2024 جىلى 13 ماۋسىمنان باستاپ، اقش قارجى مينيسترلىگى ماسكەۋ بيرجاسىن سانكتسيانىڭ جاڭا تىزىمىنە ەنگىزىپ، دوللار مەن ەۋرو ساۋداسىنىڭ توقتاتقانىن مالىمدەدى. ال رەسەي ورتالىق بانكى اقش دوللارىنا بايلانعان گونكونگ دوللارىمەن ساۋدا-ساتتىقتى توقتاتىپ تاستادى. ماسكەۋ بيرجاسىنا سالىنعان سانكتسيادان تەڭگە زارداپ شەگە مە؟ بۇل تۋرالى «ادىرناعا» Sana Analytics ورتالىعىنىڭ ەكونوميست ساراپشىسى قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ ايتىپ بەردى.
“بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مۇناي باعاسى تەڭگەنىڭ باعاسىنىڭ وزگەرىسىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىندىگىن تەك پاندەميا، ياعني 2019-2022 جىلداردىڭ ارالىعى كورسەتتى. قالعان ۋاقىتتاردى جوعارى كوررەلياتسيا جوق. دەگەنمەن، ەسكەرۋ كەرەك جايت، ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالارعا قاراجاتتى قامتاماسىز ەتىپ جۇرگەن ۇلتتىق قور قاراجاتتارى وسى مۇنايدان تۇسەتىن تابىس ەسەبىنەن جيناقتالادى. ودان تىس مۇناي ەكسپورتىنان تۇسەتىن كىرىس ەلدىڭ بيۋدجەتىنە جانە ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى. مۇناي باعاسى جوعارى بولعاندا، تەڭگە باعامى نىعايىپ، ال مۇناي باعاسى تومەندەگەندە، تەڭگە قۇنسىزدانۋى مۇمكىندىگى وتە جوعارى. ال، جوعارى كوررەلياتسياسى تومەن ارالىقتاردى قاراستىرعاندا ول كەزەڭدە قانشالىقتى ۇلتتىق قوردان ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيا بولعانىن باقىلاپ كورۋ كەرەك. ەگەر الەمدىك مۇناي باعاسى تۇسكەن كەزەڭدە قازاقستاندا ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيا جوعارى بولسا، وندا مۇناي باعامىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتانى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستى كورۋگە بولادى”-, دەدى ەكونوميست.
تەڭگە باعامىنىڭ قۇنسىزدانۋىنا مۇناي باعاسىنىڭ تۇسۋىنەن بولەك، بىرنەشە فاكتورلار بار.
“ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ ادەتتە بىرنەشە سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، ول ايتىپ وتكەنىمىزدەي مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، ەكىنشىسى، سىرتقى ساۋدا بايلانىسىنىڭ تاپشىلىعى، ءۇشىنشىسى، ينفلياتسيانىڭ جوعارى دەڭگەيى. الايدا، سوڭعى بولعان اعىمداعى تەڭگە قۇنىنىڭ ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى رەتىندە ۇلتتىق بانكتىڭ مونەتارلى ساياساتىنىڭ جۇمسارۋى، ازاماتتاردىڭ، ياعني نارىق مۇشەلەرى مەن وتاندىق ينۆەستورلاردىڭ شەت ەلدىك ۆاليۋتانى كوبىرەك ساتىپ الۋىنان بولۋى مۇمكىن. ودان تىس، باسقا مامانداردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، بۇل ۇلتتىق قوردىڭ شەت ەلدىك ۆاليۋتانى كونۆەرتاتسيالاۋ كولەمىنىڭ ازايۋى دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى بۇل قۇنسىزدانۋدى قالىپتى قۇبىلىس دەگەن. سەبەبى، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى مەن وسى اراداعى ۇلتتىق قوردان بولعان كونۆەرتاتسيا تەڭگەنى كۇشەيتتى. ەندى، ول كونۆەرتاتسيا مولشەرى شەگەرىلگەن سوڭ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قازىرگى 460 تەڭگە اينالاسىنداعى باعام ورتاشا نارىقتىق دەپ اتالۋى ورىندى. قىسقاسى، ۇلتتىق بانك تەڭگە قۇلدىراسا، قاراجاتى دوللارمەن جيناقتالىپ، ساقتالاتىن ۇلتتىق قوردان اقشانى الادى. ول دوللار بولادى، سوسىن ول دوللارعا تەڭگەنى ساتىپ الادى. ياعني، كونۆەرتاتسيالايدى. ناتيجەسىندە، تەڭگەگە سۇرانىس ارتادى. ءسويتىپ، تەڭگە اينالىمدا ازايعان سوڭ، ونىڭ قۇنى وسەدى. بۇل جالپى ۇلتتىق ۆاليۋتاعا سەنىم مەن تۇراقتىلىق ءۇشىن ۋشىققان جاعدايدا قابىلداناتىن شەشىم. بىراق، بۇل شەشىمگە ءبىزدىڭ كەيبىر ساراپشىلاردىڭ سىنمەن قاراۋ سەبەبى، بىرىنشىدەن، اقشا قازاقستان بولاشاعىنا دەپ قۇرىلعان ۇلتتىق قور ەسەبىنەن الىنادى. ەكىنشىدەن، ول تەك 2008 نەمەسە 2020 جىلعى پاندەميا سەكىلدى ۋشىققان كەزدەردە قابىلدانسا ءجون. ال، باسقا ۋاقىتتاردا ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. البەتتە، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقان سوڭ، بۇل شەشىمدى دە تۇسىنۋگە بولادى”-, دەيدى قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ.
“شەت ەل ونىمىنە تاۋەلدىمىز”
“تەڭگە باعامىنىڭ اۋىتقۋى قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق-يمپورتتىق وپەراتسيالارىنا دا اسەر ەتەدى. بىرىنشىدەن، ەكسپورتتى قاراستىرساق، تەڭگە باعامى تومەندەسە، ەكسپورتتىق تاۋارلاردىڭ باعاسى شەتەل ۆاليۋتاسىندا ارزاندايدى، بۇل ەكسپورتتى ىنتالاندىرۋى مۇمكىن. ياعني، وتاندىق ونىمدەرىمىزدىڭ باعاسى، ونىڭ ىشىندە وزىندىك قۇنى ارزانداسا بۇل ەكسپورتقا باعىتتالعان ونىمدەردى شەت ەلگە ساتۋعا كوبىرەك مۇمكىندىك تۋىنداتۋ مۇمكىن. بىزدە بۇل قىزمەتتە تەڭگە باعامىنا اسەرى بار دەپ نەگىزىنەن شيكىزاتتار مەن مۇناي-گاز سالاسىن ايتساق بولادى»، - دەيدى ول.
ەكىنشىدەن، يمپورتتى قاراستىرساق، تەڭگە باعامى تومەندەسە، يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ باعاسى قىمباتتايدى، بۇل يمپورت كولەمىن ازايتۋى مۇمكىن. بىزدەگى تەڭگە باعامىنىڭ ءوسۋى، يمپورت كولەمىن ارتتىردى. ەاەس ەلدەرىنەن، ياعني رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرىنەن كەلەتىن يمپورتتىق ونىمدەر نارىعىمىزدا كۇننەن كۇنگە ورىن جاۋلاپ جاتىر. قىتايدان كەلەتىن تاۋارلاردى دا وسى قاتارعا قوسۋعا بولادى. شەت ەل ونىمىنە تاۋەلدىمىز، سوندىقتان، بۇل ەرىكسىز ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ باعامىنىڭ اۋىتقۋىنا ارقاۋ بولىپ جاتىر»، - دەدى ەكونوميست مامان.
قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ رەسەيگە سالىنعان سانكتسيانىڭ قازاقستانعا اسەرى جايىندا مىنانى ايتتى.
“بۇل سانكتسيالار سالىنعان سوڭ رەسەيلىكتەردىڭ قازاقستانعا دوللار ءۇشىن اعىلىپ كەلە جاتىر دەگەن سىبىسى پايدا بولۋدا. شىن مانىندە مۇنداي ۇدەرىس بايقالمايدى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك توراعاسى دا بۇل اعىندى بولدىرماۋ ءۇشىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرمىز دەپ وتىر. سىبىستىڭ شىندىققا اينالۋىن اعىمداعى ۋاقىتتا مۇمكىن دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، بۇل بيرجادا سانكتسيا سالدارىنان ەلەۋلى وزگەرىستەر بولسا مۇمكىندىك بار. جاقىندا رەسەي قىتاي ءيۋانىن دە بيرجاداعى نەگىزگى ۆاليۋتانىڭ ءبىرى رەتىندە مويىنداۋى، ءارى بۇل ەلدىڭ سوڭعى ۋاقىتتا قىتايمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىسىن ەسكەرە وتىرا، قاۋەسەتتەر بولجاعانداي ۇلكەن ءبىر اعىن بولماۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، بالاما ۆاليۋتا بار. البەتتە، بۇل جاعداي ۋاقىت پەن ەكونوميكالىق اگەنتتەردىڭ مىنەز-قۇلقى قالاي وزگەرەتىندىگى تۋرالى ناقتى پىكىر ايتۋعا نەگىز بولا المايدى. دەگەنمەن، قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستىڭ، اسىرەسە ساۋدا-ساتتىقتىڭ بولۋى تەڭگەنىڭ رۋبلگە تاۋەلدىلىگىنە اكەلەدى. قازاقستانداعى رەسەيدەن كەلەتىن، ساتىپ الىناتىن تاۋارلاردىڭ قۇنى ءبىرىنشى رەتتە رەسەي رۋبلىنە تاۋەلدى. ال، ول وتاندىق نارىقتا تەڭگەمەن ساتىلعان سوڭ، تەڭگەنىڭ دە باعامىنا اسەر ەتەدى”، دەپ ءتۇسىندىردى قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ.
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
