Demografııalyq ǵylymynyń derekteri men aqparattary jıi ózgerip aýysyp otyrady. Qazirgi demografııalyq ózgeristerge qatysty ashyq tolyqqandy jáne osy sátti kórsetetin arnaıy derekkózder bar (Worldometer - real time world statistics (worldometers.info)). Halyqtyń ósýi nemese azaıýy, týý men ólimniń araqatynasy, jyldar boıynsha ǵana, sonymen birge aımaqtyq qozǵalý, oryn aýystyrý turǵylyqty jeri, jumysy boıynsha mıgraııa máselesiniń demografııalyq zertteýlerdegi ǵylymı nátıjelerge jańasha qaraýdy talap etedi. Demografııanyń basqa ǵylymdardan aıyrmashylyǵy búkil reprodýktıvti salany qamtıdy, adam popýlıaııasyn, onyń kóbeıýiniń parametrleri men sýbektilerin jalpy, barlyq óndiris ıklderin sıpattaıdy, týylǵan sátten bastap aqyrǵy qaıtys bolǵanǵa deıingi urpaqtar jıyntyǵyn júıeli túrde zertteıdi.
Sonymen qatar, demografııa basqa ǵylymdarmen tyǵyz baılanysta. Qazirgi qoǵamdyq ómirdiń tórt salasynda: memleket, azamattyq qoǵam, naryq jáne demoreprodýkııa ózindik «tártibi» bar baǵytty zertteýler jasalýda. Demografııalyq zertteýlerdi júrgizýde demograf tarıhshylar qoǵam ómiriniń barlyq jaǵyn qamtýǵa jáne ony bir jaǵynan jeke taldaýǵa umtylady. Bul zertteý «tártibi» demograftardan enıklopedııalyq bilimdi, pánaralyq zertteý tásilderin meńgergen jáne únemi qoǵamdaǵy ózgersiterin progrnoz jasaıtyn mamanǵa aınyldarady. Qazir tarıh bilim berý baǵdarlamasynda «tarıhı demografııa» páni júredi. Tarıhı demografııanyń oqytýdaǵy qajetti zertteýlerdiń basym bóligi shetel ádebıetteri bolyp tabylady. Keńestik dáýirdegi demografııalyq kataklızmderdiń izin jasyrý úshin demografııalyq zertteýler nátıjesi jarııalanbady.
KSRO-da 1920 jyldary demografııalyq oqıǵalardy tirkeý bastalyp, 1926 jyly halyq sanaǵy júrgizildi. Bul sanaqty júrgizý negizinen sheteldik zertteý tájirıbesine súıenip iske asty. 1930 jyly KSRO Ǵylym Akademııasynda demografııalyq ınstıtýt ashyldy. Bul ınstıtýt alǵash ret demografııalyq prognozdy usyndy. Biraq osy statıstıkalyq aqparattarǵa «qupııalyq» mártebe berilip, bul mekemeni jabý týraly sheshim qabyldandy. Keńestik demografııa ǵylymynda 1920-1940 jyldar «kóleńkeli kezeńge» aınaldy. Keńes úkimetiniń soǵysqa deıingi jyldardaǵy qujattyq málimetter jasyryn qoımalarǵa jiberildi. 1959 jyldary demografııalyq izdenister qaıta jańǵyrdy. Ǵylym akademııasy janynan demografııa sekııasy ashylyp, statıstıkalyq ortalyqta eńbek resýrstaryn sektory paıda boldy. Zertteýdiń qıyndyǵyn odaqtyq respýblıkalardaǵy demografııalyq ahýaldyń ártúrliligi óziniń áserin berdi. KSRO-nyń Prıbaltıka, Belorýssııa, Grýzııa sııaqty memlketterdegi demografııalyq ahýal damyǵan memleketterge tán sıpatta bolsa, Qazaqstandaǵy demografııalyq úrdistiń daǵdarysty kezeńderiniń ekonomıkalyq sıpatynan anyq baıqaldy. HH ǵasyrdyń 60-80 jyldary sanaq málimetteri qoǵam ishindegi kúrdeli máselerelrdi ashyp berdi. Onyń basty sebebi kóptegen «qupııa» mártebesindegi qujattarǵa qoljetimdilik pen áleýmettanýǵa baǵyttalǵan zertteýlerge ǵylymı suranystyń paıda bolýy jáne sheteldik zertteýshilerdiń ǵylymı nátıjeleriniń tanymaldyǵynan týyndady.
HH ǵasyrdyń 90 jyldarynda da demografııalyq úderister boıynsha JOO -da arnaıy kýrstar oqytyla bastady. Onyń ishinde QazUÝ-dyń tarıh fakýltetinde «XIX-XX ǵǵ Qazaqstanadaǵy demografııalyq úrdister men ózgerister» atty kýrs oqytyldy. Bul kýrs mazmundyq jaǵynan erekshe boldy. Qazaqstannyń demografııalyq quramy men ózgeristeri, januıalyq qatynastar men ult ókilderiniń tarıhı taǵdyryn zertteýde jańa áleýmettik tásilderdi qoldanýǵa baǵyttalǵan pán boldy. Alǵash ret saýalnama qurastyrý, aqparatty taldaý, baǵa berý, respondentter aqparatyn jınaqtap, onymen jumys jasaý daǵdylaryna kóńil bólindi. Áleýmettik zertteý tehnıkasyn baqylaý, salystyrý, ólsheý men taldaýdy tańdaǵan taqyrybymyz boıynsha qoldandyq. Eń aldymen taqyrypty tańdaýǵa kóńil bólindi, maǵan usynylǵan taqyryp ózimniń turǵylyqty aımaǵyma qaraı, oblystyq, aýdandyq deńgeıdegi ult ókilderiniń ishinen «dúngender» máselesin qamtydy. Mundaǵy zertteýimde dúngenderdiń mádenı, kásibı jáne bilimine qatysty aqparatty jınaqtaý, taldaý mindetterin sheshý qajet boldy. Ol kezeńde ınternet joq bolǵandyqtan Jambyl oblysy, Jambyl aýdanynynda ornalasqan Dýnganovka aýylynan óz zertteýimdi 48 paraqtyq dápterge jazýdan bastadym. Zertteý nátıjesin stýdenttik konfernnııada qoldandym. Aqparatty jınaqtaýda dúngenderliń tańdaıtyn eki basty kásibine kóńil aýdardym: aýyl sharýashylyǵynda kókónis egýde jeke qojalyqtarda jumys bolsa, ekinshisi qyz balalarynyń basym bóligi dárigerlik nemese saýda salasyna qatysty bilim alyp jatty. Osy zertteýlerden beri 27 jyl ótti, qazirde dúngender kásibi men bilim alýdaǵy baǵyttarynyń asa ózgeriske ushyramaǵanyn baıqaýǵa bolady. Osy kýrs barysyndaǵy pánaralyq tásilderdi meńgerý jáne qoldaný daǵydylaryn qalyptastyrǵan tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Amanjol Boranbaıuly Qalysh boldy.
Eń aldymen Amanjol aǵaıǵa talapshyl, eki tilde jetik sóıleıtin, oqytýshymen stýdent arasyndaǵy sýbordınaııany qatań saqtaıtyn, enıklopedııalyq bilimi bar ustaz retinde qaraıtynbyz. Amanjol Boranbaıulynyń etnomádenı, etnodemografııalyq úrdister, januıalyq qatynastar men polıetnıkalyq máseleler boıynsha jarııalanǵan eńbekteri men maqalalarynyń ǵylymı mańyzyna asa nazar aýdaratynbyz. Seebebi Amanjol Boranbaıuly dástúrli tarıhı zertteý ádisterinen bólek demografııalyq máseleni alǵash ret áleýmettaný ǵylymymen ushtastyryp, pánaralyq ustanymda dáris oqyǵan ustazymyz boldy.
Amanjol Boranbaıulynyń ózgelerde qaıtalanbaıtyn kásibı qasıeti, onyń «Mnemonıst» ónerin meńgerýinde.Úlken aýqymdy aqparatty este saqtaýy men jetkizý sheberliginiń tamasha úlgisin kórsete bildi. Telearnalardan bergen suqbattarynda jáne konferenııalarda únemi derekterden úzindi keltirý arqyly baıandaý ádisin qoldanady. Árıne Amanjol Boranbaıulynyń úılestirýshilik qabiletine de toqtalyp ótkim kelip otyr. Alǵash ret Qazaqstan-Iran ǵalymdarynyń basyn qosqan konferenııany uıymdastyrýda aspırant retinde uıymdastyrý jumysyna qatysyp, keıin «Bekmahanov oqýlarynyń» ótkizý tártibi, jınaqty shyǵarýdan bastap ony taratýǵa deıingi qadamdarmen tanysqan bolatynmyn. Bul sátter men úshin uıymdastyrýda júıelelik qajettegin uqtyrdy.
Madaq áseri týraly sóz qozǵaǵanda Deıl Karnegıdiń «Maqtaý sózge sarańdyq tanytpańyz» degen keńesi esime túsedi. Negizi, bul - baıaǵydan beri aıtylyp júrgen paıdaly sóz: ustazdarymyzǵa qamqor kóńil bildirý, yqylas-nıetti alǵys aıtý nemese estelik jazý arqyly jetkizý óte mańyzdy. Qazirgi Qazaqstandyq baspasózde, telearnalardaǵy tokshoýlardyń jıi qonaǵy bolatyn, ǵalym, ustaz Amanjol Boranbaıuly qoǵamnyń izgilik jolyndaǵy ózgerisin shette turyp baqylaıtyn emes, belortasynda óziniń júıeli ustanymdarymen belgili bolǵan demograf retinde tanýǵa bolady. Álemdegi ǵylymı-tehnıkalyq tóńkeristiń jahanadaný úrdisi qazaq qoǵamyndaǵy basty qundylyqtardyń almasýyna qatysty, qazaqtardyń ortaq birgeılegin qalyptastyrý joldaryn usyný men «demografııalyq órkenıettik oı" tujyrymdamasynyń qoldanbaly mańyzy týraly, tabıǵı ósimnen bólek kóshi-qon arqyly júzege asatyn úrdiste memlekettiń josparly jumysynyń qajettigin suqbattarynda kóterip otyrady.
Amanjol Boranbaıulynyń demografııaǵa áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵynan qaraǵanda bolashaqta adamzatty kúrdeli ózgerister men qaýip kútip turǵandyǵyn shetel áleýmettanýshylardyń pikirimen kelisedi. Postındýstrıaldy kezeńde balany damytýǵa, tárbıeleýge arnalǵan ekonomıkalyq jáne eńbek shyǵyndary óte úlken jáne onyń ósýi jalǵasýda. Ata-analardyń 23 jasqa tolǵanǵa deıingi salatyn ınvestıııalary birneshe ese ósti. Olardyń shyǵyn aýqymyn burynǵymen salystyrýǵa kelmeıdi. Qazirgi jaǵdaıda halyqtyń ındýstrııaldy aýmaqqa jappaı shoǵyrlanýynan «antropologııalyq shólderdiń» paıda bolýyna ákelip otyr. Álemdi sharpyǵan demografııalyq ózgerister legi Qazaqstanda da oryn alýda.
2050 jylǵa qaraı álem halqynyń sany 2 mıllıardqa artady dep kútilýde - 7,7 mıllıardtan 9,7 mıllıardqa deıin, al ǵasyrdyń aıaǵynda týý deńgeıiniń tómendeýine qaramastan - shamamen 11 mıllıard adamǵa jetedi. Boljam boıynsha, osy kezeńde búkil álem boıynsha adamdar qalany turǵylyqty jer retinde tańdaıdy. Al 5 jasqa deıingi balalar sany 65 jastan asqan adamdar sanynan tómen bolady. 2050 jylǵa deıingi jahandyq halyq sanynyń jartysy tek toǵyz elden keledi dep kútilýde: Úndistan, Nıgerııa, Pákistan, Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy, Efıopııa, Tanzanııa, Indonezııa, Egıpet jáne Amerıka Qurama Shtattary (sannyń azaıý retimen). Saharanyń ońtústigindegi Afrıka halqynyń sany eki esege artýy múmkin, al Eýropa halqynyń sany azaıady.
Sonymen qatar, adamdar endi bir jerde qalmaıdy. Sońǵy eki onjyldyqta halyqaralyq mıgranttardyń úlesi búkil álem halqynyń shamamen 3 paıyzyn qurasa da, ol 2000 jyldan beri eki eseden astam ósti. Sonymen qatar, uzaqqa sozylǵan qaqtyǵystardyń nátıjesinde úılerinen ketýge májbúr bolǵan adamdardyń sany kúrt ósti, klımattyń ózgerýi men qorshaǵan ortanyń nasharlaýy nátıjesinde bul san odan da artýy múmkin.
Osyndaı jaǵdaıda jahandyq deńgeıdegi daǵdarystyq ahýaldy elimizdiń ishindi túzetýdi jáne arnaıy baǵdarlama jasaıtyn tarıhı demografııalyq ortalyq ashý qajettigi týyndap otyr. Barlyq er jáne áıel adamnyń ómir súrý deńgeıin jáne múmkindikterin keńeıtý, olardyń reprodýktıvti densaýlyǵy men quqyqtaryn qamtamasyz etý, laıyqty jumys usyný jáne ekonomıkalyq ósýdi arttyrý arqyly turaqty damýǵa qol jetkizý qajettigin atap ótý kerek. Úkimet tarapynan qazirgi jáne bolashaq turǵyndarynyń sanyn, jynysyn, ornalasqan jerin jáne jas kórsetkishine qatysty málimetterdi bilýdi talap etý qajet. Damý úshin eń aldymen demografııalyq múmkindikterdi, eńbekke qabiletti jastaǵy halyqtyń densaýlyǵy, sapaly bilimi, laıyqty jumyspen qamtylýy jáne jas asyraýyndaǵy adamdardyń úlesin eskerý, balaǵa kóbirek ınvestıııa salýǵa, resmı jumysqa ornalasý kezinde áıelder úshin kóbirek erkindikke jáne úı sharýashylyǵynyń qartaıǵan kezdegi jınaq aqshasynyń artýyna qamtý qajet. Osy qadamdardy júzege asyrýdy elimizdiń damýyndaǵy «demografııalyq dıvıdend» retinde qaraǵan jón. Joǵaryda atalyp ótken usynystar men ustanymdardyń avtory, ǵylym men bilimdi, tujyrymdylyqty qoldanbalylyqpen, jańashyldyqty dástúrmen úılestire bilgen ustazymyz, professor Amanjol Boranbaıulynyń qoǵam men ǵylymǵa, bilim men áleýettik ózgeriske qosqan úlesi el aldynda moıyndala berýine tilektespiz.
Elmıra Teleýova,
QazUÝ-diń
Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń doenti
