دەموگرافيالىق عىلىمىنىڭ دەرەكتەرى مەن اقپاراتتارى ءجيى وزگەرىپ اۋىسىپ وتىرادى. قازىرگى دەموگرافيالىق وزگەرىستەرگە قاتىستى اشىق تولىققاندى جانە وسى ءساتتى كورسەتەتىن ارنايى دەرەككوزدەر بار (Worldometer - real time world statistics (worldometers.info)). حالىقتىڭ ءوسۋى نەمەسە ازايۋى، تۋ مەن ءولىمنىڭ اراقاتىناسى، جىلدار بويىنشا عانا، سونىمەن بىرگە ايماقتىق قوزعالۋ، ورىن اۋىستىرۋ تۇرعىلىقتى جەرى، جۇمىسى بويىنشا ميگراتسيا ماسەلەسىنىڭ دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەردەگى عىلىمي ناتيجەلەرگە جاڭاشا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. دەموگرافيانىڭ باسقا عىلىمداردان ايىرماشىلىعى بۇكىل رەپرودۋكتيۆتى سالانى قامتيدى، ادام پوپۋلياتسياسىن، ونىڭ كوبەيۋىنىڭ پارامەترلەرى مەن سۋبەكتىلەرىن جالپى، بارلىق ءوندىرىس تسيكلدەرىن سيپاتتايدى، تۋىلعان ساتتەن باستاپ اقىرعى قايتىس بولعانعا دەيىنگى ۇرپاقتار جيىنتىعىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەيدى.
سونىمەن قاتار، دەموگرافيا باسقا عىلىمدارمەن تىعىز بايلانىستا. قازىرگى قوعامدىق ءومىردىڭ ءتورت سالاسىندا: مەملەكەت، ازاماتتىق قوعام، نارىق جانە دەمورەپرودۋكتسيا وزىندىك «ءتارتىبى» بار باعىتتى زەرتتەۋلەر جاسالۋدا. دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋدە دەموگراف تاريحشىلار قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق جاعىن قامتۋعا جانە ونى ءبىر جاعىنان جەكە تالداۋعا ۇمتىلادى. بۇل زەرتتەۋ «ءتارتىبى» دەموگرافتاردان ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمدى، پانارالىق زەرتتەۋ تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن جانە ۇنەمى قوعامداعى وزگەرسىتەرىن پروگرنوز جاسايتىن مامانعا اينىلدارادى. قازىر تاريح ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىندا «تاريحي دەموگرافيا» ءپانى جۇرەدى. تاريحي دەموگرافيانىڭ وقىتۋداعى قاجەتتى زەرتتەۋلەردىڭ باسىم بولىگى شەتەل ادەبيەتتەرى بولىپ تابىلادى. كەڭەستىك داۋىردەگى دەموگرافيالىق كاتاكليزمدەردىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى جاريالانبادى.
كسرو-دا 1920 جىلدارى دەموگرافيالىق وقيعالاردى تىركەۋ باستالىپ، 1926 جىلى حالىق ساناعى جۇرگىزىلدى. بۇل ساناقتى جۇرگىزۋ نەگىزىنەن شەتەلدىك زەرتتەۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ ىسكە استى. 1930 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىندا دەموگرافيالىق ينستيتۋت اشىلدى. بۇل ينستيتۋت العاش رەت دەموگرافيالىق پروگنوزدى ۇسىندى. بىراق وسى ستاتيستيكالىق اقپاراتتارعا «قۇپيالىق» مارتەبە بەرىلىپ، بۇل مەكەمەنى جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كەڭەستىك دەموگرافيا عىلىمىندا 1920-1940 جىلدار «كولەڭكەلى كەزەڭگە» اينالدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سوعىسقا دەيىنگى جىلدارداعى قۇجاتتىق مالىمەتتەر جاسىرىن قويمالارعا جىبەرىلدى. 1959 جىلدارى دەموگرافيالىق ىزدەنىستەر قايتا جاڭعىردى. عىلىم اكادەمياسى جانىنان دەموگرافيا سەكتسياسى اشىلىپ، ستاتيستيكالىق ورتالىقتا ەڭبەك رەسۋرستارىن سەكتورى پايدا بولدى. زەرتتەۋدىڭ قيىندىعىن وداقتىق رەسپۋبليكالارداعى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ ارتۇرلىلىگى ءوزىنىڭ اسەرىن بەردى. كسرو-نىڭ پريبالتيكا، بەلورۋسسيا، گرۋزيا سياقتى مەملكەتتەردەگى دەموگرافيالىق احۋال دامىعان مەملەكەتتەرگە ءتان سيپاتتا بولسا، قازاقستانداعى دەموگرافيالىق ءۇردىستىڭ داعدارىستى كەزەڭدەرىنىڭ ەكونوميكالىق سيپاتىنان انىق بايقالدى. حح عاسىردىڭ 60-80 جىلدارى ساناق مالىمەتتەرى قوعام ىشىندەگى كۇردەلى ماسەلەرەلردى اشىپ بەردى. ونىڭ باستى سەبەبى كوپتەگەن «قۇپيا» مارتەبەسىندەگى قۇجاتتارعا قولجەتىمدىلىك پەن الەۋمەتتانۋعا باعىتتالعان زەرتتەۋلەرگە عىلىمي سۇرانىستىڭ پايدا بولۋى جانە شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي ناتيجەلەرىنىڭ تانىمالدىعىنان تۋىندادى.
حح عاسىردىڭ 90 جىلدارىندا دا دەموگرافيالىق ۇدەرىستەر بويىنشا جوو -دا ارنايى كۋرستار وقىتىلا باستادى. ونىڭ ىشىندە قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە «XIX-XX عع قازاقستاناداعى دەموگرافيالىق ۇردىستەر مەن وزگەرىستەر» اتتى كۋرس وقىتىلدى. بۇل كۋرس مازمۇندىق جاعىنان ەرەكشە بولدى. قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق قۇرامى مەن وزگەرىستەرى، جانۇيالىق قاتىناستار مەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي تاعدىرىن زەرتتەۋدە جاڭا الەۋمەتتىك تاسىلدەردى قولدانۋعا باعىتتالعان ءپان بولدى. العاش رەت ساۋالناما قۇراستىرۋ، اقپاراتتى تالداۋ، باعا بەرۋ، رەسپوندەنتتەر اقپاراتىن جيناقتاپ، ونىمەن جۇمىس جاساۋ داعدىلارىنا كوڭىل ءبولىندى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋ تەحنيكاسىن باقىلاۋ، سالىستىرۋ، ولشەۋ مەن تالداۋدى تاڭداعان تاقىرىبىمىز بويىنشا قولداندىق. ەڭ الدىمەن تاقىرىپتى تاڭداۋعا كوڭىل ءبولىندى، ماعان ۇسىنىلعان تاقىرىپ ءوزىمنىڭ تۇرعىلىقتى ايماعىما قاراي، وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيدەگى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىنەن «دۇنگەندەر» ماسەلەسىن قامتىدى. مۇنداعى زەرتتەۋىمدە دۇنگەندەردىڭ مادەني، كاسىبي جانە بىلىمىنە قاتىستى اقپاراتتى جيناقتاۋ، تالداۋ مىندەتتەرىن شەشۋ قاجەت بولدى. ول كەزەڭدە ينتەرنەت جوق بولعاندىقتان جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىندا ورنالاسقان دۋنگانوۆكا اۋىلىنان ءوز زەرتتەۋىمدى 48 پاراقتىق داپتەرگە جازۋدان باستادىم. زەرتتەۋ ناتيجەسىن ستۋدەنتتىك كونفەرننتسيادا قولداندىم. اقپاراتتى جيناقتاۋدا دۇنگەندەرلىڭ تاڭدايتىن ەكى باستى كاسىبىنە كوڭىل اۋداردىم: اۋىل شارۋاشىلىعىندا كوكونىس ەگۋدە جەكە قوجالىقتاردا جۇمىس بولسا، ەكىنشىسى قىز بالالارىنىڭ باسىم بولىگى دارىگەرلىك نەمەسە ساۋدا سالاسىنا قاتىستى ءبىلىم الىپ جاتتى. وسى زەرتتەۋلەردەن بەرى 27 جىل ءوتتى، قازىردە دۇنگەندەر كاسىبى مەن ءبىلىم الۋداعى باعىتتارىنىڭ اسا وزگەرىسكە ۇشىراماعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى كۋرس بارىسىنداعى پانارالىق تاسىلدەردى مەڭگەرۋ جانە قولدانۋ داعىدىلارىن قالىپتاستىرعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانجول بورانبايۇلى قالىش بولدى.
ەڭ الدىمەن امانجول اعايعا تالاپشىل، ەكى تىلدە جەتىك سويلەيتىن، وقىتۋشىمەن ستۋدەنت اراسىنداعى سۋبورديناتسيانى قاتاڭ ساقتايتىن، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى بار ۇستاز رەتىندە قارايتىنبىز. امانجول بورانبايۇلىنىڭ ەتنومادەني، ەتنودەموگرافيالىق ۇردىستەر، جانۇيالىق قاتىناستار مەن پوليەتنيكالىق ماسەلەلەر بويىنشا جاريالانعان ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارىنىڭ عىلىمي ماڭىزىنا اسا نازار اۋداراتىنبىز. سەەبەبى امانجول بورانبايۇلى ءداستۇرلى تاريحي زەرتتەۋ ادىستەرىنەن بولەك دەموگرافيالىق ماسەلەنى العاش رەت الەۋمەتتانۋ عىلىمىمەن ۇشتاستىرىپ، پانارالىق ۇستانىمدا ءدارىس وقىعان ۇستازىمىز بولدى.
امانجول بورانبايۇلىنىڭ وزگەلەردە قايتالانبايتىن كاسىبي قاسيەتى، ونىڭ «منەمونيست» ونەرىن مەڭگەرۋىندە.ۇلكەن اۋقىمدى اقپاراتتى ەستە ساقتاۋى مەن جەتكىزۋ شەبەرلىگىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. تەلەارنالاردان بەرگەن سۇقباتتارىندا جانە كونفەرەنتسيالاردا ۇنەمى دەرەكتەردەن ءۇزىندى كەلتىرۋ ارقىلى بايانداۋ ءادىسىن قولدانادى. ارينە امانجول بورانبايۇلىنىڭ ۇيلەستىرۋشىلىك قابىلەتىنە دە توقتالىپ وتكىم كەلىپ وتىر. العاش رەت قازاقستان-يران عالىمدارىنىڭ باسىن قوسقان كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋدا اسپيرانت رەتىندە ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا قاتىسىپ، كەيىن «بەكماحانوۆ وقۋلارىنىڭ» وتكىزۋ ءتارتىبى، جيناقتى شىعارۋدان باستاپ ونى تاراتۋعا دەيىنگى قادامدارمەن تانىسقان بولاتىنمىن. بۇل ساتتەر مەن ءۇشىن ۇيىمداستىرۋدا جۇيەلەلىك قاجەتتەگىن ۇقتىردى.
ماداق اسەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا دەيل كارنەگيدىڭ «ماقتاۋ سوزگە ساراڭدىق تانىتپاڭىز» دەگەن كەڭەسى ەسىمە تۇسەدى. نەگىزى، بۇل - باياعىدان بەرى ايتىلىپ جۇرگەن پايدالى ءسوز: ۇستازدارىمىزعا قامقور كوڭىل ءبىلدىرۋ، ىقىلاس-نيەتتى العىس ايتۋ نەمەسە ەستەلىك جازۋ ارقىلى جەتكىزۋ وتە ماڭىزدى. قازىرگى قازاقستاندىق باسپاسوزدە، تەلەارنالارداعى توكشوۋلاردىڭ ءجيى قوناعى بولاتىن، عالىم، ۇستاز امانجول بورانبايۇلى قوعامنىڭ ىزگىلىك جولىنداعى وزگەرىسىن شەتتە تۇرىپ باقىلايتىن ەمەس، بەلورتاسىندا ءوزىنىڭ جۇيەلى ۇستانىمدارىمەن بەلگىلى بولعان دەموگراف رەتىندە تانۋعا بولادى. الەمدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىستىڭ جاھانادانۋ ءۇردىسى قازاق قوعامىنداعى باستى قۇندىلىقتاردىڭ الماسۋىنا قاتىستى، قازاقتاردىڭ ورتاق بىرگەيلەگىن قالىپتاستىرۋ جولدارىن ۇسىنۋ مەن «دەموگرافيالىق وركەنيەتتىك وي" تۇجىرىمداماسىنىڭ قولدانبالى ماڭىزى تۋرالى، تابيعي وسىمنەن بولەك كوشى-قون ارقىلى جۇزەگە اساتىن ۇردىستە مەملەكەتتىڭ جوسپارلى جۇمىسىنىڭ قاجەتتىگىن سۇقباتتارىندا كوتەرىپ وتىرادى.
امانجول بورانبايۇلىنىڭ دەموگرافياعا الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعىنان قاراعاندا بولاشاقتا ادامزاتتى كۇردەلى وزگەرىستەر مەن قاۋىپ كۇتىپ تۇرعاندىعىن شەتەل الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىمەن كەلىسەدى. پوستيندۋستريالدى كەزەڭدە بالانى دامىتۋعا، تاربيەلەۋگە ارنالعان ەكونوميكالىق جانە ەڭبەك شىعىندارى وتە ۇلكەن جانە ونىڭ ءوسۋى جالعاسۋدا. اتا-انالاردىڭ 23 جاسقا تولعانعا دەيىنگى سالاتىن ينۆەستيتسيالارى بىرنەشە ەسە ءوستى. ولاردىڭ شىعىن اۋقىمىن بۇرىنعىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى جاعدايدا حالىقتىڭ يندۋستريالدى اۋماققا جاپپاي شوعىرلانۋىنان «انتروپولوگيالىق شولدەردىڭ» پايدا بولۋىنا اكەلىپ وتىر. الەمدى شارپىعان دەموگرافيالىق وزگەرىستەر لەگى قازاقستاندا دا ورىن الۋدا.
2050 جىلعا قاراي الەم حالقىنىڭ سانى 2 ميللياردقا ارتادى دەپ كۇتىلۋدە - 7,7 ميللياردتان 9,7 ميللياردقا دەيىن، ال عاسىردىڭ اياعىندا تۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە قاراماستان - شامامەن 11 ميلليارد ادامعا جەتەدى. بولجام بويىنشا، وسى كەزەڭدە بۇكىل الەم بويىنشا ادامدار قالانى تۇرعىلىقتى جەر رەتىندە تاڭدايدى. ال 5 جاسقا دەيىنگى بالالار سانى 65 جاستان اسقان ادامدار سانىنان تومەن بولادى. 2050 جىلعا دەيىنگى جاھاندىق حالىق سانىنىڭ جارتىسى تەك توعىز ەلدەن كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە: ءۇندىستان، نيگەريا، پاكىستان، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى، ەفيوپيا، تانزانيا، يندونەزيا، ەگيپەت جانە امەريكا قۇراما شتاتتارى (ساننىڭ ازايۋ رەتىمەن). ساحارانىڭ وڭتۇستىگىندەگى افريكا حالقىنىڭ سانى ەكى ەسەگە ارتۋى مۇمكىن، ال ەۋروپا حالقىنىڭ سانى ازايادى.
سونىمەن قاتار، ادامدار ەندى ءبىر جەردە قالمايدى. سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا حالىقارالىق ميگرانتتاردىڭ ۇلەسى بۇكىل الەم حالقىنىڭ شامامەن 3 پايىزىن قۇراسا دا، ول 2000 جىلدان بەرى ەكى ەسەدەن استام ءوستى. سونىمەن قاتار، ۇزاققا سوزىلعان قاقتىعىستاردىڭ ناتيجەسىندە ۇيلەرىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ادامداردىڭ سانى كۇرت ءوستى، كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن قورشاعان ورتانىڭ ناشارلاۋى ناتيجەسىندە بۇل سان ودان دا ارتۋى مۇمكىن.
وسىنداي جاعدايدا جاھاندىق دەڭگەيدەگى داعدارىستىق احۋالدى ەلىمىزدىڭ ءىشىندى تۇزەتۋدى جانە ارنايى باعدارلاما جاسايتىن تاريحي دەموگرافيالىق ورتالىق اشۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. بارلىق ەر جانە ايەل ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جانە مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ، ولاردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعى مەن قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ، لايىقتى جۇمىس ۇسىنۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسۋدى ارتتىرۋ ارقىلى تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ۇكىمەت تاراپىنان قازىرگى جانە بولاشاق تۇرعىندارىنىڭ سانىن، جىنىسىن، ورنالاسقان جەرىن جانە جاس كورسەتكىشىنە قاتىستى مالىمەتتەردى ءبىلۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت. دامۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن دەموگرافيالىق مۇمكىندىكتەردى، ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى حالىقتىڭ دەنساۋلىعى، ساپالى ءبىلىمى، لايىقتى جۇمىسپەن قامتىلۋى جانە جاس اسىراۋىنداعى ادامداردىڭ ۇلەسىن ەسكەرۋ، بالاعا كوبىرەك ينۆەستيتسيا سالۋعا، رەسمي جۇمىسقا ورنالاسۋ كەزىندە ايەلدەر ءۇشىن كوبىرەك ەركىندىككە جانە ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ قارتايعان كەزدەگى جيناق اقشاسىنىڭ ارتۋىنا قامتۋ قاجەت. وسى قادامداردى جۇزەگە اسىرۋدى ەلىمىزدىڭ دامۋىنداعى «دەموگرافيالىق ديۆيدەند» رەتىندە قاراعان ءجون. جوعارىدا اتالىپ وتكەن ۇسىنىستار مەن ۇستانىمداردىڭ اۆتورى، عىلىم مەن ءبىلىمدى، تۇجىرىمدىلىقتى قولدانبالىلىقپەن، جاڭاشىلدىقتى داستۇرمەن ۇيلەستىرە بىلگەن ۇستازىمىز، پروفەسسور امانجول بورانبايۇلىنىڭ قوعام مەن عىلىمعا، ءبىلىم مەن الەۋەتتىك وزگەرىسكە قوسقان ۇلەسى ەل الدىندا مويىندالا بەرۋىنە تىلەكتەسپىز.
ەلميرا تەلەۋوۆا،
قازۇۋ-ءدىڭ
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى
