Demografiialyq ǧylymynyŋ derekterı men aqparattary jiı özgerıp auysyp otyrady. Qazırgı demografiialyq özgerısterge qatysty aşyq tolyqqandy jäne osy sättı körsetetın arnaiy derekközder bar (Worldometer - real time world statistics (worldometers.info)). Halyqtyŋ ösuı nemese azaiuy, tuu men ölımnıŋ araqatynasy, jyldar boiynşa ǧana, sonymen bırge aimaqtyq qozǧalu, oryn auystyru tūrǧylyqty jerı, jūmysy boiynşa migrasiia mäselesınıŋ demografiialyq zertteulerdegı ǧylymi nätijelerge jaŋaşa qaraudy talap etedı. Demografiianyŋ basqa ǧylymdardan aiyrmaşylyǧy bükıl reproduktivtı salany qamtidy, adam populiasiiasyn, onyŋ köbeiuınıŋ parametrlerı men subektılerın jalpy, barlyq öndırıs siklderın sipattaidy, tuylǧan sätten bastap aqyrǧy qaitys bolǧanǧa deiıngı ūrpaqtar jiyntyǧyn jüielı türde zertteidı.
Sonymen qatar, demografiia basqa ǧylymdarmen tyǧyz bailanysta. Qazırgı qoǧamdyq ömırdıŋ tört salasynda: memleket, azamattyq qoǧam, naryq jäne demoreproduksiia özındık «tärtıbı» bar baǧytty zertteuler jasaluda. Demografiialyq zertteulerdı jürgızude demograf tarihşylar qoǧam ömırınıŋ barlyq jaǧyn qamtuǧa jäne ony bır jaǧynan jeke taldauǧa ūmtylady. Būl zertteu «tärtıbı» demograftardan ensiklopediialyq bılımdı, pänaralyq zertteu täsılderın meŋgergen jäne ünemı qoǧamdaǧy özgersıterın progrnoz jasaityn mamanǧa ainyldarady. Qazır tarih bılım beru baǧdarlamasynda «tarihi demografiia» pänı jüredı. Tarihi demografiianyŋ oqytudaǧy qajettı zertteulerdıŋ basym bölıgı şetel ädebietterı bolyp tabylady. Keŋestık däuırdegı demografiialyq kataklizmderdıŋ ızın jasyru üşın demografiialyq zertteuler nätijesı jariialanbady.
KSRO-da 1920 jyldary demografiialyq oqiǧalardy tırkeu bastalyp, 1926 jyly halyq sanaǧy jürgızıldı. Būl sanaqty jürgızu negızınen şeteldık zertteu täjıribesıne süienıp ıske asty. 1930 jyly KSRO Ǧylym Akademiiasynda demografiialyq institut aşyldy. Būl institut alǧaş ret demografiialyq prognozdy ūsyndy. Bıraq osy statistikalyq aqparattarǧa «qūpiialyq» märtebe berılıp, būl mekemenı jabu turaly şeşım qabyldandy. Keŋestık demografiia ǧylymynda 1920-1940 jyldar «köleŋkelı kezeŋge» ainaldy. Keŋes ükımetınıŋ soǧysqa deiıngı jyldardaǧy qūjattyq mälımetter jasyryn qoimalarǧa jıberıldı. 1959 jyldary demografiialyq ızdenıster qaita jaŋǧyrdy. Ǧylym akademiiasy janynan demografiia seksiiasy aşylyp, statistikalyq ortalyqta eŋbek resurstaryn sektory paida boldy. Zertteudıŋ qiyndyǧyn odaqtyq respublikalardaǧy demografiialyq ahualdyŋ ärtürlılıgı özınıŋ äserın berdı. KSRO-nyŋ Pribaltika, Belorussiia, Gruziia siiaqty memlketterdegı demografiialyq ahual damyǧan memleketterge tän sipatta bolsa, Qazaqstandaǧy demografiialyq ürdıstıŋ daǧdarysty kezeŋderınıŋ ekonomikalyq sipatynan anyq baiqaldy. HH ǧasyrdyŋ 60-80 jyldary sanaq mälımetterı qoǧam ışındegı kürdelı mäselerelrdı aşyp berdı. Onyŋ basty sebebı köptegen «qūpiia» märtebesındegı qūjattarǧa qoljetımdılık pen äleumettanuǧa baǧyttalǧan zertteulerge ǧylymi sūranystyŋ paida boluy jäne şeteldık zertteuşılerdıŋ ǧylymi nätijelerınıŋ tanymaldyǧynan tuyndady.
HH ǧasyrdyŋ 90 jyldarynda da demografiialyq üderıster boiynşa JOO -da arnaiy kurstar oqytyla bastady. Onyŋ ışınde QazŪU-dyŋ tarih fakultetınde «XIX-XX ǧǧ Qazaqstanadaǧy demografiialyq ürdıster men özgerıster» atty kurs oqytyldy. Būl kurs mazmūndyq jaǧynan erekşe boldy. Qazaqstannyŋ demografiialyq qūramy men özgerısterı, janūialyq qatynastar men ūlt ökılderınıŋ tarihi taǧdyryn zertteude jaŋa äleumettık täsılderdı qoldanuǧa baǧyttalǧan pän boldy. Alǧaş ret saualnama qūrastyru, aqparatty taldau, baǧa beru, respondentter aqparatyn jinaqtap, onymen jūmys jasau daǧdylaryna köŋıl bölındı. Äleumettık zertteu tehnikasyn baqylau, salystyru, ölşeu men taldaudy taŋdaǧan taqyrybymyz boiynşa qoldandyq. Eŋ aldymen taqyrypty taŋdauǧa köŋıl bölındı, maǧan ūsynylǧan taqyryp özımnıŋ tūrǧylyqty aimaǧyma qarai, oblystyq, audandyq deŋgeidegı ūlt ökılderınıŋ ışınen «düngender» mäselesın qamtydy. Mūndaǧy zertteuımde düngenderdıŋ mädeni, käsıbi jäne bılımıne qatysty aqparatty jinaqtau, taldau mındetterın şeşu qajet boldy. Ol kezeŋde internet joq bolǧandyqtan Jambyl oblysy, Jambyl audanynynda ornalasqan Dunganovka auylynan öz zertteuımdı 48 paraqtyq däpterge jazudan bastadym. Zertteu nätijesın studenttık konfernnsiiada qoldandym. Aqparatty jinaqtauda düngenderlıŋ taŋdaityn ekı basty käsıbıne köŋıl audardym: auyl şaruaşylyǧynda kökönıs egude jeke qojalyqtarda jūmys bolsa, ekınşısı qyz balalarynyŋ basym bölıgı därıgerlık nemese sauda salasyna qatysty bılım alyp jatty. Osy zertteulerden berı 27 jyl öttı, qazırde düngender käsıbı men bılım aludaǧy baǧyttarynyŋ asa özgerıske ūşyramaǧanyn baiqauǧa bolady. Osy kurs barysyndaǧy pänaralyq täsılderdı meŋgeru jäne qoldanu daǧydylaryn qalyptastyrǧan tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amanjol Boranbaiūly Qalyş boldy.
Eŋ aldymen Amanjol aǧaiǧa talapşyl, ekı tılde jetık söileitın, oqytuşymen student arasyndaǧy subordinasiiany qataŋ saqtaityn, ensiklopediialyq bılımı bar ūstaz retınde qaraitynbyz. Amanjol Boranbaiūlynyŋ etnomädeni, etnodemografiialyq ürdıster, janūialyq qatynastar men polietnikalyq mäseleler boiynşa jariialanǧan eŋbekterı men maqalalarynyŋ ǧylymi maŋyzyna asa nazar audaratynbyz. Seebebı Amanjol Boranbaiūly dästürlı tarihi zertteu ädısterınen bölek demografiialyq mäselenı alǧaş ret äleumettanu ǧylymymen ūştastyryp, pänaralyq ūstanymda därıs oqyǧan ūstazymyz boldy.
Amanjol Boranbaiūlynyŋ özgelerde qaitalanbaityn käsıbi qasietı, onyŋ «Mnemonist» önerın meŋgeruınde.Ülken auqymdy aqparatty este saqtauy men jetkızu şeberlıgınıŋ tamaşa ülgısın körsete bıldı. Telearnalardan bergen sūqbattarynda jäne konferensiialarda ünemı derekterden üzındı keltıru arqyly baiandau ädısın qoldanady. Ärine Amanjol Boranbaiūlynyŋ üilestıruşılık qabıletıne de toqtalyp ötkım kelıp otyr. Alǧaş ret Qazaqstan-İran ǧalymdarynyŋ basyn qosqan konferensiiany ūiymdastyruda aspirant retınde ūiymdastyru jūmysyna qatysyp, keiın «Bekmahanov oqularynyŋ» ötkızu tärtıbı, jinaqty şyǧarudan bastap ony taratuǧa deiıngı qadamdarmen tanysqan bolatynmyn. Būl sätter men üşın ūiymdastyruda jüielelık qajettegın ūqtyrdy.
Madaq äserı turaly söz qozǧaǧanda Deil Karnegidıŋ «Maqtau sözge saraŋdyq tanytpaŋyz» degen keŋesı esıme tüsedı. Negızı, būl - baiaǧydan berı aitylyp jürgen paidaly söz: ūstazdarymyzǧa qamqor köŋıl bıldıru, yqylas-niettı alǧys aitu nemese estelık jazu arqyly jetkızu öte maŋyzdy. Qazırgı Qazaqstandyq baspasözde, telearnalardaǧy tokşoulardyŋ jiı qonaǧy bolatyn, ǧalym, ūstaz Amanjol Boranbaiūly qoǧamnyŋ ızgılık jolyndaǧy özgerısın şette tūryp baqylaityn emes, belortasynda özınıŋ jüielı ūstanymdarymen belgılı bolǧan demograf retınde tanuǧa bolady. Älemdegı ǧylymi-tehnikalyq töŋkerıstıŋ jahanadanu ürdısı qazaq qoǧamyndaǧy basty qūndylyqtardyŋ almasuyna qatysty, qazaqtardyŋ ortaq bırgeilegın qalyptastyru joldaryn ūsynu men «demografiialyq örkeniettık oi" tūjyrymdamasynyŋ qoldanbaly maŋyzy turaly, tabiǧi ösımnen bölek köşı-qon arqyly jüzege asatyn ürdıste memlekettıŋ josparly jūmysynyŋ qajettıgın sūqbattarynda köterıp otyrady.
Amanjol Boranbaiūlynyŋ demografiiaǧa äleumettık jäne ekonomikalyq jaǧynan qaraǧanda bolaşaqta adamzatty kürdelı özgerıster men qauıp kütıp tūrǧandyǧyn şetel äleumettanuşylardyŋ pıkırımen kelısedı. Postindustrialdy kezeŋde balany damytuǧa, tärbieleuge arnalǧan ekonomikalyq jäne eŋbek şyǧyndary öte ülken jäne onyŋ ösuı jalǧasuda. Ata-analardyŋ 23 jasqa tolǧanǧa deiıngı salatyn investisiialary bırneşe ese östı. Olardyŋ şyǧyn auqymyn būrynǧymen salystyruǧa kelmeidı. Qazırgı jaǧdaida halyqtyŋ industriialdy aumaqqa jappai şoǧyrlanuynan «antropologiialyq şölderdıŋ» paida boluyna äkelıp otyr. Älemdı şarpyǧan demografiialyq özgerıster legı Qazaqstanda da oryn aluda.
2050 jylǧa qarai älem halqynyŋ sany 2 milliardqa artady dep kütılude - 7,7 milliardtan 9,7 milliardqa deiın, al ǧasyrdyŋ aiaǧynda tuu deŋgeiınıŋ tömendeuıne qaramastan - şamamen 11 milliard adamǧa jetedı. Boljam boiynşa, osy kezeŋde bükıl älem boiynşa adamdar qalany tūrǧylyqty jer retınde taŋdaidy. Al 5 jasqa deiıngı balalar sany 65 jastan asqan adamdar sanynan tömen bolady. 2050 jylǧa deiıngı jahandyq halyq sanynyŋ jartysy tek toǧyz elden keledı dep kütılude: Ündıstan, Nigeriia, Päkıstan, Kongo Demokratiialyq Respublikasy, Efiopiia, Tanzaniia, İndoneziia, Egipet jäne Amerika Qūrama Ştattary (sannyŋ azaiu retımen). Saharanyŋ oŋtüstıgındegı Afrika halqynyŋ sany ekı esege artuy mümkın, al Europa halqynyŋ sany azaiady.
Sonymen qatar, adamdar endı bır jerde qalmaidy. Soŋǧy ekı onjyldyqta halyqaralyq migranttardyŋ ülesı bükıl älem halqynyŋ şamamen 3 paiyzyn qūrasa da, ol 2000 jyldan berı ekı eseden astam östı. Sonymen qatar, ūzaqqa sozylǧan qaqtyǧystardyŋ nätijesınde üilerınen ketuge mäjbür bolǧan adamdardyŋ sany kürt östı, klimattyŋ özgeruı men qorşaǧan ortanyŋ naşarlauy nätijesınde būl san odan da artuy mümkın.
Osyndai jaǧdaida jahandyq deŋgeidegı daǧdarystyq ahualdy elımızdıŋ ışındı tüzetudı jäne arnaiy baǧdarlama jasaityn tarihi demografiialyq ortalyq aşu qajettıgı tuyndap otyr. Barlyq er jäne äiel adamnyŋ ömır süru deŋgeiın jäne mümkındıkterın keŋeitu, olardyŋ reproduktivtı densaulyǧy men qūqyqtaryn qamtamasyz etu, laiyqty jūmys ūsynu jäne ekonomikalyq ösudı arttyru arqyly tūraqty damuǧa qol jetkızu qajettıgın atap ötu kerek. Ükımet tarapynan qazırgı jäne bolaşaq tūrǧyndarynyŋ sanyn, jynysyn, ornalasqan jerın jäne jas körsetkışıne qatysty mälımetterdı bıludı talap etu qajet. Damu üşın eŋ aldymen demografiialyq mümkındıkterdı, eŋbekke qabılettı jastaǧy halyqtyŋ densaulyǧy, sapaly bılımı, laiyqty jūmyspen qamtyluy jäne jas asyrauyndaǧy adamdardyŋ ülesın eskeru, balaǧa köbırek investisiia saluǧa, resmi jūmysqa ornalasu kezınde äielder üşın köbırek erkındıkke jäne üi şaruaşylyǧynyŋ qartaiǧan kezdegı jinaq aqşasynyŋ artuyna qamtu qajet. Osy qadamdardy jüzege asyrudy elımızdıŋ damuyndaǧy «demografiialyq dividend» retınde qaraǧan jön. Joǧaryda atalyp ötken ūsynystar men ūstanymdardyŋ avtory, ǧylym men bılımdı, tūjyrymdylyqty qoldanbalylyqpen, jaŋaşyldyqty dästürmen üilestıre bılgen ūstazymyz, professor Amanjol Boranbaiūlynyŋ qoǧam men ǧylymǧa, bılım men äleuettık özgerıske qosqan ülesı el aldynda moiyndala beruıne tılektespız.
Elmira Teleuova,
QazŪU-dıŋ
Qazaqstan tarihy kafedrasynyŋ dosentı
Ūqsas jaŋalyqtar
