمەس پە؟
مينيسترلەر دە، اكىمدەر دە ۇرلىقتان باسقا ەشتەڭەمەن اينالىسقان جوق. قازاقستاننىڭ ۇرلانعان بارلىق اقشاسىن قايتارۋ كەرەك.
جالپى بىزدە رەزەرۆ بار عوي، سونى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. ۇكىمەت ويلانۋ كەرەك. ءار مينيسترلىك ءوز مىندەتىن اتقارۋ كەرەك. ولار وزدەرىنىڭ ونداعان كاسىپورىندارىن اشىپ الماي، ەلدىڭ جاعدايىمەن اينالىسسا ءبارى تۇزەلەدى. بىزدە قارجى دا بار، ءبارى دە بار، تەك سونىڭ ءبارىن دۇرىس باعىتتاۋ كەرەك.
-“قازاقستان حالقىنا” قورى تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟
-«قازاقستان حالقىنا» قورى ۋاقىتشا جاسالعان دۇنيە. ەلدى الدارقاتىپ، كاسىپكەرلەردەن تۇسكەن قارجىدان وتباسى جاعدايلارىن رەتتەپ، ءبولىپ بەرەيىك دەگەن نيەتتە جاسالعان. بۇل ماسەلەنى شەشەتىن جول ەمەس. ەكونوميكانى دا كوتەرمەيدى. حالىققا كومەك بەرەيىن دەگەن نيەتتە اشىلعان قور. ارينە، ءبىراز كومەگىن تيگىزەر، ونى ەندى ۋاقىت كورسەتەدى.
مىنا ءبىزدىڭ حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى 2010-2011 جىلدارى بىلاي دەپ جازدى:
ۇكىمەتتىڭ ونجىلدىق باعدارلامارىن ساراپتاعاننان كەيىن، 2018-2019 جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسى ستاگناتسياعا ۇشىرايدى، 2020 جىلى داعدارىسقا ۇشىرايدى دەدى.
ونى ءبىز الماتى ەكونوميكالىق فورۋمدا دا ايتتىق. ەندىگى ماسەلە نەدە؟ سول ايتىلعانداردىڭ ءبارى كەلىپ تۇر. قازىر ەكونوميكا داعدارىستا. تەك ەكونوميكا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك، ساياسي داعدارىس تا بار. ساياسي داعدارىس ول اۆتوريتارلىق رەجيم. قۇلايتىن ۋاقىتىنا جەتتى. قۇلادى. ەندى ارمەن قاراي جاڭا قازاقستاندى دەموكراتيالىق جولعا قويعان وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن جۇمىستانۋىمىز كەرەك.
-ەل بايلىعىنىڭ تەڭ جارتىسى 162 ادامعا عانا تيەسىلى دەدى. قازاقستان قازىر ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىندە مە؟
ەل بايلىعىن 162 ادام يەلەندى دەپ شىندىقتى ايتقان دا دۇرىس. الايدا، تەك 20 ادام سونىڭ 40%-ىن ۇستاپ وتىر.
-جاڭا ەكونوميكالىق مودەل قالاي جاسالۋى ءتيىس؟
-جاڭا ەكونوميكالىق مودەل نەگىزگى ەكى باعىتتان تۇرۋى كەرەك:
بىرىنشىدەن، بانك جۇيەسىن تۇزەتۋ كەرەك. بانكتەردىڭ بارلىعىنىڭ باسشىسى نازارباەۆ نەمەسە سونىڭ اينالاسىنداعىلار. ونى سينگاپۋرداعىداي وزگەرتۋ كەرەك. سينگاپۋردا 122 بانك بار. ونىڭ 117-ءسى شەتەلدىك بانكتەر. ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ بەرەتىن نەسيەسى 22-27%. ال شەتەلدىك بانكتەردە ول ورتاشا ەسەپپەن 3-4 %-عا ءتۇسىپ كەتەدى. ياعني شاعىن، ورتا بيزنەستى دامىتۋعا مۇمكىندىك سوندا عانا بولماق. ءبىزدىڭ بانك ەلدى تۇنشىقتىرىپ وتىر. ولار وسى كەزەڭدە جۇزدەگەن ملرد پايدا كورسە، حالىق كەدەيلەنىپ وتىر.
ەلدەگى ەكونوميكالىق مودەل ەڭ باستىسى - ادام كاپيتالىن دامىتۋ. ءبىلىم سالاسىن دامىتۋ، ياعني ادام ءومىر بويى وقۋ كەرەك. ءبىلىمدى ادامدار سول العان ءبىلىمىن كاپيتالعا اينالدىرۋى كەرەك. مىسالى، ادامنىڭ العان ءبىلىمى ۇيالى تەلەفون شىعاراتىن كاپيتالعا اينالۋى كەرەك. بارلىق ەڭبەك كاپيتال بولۋى ءتيىس. ادام كاپيتالى دەگەنىمىز وسى.
جاپونيادا، مىسالى، ادامدار جىلىنا ءجۇز كىتاپ وقيدى، ال ەۋروپادا 50-60 كىتاپ، ازيادا ءبىر كىتاپ. تۇرمىستارى دا سوعان ساي. ادام كاپيتالى – ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا.
ەكىنشى باعىت - مەديتسينا. ياعني، دەنى ساۋ ادام ەلگە پايداسى تيەر ادام. سالىق تۇسىرەدى، ەڭبەك ەتەدى. ال اۋرۋ ادامنان پايدا جوق، كەرىسىنشە ۇكىمەتتەن قارجى الادى. سوندىقتان قوعامعا دەنى ساۋ ادام قاجەت. سۋيتسيد بويىنشا الەمدە 3-4 ورىندا تۇرمىز. جۇرەك، ديابەت، ونكولوگيا اۋرۋى بويىنشا دا الدىڭعى قاتاردامىز.
كەلەسى، ادامداردىڭ ەڭبەگىن ارتتىرۋ، ءومىر ۇزاقتىلىعى. قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا جاسى 2012 جىلعى ەسەپ بويىنشا قىرعىزداردان جارتى جاسقا، وزبەكتەردەن ءبىر جاسقا، اۋعانداردان ءبىر جارىم جاسقا تومەن ەكەن.
ەكونوميكانى دامىتۋ دەگەنىمىز جالپى ادامنىڭ ويىن وزگەرتۋ، ادام كاپيتالىن قالىپتاستىرۋ. ادام كاپيتالى مەن جالپى يننوۆاتسيانى دامىتساق، جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 30 % ءوسىم بەرەدى. ءۇش جىلدا بيۋدجەتتى ەكى ەسەگە وسىرەدى.
وسى اتالعان دۇنيەلەردىڭ بارلىعى باستى شەشىلۋ كەرەك ماسەلەلەر.
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
ءىنجۋ ومىرزاق،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
