جاقىندا ءبىز تۇرىپ جاتقان ءۇيدىڭ قاراما-قارسىسىندا ورنالاسقان مەكتەپتىڭ قاقپاسىنا قاراي شامامەن 4-5-سىنىپتاردا وقيتىن ەكى قىز بالا اياڭداپ بارا جاتتى. ۇستىنە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى – قوس ەتەك جەلبىرى بار، سارعالداق تۇستەس ادەمى كويلەك كيگەن. كويلەكتىڭ سىرتىندا قىزىل كامزولدارى بار. شاماسى جاقىندا بولاتىن ناۋرىز مەرەكەسىنە ارناپ كورىنىس قوياتىن بولۋى كەرەك. كوزگە وتتاي باسىلاتىنى – شاشتارىنا تاققان شاشباۋى. سىڭعىر-سىڭعىر ەتكەن شولپىلارىنا قاستارىنان ءوتىپ بارا جاتقان شاعىن اۋداننىڭ اسىعىس جۇرتى ەرىكسىز بۇرىلىپ، قاراپ ءوتىپ جاتتى. ءبىر ساتتە الگى ەكى قىزدىڭ ويىنا الدەنە ءتۇستى مە ەكەن، كەشىگىپ قالمايىق دەگەندەي ءبىر-بىرىنە ىمدادى دا مەكتەپتىڭ ەسىگىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. شاشتارىنداعى شاشباۋى سىڭعىرلاعان نازىك ءۇنى ۇزاپ بارىپ، ارى قاراي ۇزىلىسكە شىققان وقۋشىلاردىڭ شۋلاعان داۋسىنا ۇلاسىپ، ەستىلمەي كەتتى. ءبىر كەزدەرى ءوزىم دە مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە حيميا پانىنەن بەرەتىن ءجاميلا اپايدىڭ: «قىزدار، شاشباۋدىڭ داۋسىن قاتتى شىعارماي، بارىنشا سىلدىرلاتپاي جۇرەدى، ۇيات بولادى» دەگەن ەسكەرتپەسى ەسىمە ءتۇسىپ، ەرىكسىز جىميدىم. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەپ، قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان اتا-بابامىز قىزىنا تاققان اشەكەيىنىڭ دە ءمان-ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. قازاق قىزدارىنىڭ باسىنا ۇكىلى ساۋكەلە كيگىزىپ، قۇلاعىنا سىرعا تاعۋى، ساۋساعىنا ساقينا، بىلەگىنە بىلەزىك كيۋى، بەلىنە بەلدىك بۋىنىپ، شاشىنا شولپى قاداۋى ولاردىڭ پاراساتىنىڭ بيىكتىگىن، ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ جوعارىلىعىن تانىتادى. ال وسى قىمبات اشەكەي بۇيىمداردى تاعۋدىڭ وزىندىك قاتاڭ قاعيداسى بار.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
قانىمدى قايناتتى قۇرعىر.
شىق-شىق جۇرەككە تيەدى،
كۇلپارا تالقان بوپ سىڭعىر، – دەپ جىرلاعان ماعجان اقىننىڭ ولەڭىنەن دە شاشباۋ تاققان قىزدىڭ اسا كورىكتى، سىمباتتى، قىلىقتى كورىنەتىنىن بايقايمىز. «شاشتى جەرگە تاستاما!»، «شاشىڭدى جيناپ ءجۇر!» – دەپ تىيىم سالعان اتا-بابامىز ادامنىڭ شاشىن كەز كەلگەن جەرگە تاستامايدى. ويتكەنى ايەل شاشىنىڭ ۇشىندا تىرشىلىكتىڭ كۇشى بار دەپ ەسەپتەلگەن. وسى نانىم-سەنىمگە سايكەس قىزداردىڭ شاشىن قيماي، بۇرىم ەتىپ ءوسىرىپ قويادى. ونىڭ ۇشىنا شولپى، شاشباۋ بايلايدى. شاشباۋ – ورىلگەن بۇرىمنىڭ ۇشىن بەكىتەتىن ساندىك بۇيىم. ول كۇمىس تيىن، مارجان قادالعان باۋى بار كۇيىندە كەزدەسەدى. شاشباۋدى كۇمىستەن قاقتاپ جاسايدى، وعان ءتۇرلى-ءتۇستى اسىل تاستاردى ورناتادى، مونشاق تىزىلگەن ۇزىن كۇمىس شىنجىرلى باۋى بار تۇرلەرى ءجيى تاراعان. ول جاسالعان ماتەريالىنا بايلانىستى التىن شاشباۋ، كۇمىس شاشباۋ، ءتىللا شاشباۋ دەپ اتالادى. بۇرىندارى قازاقتار «شاشباۋ شاش اراسىنداعى جىن-شايتان-دى قاشىرادى» – دەپ يلانعان. ال شولپى بولسا، كۇمىس نەمەسە التىن تيىندار قادالعان شاشباۋ. قازاقتاردىڭ ەجەلگى نانىم-سەنىمى بويىنشا، بۇرىمداعى شولپى سىڭعىرى بويجەتكەندى قارا نيەتتى كۇشتەردەن قورعاۋعا كومەكتەسەدى. شولپىنى قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر تاعادى. شولپىنىڭ تۇرلەرى: ۇزبەلى شولپى، كوزدى شولپى، قوزالى شولپى، شىنجىرلى شولپى، قوس ۇزبەلى شولپى، مارجاندى شولپى، مەرۋەرتتى شولپى، اقىقتى شولپى، تاعى سول سياقتى. ولاردىڭ سالماعى 3 كەلىگە دەيىن جەتكەن. جاس قىزدار ءۇشىن كىشكەنە كۇمىس قوڭىراۋشالاردى ۇزبەلەپ تە شولپى جاسايدى. ونىڭ سىڭعىرلاعان ءۇنى ادەمى جاراسىپ تۇرادى. شولپى بويجەتكەننىڭ بويىندا ويلىلىق، زەردەلىلىك، بيازىلىق ءتارىزدى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرادى. كەۋدەسىنە وڭىرجيەك، شاشىنا شولپى تاققان قىزدىڭ موينى قۇرىقتاي بولىپ وسكەن، بويىن تىك ۇستاعان، دەنە بىتىمىنە كوڭىل بولگەن. اناسى قاشاندا قىزىنا: «قاتتى جۇگىرمە، وقىس قوزعالما، شولپىڭ قاتتى سىڭعىرلاسا سەنى ادەپسىز قىز دەيدى» – دەپ تاربيەلەگەن. شاشتەڭگە – كۇمىس، التىن تيىنداردى تىزبەلەپ جاساعان شولپىنىڭ ءبىر ءتۇرى. شاشتەڭگەنى قىزدارعا مەزگىلسىز جۇرمەۋى ءۇشىن تاعىپ قويادى. ويتكەنى كەشكىلىك ونىڭ سىڭعىرى قىز بالانىڭ ءالى دالادا قىدىرىپ جۇرگەنىن جان-جاعىنداعىلارعا «حابارلاپ» تۇرادى. بويجەتكەن قىز بالانىڭ ءجۇرىسىن، قيمىلىن جوندەۋ ءۇشىن قوڭىراۋلى شولپىنى قولدانعان. قوڭىراۋلى شولپىنى تاققان قىز بالانىڭ كەلە جاتقانىن ەستىگەندە، ۇيدەگى ۇلكەندەر قالجىڭىن توقتاتسا، بۇل دىبىس جاستاردى ەلەڭ ەتكىزىپ، جيناقى وتىرۋعا تاربيەلەگەن، ەكىنشى جاعىنان قىز بالاعا دەگەن قۇرمەتتى بىلدىرەدى. ال بويجەتكەن قىزدار مەن كەلىنشەكتەردىڭ ءۇي شارۋاسىن جاساعاندا بۇرىمدى شاڭ-توزاڭنان، كۇن كوزىنەن قورعاۋ ءۇشىن كيگەن شاشقاپ دەگەن بۇيىمى دا بولعان. ول ماقپال، شۇعا، بارقىت، ماۋىتى سياقتى كوك، قىزىل، قارا ءتۇستى ماتالاردان تىگىلىپ، جەلكەدەن بەلگە جەتەتىن ەتىپ بۇرىمنىڭ جۋاندىعىنا قاراي ءپىشىلىپ تىگىلەدى، كەستەلەنەدى. جوعارى جانە تومەنگى جاعىنان ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلىپ، زەر، وقا، مونشاقپەن اشەكەيلەنەدى. ونى جاس كەلىندەر ءجۇن ساباۋ، كيىز باسۋ، شي تارتۋ، مال ساۋ سياقتى جۇمىستارعا ارالاسقان كەزدە، تازالىق ساقتاۋ ماقساتىندا كيگەن. ءبىر عانا شاشقا ارنالعان ساندىك بۇيىمداردىڭ ءوزى سان ءتۇرلى. شاشباۋدى قازىرگى تاڭدا كوبىنە تەك ارنايى كونتسەرتتىك باعدارلامالار مەن ۇلتتىق مەرەكەلەردە عانا ارا-تۇرا ۇلتتىق كيىم كيگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ شاشىنان كورۋگە بولادى. ال كۇندەلىكتى تۇرمىستا تاعىپ، قولدانىپ جۇرگەندەر ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا تەرەڭ ءسىڭىرىپ، مىقتاپ ساقتاپ قالعان ىلەۋدە ءبىر وتباسىنىڭ ساۋساقپەن سانارلىق قانا قىزدارى. شاشباۋدان گورى قازاقى سىرعا مەن القانى، جۇزىك پەن ساقينانىڭ سان الۋانىن بۇگىنگى قازاق قىزدارى كوپ قولدانادى. بىراق كەيبىر نازىك جاندىلاردىڭ باداناداي قىلىپ قۇداعي ساقينا، قالىڭدىق ساقينالارىن ورىنسىز تاعىپ جۇرگەندەرىن دە كورەسىڭ. نەگىزى ساقينانىڭ دا جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جاس قىزدارعا، كەلىنشەكتەرگە، ەگدە جاستاعى ايەلدەرگە ارنالعان تۇرلەرى بولاتىنىن ءبىلىپ، سوعان ساي قولدانعان ءجون. الدىمەن، ساقينا مەن جۇزىكتىڭ ايىرماسىن ايتساق، اسىل تاستاردان كوز قوندىرىلعانىن جۇزىك دەپ، تاسى جوق تەك التىن، كۇمىستىڭ وزىنەن عانا كوز شىعارعانىن ساقينا، كوزى جوق شىعىر تۇرىندەگىسىن بالداق دەپ اتايدى. ساقينا مەن جۇزىكتەردىڭ كيەلىلىگى مەن قاسيەتىن باعالاۋعا قاتىستى قازاقتار اراسىندا كەڭ تاراعان تۇسىنىكتەر ءجيى كەزدەسەدى. ەرتەدە قازاقتار ايەلدىڭ قولىندا نە جۇزىگى، نە ساقيناسى بولۋى كەرەك دەپ ساناعان، ول بولماعان جاعدايدا دايىنداعان تاعامىن ارام دەپ بىلگەن. كۇمىستەن ساقينا، جۇزىك سالعان ايەل قولىنان ىشكەن سۋسىندى قوناق ادال دەپ، ءسۇيسىنىپ ىشكەن. شىنىندا دا كۇمىستىڭ ەمدىك قاسيەتى قازىرگى مەديتسينادا دالەلدەنگەن. ال قازاق ەمشىلەرى وتە ەرتە زامانداردا-اق كۇمىستىڭ قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعان. عالىمدار بولسا، كۇمىستىڭ بۇل قاسيەتتەرىنە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا عانا ءمان بەرىپ، زەرتتەي باستاپتى. كۇمىس (لات. Argentum, Ag) – ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىنىنىڭ ءى توبىنداعى اتومدىق ءنومىرى 47, اتومدىق ماسساسى 107,88 بولاتىن حيميالىق ەلەمەنت. كۇمىستىڭ ەرەكشەلىگى سۋمەن ارەكەتتەسكەندە يوندالىپ، ونىڭ قۇرامىندا ۇزاق ساقتالادى. سوندىقتان كۇمىس قوسىلعان سۋ اعزاداعى كوپتەگەن زياندى ميكرواعزالاردى جويادى. ادام اعزاسىنىڭ تۇماۋ جانە جۇقپالى اۋرۋلارعا توتەپ بەرە الماۋىنىڭ سەبەبى يممۋندىق جۇيەدەگى كۇمىستىڭ ازايۋىنان بولادى. كۇمىس تەك قانا اۋرۋ تۋدىراتىن ەلەمەنتتەردى جويىپ قويماي، اعزادان زياندى توكسيندەر مەن ميكروبتاردى شىعارادى. ءتىپتى، اعزادا از عانا كۇمىس جەتىسپەۋشىلىگى بايقالعان جاعدايدا ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى تومەندەپ، قورعانىش قاسيەتى ازايىپ، تەز شارشاۋ پايدا بولادى. شەتەلدىك دارىگەر روبەرت بەكەر كۇمىس يوندارى ادام اعزاسىنداعى جاسۋشالاردىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتە الاتىندىعىن دالەلدەگەن. ول ءوزىنىڭ عىلىمي كىتابىندا كۇمىس يوندارىنىڭ قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنا شالدىققان ادامداردىڭ جاسۋشالارىن قايتا ءتىرىلتىپ، كوبەيۋىنە كومەگى بارلىعىن جازعان. ال قازاق حالقى كۇمىستىڭ پايداسىن قاعازعا قاتتاپ جازباعانىمەن كۇندەلىكتى ومىرىندە جەتىك بىلگەن. قازاقتىڭ ۇعىمىندا كۇمىس تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ بەلگىسى. تەك اشەكەي بۇيىمدار عانا ەمەس، تۇرمىس زاتتارى، جيھاز، ەر-تۇرماندار دا كۇمىسپەن كۇپتەلگەن. كۇمىستەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ تاربيەلىك مانىنە توقتالساق، الدىمەن قۇستۇمسىق جۇزىك پەن قۇداعي جۇزىك تۋرالى ءسوز قوزعاعانىمىز دۇرىس. قۇستۇمسىق جۇزىكتى بويجەتكەن قىزدار تاققان، بۇل جۇزىك – باقىتتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ، قۇس ءتارىزدى ەركىندىكتىڭ بەلگىسى. ءداستۇر بويىنشا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزىنىڭ قولىنداعى قۇستۇمسىق جۇزىكتى اناسى شەشىپ الىپ، قىز جاساۋىمەن بىرگە ورامالعا ءتۇيىپ، ساندىعىنا سالىپ جىبەرەتىن بولعان. بۇل جۇزىك قىز جاعدايىنىڭ حابارشىسى رەتىندە كەيىن قايتىپ كەلۋى كەرەك. سوندىقتان قىزدىڭ توركىن جاعىنان ونىڭ قال-جاعدايىن بىلۋگە بارعان ىنىلەرى وسى قۇستۇمسىق جۇزىكتى قايتىپ اكەلسە، قىزدىڭ اناسى قاتتى قۋانىپ، قۇداعايىم قىزىما ءوز قىزىنداي قارايدى ەكەن دەپ، اۋىل اراسىنا كىشىگىرىم توي جاساعان. قازاق داستۇرىندە كەلىن بولىپ تۇسكەن قىزعا ەنەسى ارنايى تىككەن وتاۋىڭ بيىك بولسىن، دەپ وتاۋجۇزىك سوقتىرعان. اتىنان-اق ءبىلىنىپ تۇرعانداي، وتاۋ جۇزىك – وتاۋدى بەينەلەيدى. بۇل جۇزىكتى قالىڭدىقتىڭ ساۋساعىنا كۇيەۋىنىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرۋشى رەتىندە كيگىزگەن. جۇزىكتىڭ ءۇستى كونۋس ءتارىزدى بولىپ جاسالادى. ياعني، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە ساندىك بۇيىم بولىپ ەسەپتەلەتىن جۇزىكتەردىڭ ماعىنالى ماقساتى بولاتىندىعىن اتا-بابالارىمىز ۇستانعان وسى سالتتان كورۋگە بولادى. قازاق حالقىنىڭ سالتىنداعى قۇداعيلارعا ۇسىنىلاتىن قۇداعي جۇزىك – زور سىي-قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. ول باسقا جۇزىكتەرگە ۇقسامايدى. ەكى ساۋساققا قاتار كيىلەتىن، ەكى شەڭبەردەن تۇراتىن جۇزىك ۇستىڭگى بەتى ءبىرتۇتاس بولىپ كەلەتىن ۇلت ونەرىندەگى بىرەگەي دۇنيە. ەرەكشەلىگى – جاس جۇبايلاردىڭ جۇبى جازىلماسىن، ەكەۋى بىرىگىپ تاتۋ وتباسى بولسىن دەگەندى مەڭزەيدى. قۇداعي جۇزىكتى قالىڭدىقتىڭ شەشەسى قۇداعايىنا ءوزىنىڭ قىزىنا مەيىرىممەن قاراۋى ءۇشىن جانە قۇداندالى ەكى رۋدىڭ ءبىر-بىرىنە ىنتىماعى ءۇشىن سىيعا تارتاتىن. قۇداعي جۇزىك – ادامدار اراسىنداعى سىيلاستىقتىڭ، ادامدارعا كورسەتىلگەن ءىلتيپاتتىڭ، قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. «قۇلاعىڭا التىن سىرعا» دەپ ەسكەرتىپ، «سىرعا سالۋ» ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان قازاق حالقىنىڭ عۇرپىندا، سىرعانىڭ الار ورنى تىپتەن ەرەكشە. قىزىن قىرقىنان شىعارا سالىسىمەن سىرعالىعىن تارىنىڭ دانىمەن ۋقالاپ، ەتىن ءولتىرىپ، سىرعا تاعۋعا دايىنداعان. قازاقتا قىز بالانىڭ قۇلاعىن كوبىنە جەتى جاستان اسقاندا تەسكەن. قۇلاعى تەسىلگەن قىز، كەشەگى قۋىرشاق پەن دوپ قۋالاپ وينايتىن جاس بالا ەمەس. سىرعا سالۋ ەرتەڭ كەلىن بولۋعا دايىندىقتىڭ العاشقى قادامى ىسپەتتەس. ۇلكەندەر «سەن ەندى سىرعالى قىز بولدىڭ» دەپ اقىرىنداپ ءتۇسىندىرىپ، ءۇي تىرشىلىگىنە باۋلىعان. قۇلاققا سىرعا تاققان ۋاقىتتا «قۇلاعىڭ اۋىرماسىن، جامانشىلىق ەستىمە، بەتىڭ اجارلى بولسىن، اۋىرعان جاعدايدا، قويدىڭ سىڭعىرىعىن جاق» دەگەندەي جاقسى سوزدەرمەن ىرىمداپ، ءتىل- كوزدەن ساقتار تۇمار بولسىن دەپ تە تاعاتىن بولعان. ال سىرعا سالىنعان قىز ءوز دارەجەسىنە ساي قىزمەت جاساپ، ءۇي تىرلىگىنە ماشىقتانا باستاعان. سىرعاسى انادايدان «مەنمۇندالاپ» تۇرعاندىقتان وعان بوگدە جىگىتتەر كوز سالا الماعان. قازاق ايەلدەرى سىرعانى بالا كەزىنەن قارتايعانشا تاعادى. سىرعانىڭ دا تۇرلەرى جانە تاعۋ رەتى بار. سىرعالار نەگىزىنەن ەكى توپقا بولىنەدى: جالپاق سىرعالار، كولەمدى سىرعالار، ساباقتى سىرعا، سالپىنشاق سىرعا، سيراقتى سىرعا، اياقتى سىرعا، تامشىلى سىرعا، شاشاقتى سىرعا بولىپ كەتە بەرەدى. ورىس زەرتتەۋشىسى ي.گ. اندرەەۆ بىلاي دەپ جازادى: «قازاق ايەلدەرى مۇرنىنا كىشكەنتاي كۇمىس سىرعا تاعىپ جۇرەدى، وسى ارقىلى اكەسىنىڭ ەڭ سۇيىكتى قىزى ەكەنىن اڭعارتقان. ساۋساقتارىنا جۇزىكتى مولىنان سالادى: ال قۇلاقتارىنا كوبىنە ءىنجۋ قاداعان ۇزىنشا سىرعالار تاعادى». وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاق تۇرمىسىندا مۇرىنعا سىرعا تاعۋ ءداستۇرى بولعاندىعىن بولجاي الامىز. قالىڭدىق جاسىنا جەتكەن قىزداردىڭ سىرعالارىندا كۇننىڭ، جۇلدىزدىڭ، ايدىڭ، ال سالپىنشاقتارىندا تۇقىمنىڭ، گۇل جاپىراقشالارىنىڭ، داندەردىڭ بولۋى وزىنەن تارايتىن ۇرپاقتىڭ كوپ بولۋىن مەڭزەيدى. ورتا ازيا ايەلدەرى كولەمى ۇلكەن سىرعالار تاققان. كولەمى ۇلعايعان سايىن سىرعا باعالى ءارى اسەم بولىپ تابىلاتىندىقتان ايەل مارتەبەسىن اسقاقتاتا تۇسكەن. بۇنداي اۋىر كۇمىس سىرعالاردى جيىن-تويلاردا عانا تاققان. قازىرگى تاڭدا كوڭىل قۋانتارلىق ءبىر جايت، قازاقتىڭ ۇلتتىق اشەكەي، ساندىك بۇيىمدارى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اراسىندا قايتا سانگە اينالىپ، ءتىپتى ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. دەگەنمەن ۇيدە دە، تاربيە وشاقتارىندا دا اشەكەي بۇيىمدى تاعىپ قانا قويماي، ونى رەتىمەن، ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنىپ تاعۋ جاعى كوبىرەك ۇيرەتىلگەنى دۇرىس.
جادىرا جاقسىتاي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
