ارداگەر پروكۋرور حاتيشا جۇماعۇلوۆا ايەلى سالتانات نۇكەنوۆانى اسا قاتىگەزدىكپەن ءولتىردى دەپ ايىپتالعان ەكس-مينيستر قۋاندىق بيشىمباەۆقا قاتىستى سوتتا مەملەكەتتىك ايىپتاۋشىلاردىڭ قىزمەتىنە جوعارى باعا بەردى. سوتتالۋشىنى قانداي جازا كۇتىپ تۇرعانى تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن جۇماعۇلوۆا تاجىريبەدەن باسقا دا قىلمىستارعا مىسالدار كەلتىردى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى Tengrinews.kz سايتىنا سىلتەمە جاساپ.
حاتيشا جۇماعۇلوۆا 1989 جىلدان باستاپ پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا قىزمەت اتقارىپ، وبلىستىق پروكۋراتۋرانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاداعى زاڭدىلىقتى قاداعالاۋ، سونداي-اق ازاماتتىق ىستەر بويىنشا سوت اكتىلەرى سالاسىندا ءبولىم باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارعان. ول ەكى اۋداننىڭ پروكۋرورى بولدى. 2023 جىلى جوعارعى سوتتىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى بولىمىندە باس پروكۋروردىڭ اعا كومەكشىسى بولىپ زەينەتكە شىقتى. پروكۋراتۋراداعى جالپى ءوتىلى - 34 جىل.
– ءسىز سوتتاردا مەملەكەتتىك ايىپتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىنە جەتەكشىلىك ەتتىڭىز. جۇمىسىڭىزدىڭ وسى بولىگى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
– بۇل سالانى قاداعالاۋعا ەكى اۋدان پروكۋرورى، سونىمەن قاتار 2017-2023 جىلدار ارالىعىندا باس پروكۋروردىڭ اعا كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارعان كەزىمدە مۇمكىندىك الدىم. مەملەكەتتىك ايىپتاۋشىنىڭ نەگىزگى ماقساتى سوتتا سوتتالۋشىنىڭ كىناسىن دالەلدەۋ ءۇشىن بارلىق زاڭدى دالەلدەمەلەردى قولدانۋ. جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋعا جول بەرمەڭىز جانە سوتتان جاساعان قىلمىسى ءۇشىن ءادىل جازا تاعايىنداۋدى سۇراڭىز.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى جازىقسىز ادامنىڭ سوتتالۋىنا جول بەرمەۋى كەرەك. ەگەر كىناسى دالەلدەنبەسە، وندا پروكۋرور تاعىلعان ايىپتى الىپ تاستاۋعا مىندەتتى، ياعني ءىس جۇزىندە سوتتان سوتتالۋشىنى اقتاۋدى سۇرايدى.
پروكۋروردىڭ سوت پروتسەسىندەگى ءرولى ايتارلىقتاي كوپ قىرلى. ول ءوز ميسسياسىن ورىنداۋ بارىسىندا جابىرلەنۋشىنىڭ دە، سوتتالۋشىنىڭ دا زاڭدى مۇددەلەرىن ەسكەرۋى ءتيىس. سوندىقتان پروكۋرورلار قىلمىستىق پروتسەسكە تارتىلعان بارلىق ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن ارقاشان ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ كەلگەن جانە جالعاستىرۋدا.
– بۇكىل الەم بيشىمباەۆتىڭ سوتىن كورىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ سوت جۇيەسىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي. سوت پروتسەسى ونلاين كورسەتىلىپ، سوتقا قاتىسۋشىلار ءبىر تۇندە تانىمال بولدى. مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى ايجان ايماعانوۆا دا شەت قالمادى. ادامدار ونىڭ ادالدىعى مەن كاسىبيلىگىنە ءتانتى. ارىپتەسىڭىزدىڭ جۇمىسىن قالاي باعالايسىز؟
– بىردەن ايتا كەتەيىن، پروكۋراتۋرادا ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن لايىقتى ماماندار كوپ. ال ولاردىڭ قاتارىندا، ءسوزسىز، ءبىزدىڭ ايجان، ەكىنشى مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى ساياحات نۇربەكوۆ بار. وسىنداي لايىقتى ورىنباساردىڭ ءوسىپ شىققانىنا وتە قۋانىشتىمىن.
ارينە، مەن ادۆوكات جانە پروكۋراتۋرانىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى رەتىندە مەملەكەتتىك ايىپتاۋدى قولداۋدا كەيبىر ەموتسيالاردى كورىپ تۇرمىن. بىراق بۇل ونسىز بولمايدى. ەشكىم كەرەمەت ەمەس. ءوزىڭىز باعالاڭىز، بۇكىل الەم ءسىزدىڭ ءاربىر قيمىلىڭىز بەن ءسوزىڭىزدى باقىلاپ تۇرعاندا، مۇنداي كۇردەلى پروتسەستى ءمىنسىز جۇرگىزۋ وتە قيىن.
وسى نازىك قىز بەن ونىڭ ارىپتەسىنىڭ يىعىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى. بۇل ادام پسيحيكاسىنا ۇلكەن قىسىم.
ارينە، پروكۋرور ءوز قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا مۇنداي جاعدايلارعا دايىن بولۋى كەرەك، بىراق بۇعان توتەپ بەرۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا تەمىردەي ەرىك-جىگەر مەن ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ كەرەك. سوندىقتان سۋديا دا، ءبىزدىڭ جاس ارىپتەستەر دە مۇنى ءساتتى اتقارىپ جاتىر دەپ ويلايمىن.
– مەنى بيشىمباەۆ قانداي جازا الادى دەگەن سۇراق قاتتى مازالايدى. كوپشىلىگى ونى ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى تالاپ ەتۋدە. ءسىز تاجىريبەلى زاڭگەر جانە بۇرىنعى پروكۋرور رەتىندە جازاعا قاتىستى ءوز بولجامىڭىزدى ايتا الاسىز با؟ سوت ونى ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋى مۇمكىن بە؟
– سۇراق، ارينە، قىزىق. مەن جازالاۋ ماسەلەلەرى سوتتىڭ، بۇل جاعدايدا القابيلەردىڭ ايرىقشا قۇزىرەتى ەكەنىن بىردەن ايتايىن. سوندىقتان، بيشىمباەۆتىڭ قانشا جىل الاتىنىن الدىن الا ايتۋ دۇرىس ەمەس جانە كاسىپقويلىققا جاتپايدى دەپ ويلايمىن. بۇعان قوسا، بىرەۋلەر مۇنى قازىلار القاسىنا قىسىم كورسەتۋ دەپ ساناۋى مۇمكىن. پىكىر ايتۋعا قۇقىعىم جوق.
بىراق، وسىنداي سۇراقتى كۇتىپ، سۇحبات الدىندا مەن ادام ءولتىرۋ ىستەرى بويىنشا سوت تاجىريبەسىنە ەرەكشە قاتىگەزدىكپەن قارادىم جانە مۇنداي ىستەر بويىنشا سوتتالۋشىعا قانداي جازا تاعايىندالعانىن قاراستىردىم.
مەن سوت تاجىريبەسىنەن بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن.
2020 جىلى اقمولا وبلىسىندا القابيلەر بەلياكوۆقا كىنالى ۇكىمدى قايتاردى، ول ماس كۇيىندە دوسى كۋنتسەۆانى ەرەكشە قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەن. اۋەلى ونى كىرپىشپەن ۇرىپ-سوعادى، سودان كەيىن ءتىرى كەزىندە ماتراسپەن جاۋىپ، ورتەپ جىبەرەدى. ناتيجەسىندە كۋنتسەۆا كۇيىكتەن قايتىس بولدى. سوت بەلياكوۆتى 15 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.
سول 2020 جىلى شقو-دا ەرمولاەۆ قىزعانىش سالدارىنان الكوگولدىك ماساڭ كۇيدە ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايەلى ەرمولاەۆا ا.-نى بورەنەمەن ۇرىپ-سوعىپ ولتىرگەنى انىقتالدى، يىق سۇيەگىنىڭ كوپتەگەن سىنىقتارى، جابىق باسسۇيەك-مي جاراقاتى، سونىڭ سالدارىنان ميدىڭ قابىقشالارىنىڭ استىنا قان قۇيىلۋ، قابىرعانىڭ كوپتەگەن سىنۋى، وكپەنىڭ جارىلۋى. بارلىعى كەم دەگەندە 52 تراۆماتيكالىق سوققى ەسەپتەلدى. ەرمولاەۆ 15 جىلعا سوتتالدى.
الماتى وبلىسىندا تۇردۋباكيەۆ بىرگە تۇراتىن زلوبينانى ايۋاندىقپەن ولتىرگەنى ءۇشىن 16 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
جانجال كەزىندە سوتتالۋشى جابىرلەنۋشىگە بىرنەشە رەت پىشاق سۇعىپ العان. ءتىلىن كەسىپ تاستاعىسى كەلىپ، پىشاقپەن اۋزى مەن بەتىن كەسىپ تاستاعان. زلوبينانىڭ دەنەسىنەن 31 پىشاق جاراقاتى تابىلدى.
ال مۇنداي مىسالدار وتە كوپ.
ادەتتە، ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامدى ولتىرگەنى ءۇشىن ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن سوتتى بولعان. ءبىر قىزىعى، سوڭعى ءۇش جىلدا القابيلەر ەرەكشە قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەن بىردە-ءبىر ادام ءۇشىن ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن قولدانباعان.
بۇل زاڭ بارلىق القابيلەردىڭ كەلىسىمىن تالاپ ەتەتىندىكتەن بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى بىرەۋى قارسى بولسا، سوتتىڭ ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا قۇقىعى جوق.
جالپى، جازا تاعايىنداۋ ماسەلەسى ءار جاعدايدا جەكە جانە كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى ەكەنىن ايتايىن: كىسى ءولتىرۋدىڭ سەبەپتەرى مەن ماقساتتارى، سوتتالعان ادامنىڭ جەكە باسى، ونىڭ وكىنۋى، قىلمىسقا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى مىنەز-قۇلقى جانە ت.ب. جاعدايلار.
تالقىلانىپ وتىرعان ءىستىڭ ءمان-جايىنا جاقىن ۇقساس قىلمىستار ءۇشىن 20 جىلعا جانە ودان دا كوپ مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازا تاعايىنداۋ جاعدايلارى سيرەك كەزدەسەدى.
ءوز اتىمنان قوسىمشا ايتايىن، پروكۋرور دا، سوت تا زاڭمەن جۇكتەلگەن مىندەتتەرگە بايلانىستى قوعامدىق پىكىردىڭ جەتەگىندە جۇرە المايدى. قانشا قيىن بولسا دا، ءبىز زاڭگەرمىز، زاڭنىڭ ءارپىن عانا باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك. ايتپەسە لينچكە ۇشىراعان كەزگە قايتامىز.
وسى پروتسەستى باقىلاپ جۇرگەن بارلىق ازاماتتارىمىزدى سابىرلى بولۋعا جانە ادىلدىككە سەنۋگە شاقىرامىن.
