12 ناۋرىز كۇنى 67-گە كەلۋشى ەدى…
وسىدان ەكى كۇن بۇرىن اياۋلى اعانىڭ قاتتى اۋىرىپ، ءحال ۇستىندە جاتقانىن وسىندا جازىپ ەدىم. اياعى وسىلاي بولدى. "دۇنيەنىڭ باسى سايران، ارتى ويران" دەگەن وسى. باس-اياعى ەكى-ءۇش اپتانىڭ ىشىندە كەتە باردى. ەسىمىزدى جيىپ، ەش قايرات قىلا الماي قالدىق. قاپىدا كەتتى ەسىل ەر. ارىز-ارمانى ىشىندە كەتتى. ەگەر دارىگەرلەر قاتەرلى ىسىك ەكەنىن دەر كەزىندە انىقتاعاندا، شەتەلگە ەمگە اپارىپ، امان الىپ قالۋعا بولار ما ەدى؟
حاكىم ومار 1957 جىلى قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانىنىڭ ورتالىعى اتاسۋ قالاشىعىندا دۇنيەگە كەلدى.
1979-1985 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الدى. 1985-1988 جىلدارى شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى قازاقفيلم كينوستۋدياسىندا رەداكتور بولىپ ەڭبەك ەتتى. 1989-1994 جىلدارى قازاق ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا، 1992-1994 جىلدارى رەسپۋبليكالىق قازاق ءتىلى قوعامىندا قىزمەت ىستەدى.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوزى قۇرعان "تەمىرقازىق" فيرماسىن باسقاردى.
كەزىندە حاكىم وماردىڭ ادەبي ەڭبەكتەرى رەسپۋبليكالىق "جۇلدىز", "جالىن", جۋرنالدارىندا، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە، سونداي-اق اقسەلەۋ سەيدىمبەك نەگىزىن سالعان"الەم" الماناعىندا، عىلىمي ەڭبەكتەرى ۇعا "ۆەستنيك" عىلىمي جيناعىندا جاريالانىپ تۇردى.
1989 جىلى الماتى قالاسىندا "جەلمايا" قوعامدىق ۇيىمىن قۇردى. بەلگىلى جۋرناليست باقتىباي ءجۇمادىلدين ەكەۋى تۇڭعىش رەت قازاق-ورىس ءتىلىنىڭ سالالىق سوزدىگىن جاسادى. سول جىلدارى وسى ەكى ازامات الماتى دۇكەندەرىندەگى بۇيىمدار مەن باعالاردىڭ (تسەننيكتەردىڭ) اتى-جوندەرىن ءوز كۇشتەرىمەن قازاقشالاپ شىققان. بۇعان دەيىن بارلىعى ورىس تىلىندە ءىلىنىپ كەلگەن عوي.
1990 جىلى حاكىم ومار، ارون اتابەك، باقتىباي ءجۇمادىلدين ۇشەۋى سول كەزدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قازاق مۇددەسىنە بايلانىستى 12 تالاپ قويىپ، تۇگەلىن تاباندىلىقپەن ورىنداتىپ ەدى. مارقۇم ارون اتابەكپەن مۇراتتاس، مۇددەلەس تىزە قوسقان دوس-جار بولىستى. بۇل كىسىلەردىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن ۇندەمەي ءجۇرىپ تىندىرعان ىستەرىن ايتىپ تاۋىسا الماسپىن. باستى باستىلارىن عانا جازىپ وتەيىن.
ماسەلەن، حاكىم وماروۆ جىبەك جولى-پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ قيلىسىندا ورنالاسقان "تەمىرقازىق" فيرماسىنىڭ وفيسىندە ۇزاق جىلدار بويى "تۇركىتانۋ سەمينارىن" ۇيىمداستىرىپ جۇرگىزدى. بۇل سەمينار ەكى اپتادا ءبىر رەت بولاتىن. مۇندا كوتەرىلگەن عىلىمي تاقىرىپتاردى جانە ايتىپ تاۋىسا الماسپىن. تەك بۇل سەميناردا لەكتسيا وقىعان عالىمداردىڭ اتى-ءجونىن عانا ءتىزىپ وتەيىن. ونىڭ وزىندە ەسىمىزگە تۇسكەندەرىن عانا. ولار:
انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆ،
موڭعوليالىق ارحەولوگ تۋربات تساگاان، اتاقتى ەدىگە تۇرسىنوۆ
ەربول قۇرمانباەۆ،
تۇركىتانۋشى امانقوس مەكتەپتەگى ،
ءتىل عالىمى ەردەن قاجىبەك،
جۇماجان بايجۋمين
داستان ەلدەسوۆ
دانا مەيىربەكوۆا
الەكسەي نيكونوۆ
سامات وتەنيازوۆ
ەرمەك نارىمباي
ءناپىل بازىلحان
قايرات جاڭاباي،
الميرا بەكەتقىزى
اسلان جاقسىلىقوۆ
نۇرلان بوزتاەۆ
نۇرلان اميركۋلوۆ
مارات سەمبين
ءاسيا مۋحامبەتوۆا
بەردالى وسپان
مارات تومپيەۆ
ماقسات بايلى
ارمان نۇرمۇحامەدوۆ،
اسحات شۇلەنباي
قىمبات ءابدىلدينا
ساكەن سەيفۋللين
ەرمەك نارىمباي
ارمان Əۋبəكىر
ايجان تۇرگەمباەۆا
ەسىمىزگە تۇسكەندەرى ازىرشە وسى عانا. مۇنىڭ وزىنەن "تۇركىتانۋ سەمينارى" اۋقىمىنىڭ قانشالىقتى زور بولعانىن شامالاۋعا بولادى.
ءبىر قىزىعى ءار سەميناردىڭ سوڭىندا حاكىم اعا كول-كوسىر داستارحان جاياتىن. ءسويتىپ، مىنبەدە ايتىلعان وي-پىكىرلەر ەندى مول داستارحان باسىندا جالعاسىن تاباتىن. وسىنىڭ بارىنەن ول قاراجات ايامايتىن. بۇل جونىنەن ول باياعىنىڭ مىرزاسىنداي ەدى. جانى دا، قولى دا، جولى دا جومارت ەدى قايران اعامنىڭ! كىمدەرگە پانا، كىمدەرگە قامقور بولمادى حاكىم مىرزا!
ء"بىر كۇنى، – دەپ ەسكە الادى حاكىم اعا، – تاڭەرتەڭ ەسىك الدىنا شىقسام، بىرەۋلەر كوشىپ كەلىپ جاتىر. ەكى-ءۇش ادام تەڭ-تەڭ جۇكتەرىن كولىكتەن تۇسىرۋدە. جانىندا قارتاڭ تارتقان كىسى ءجۇر. جاقىنداپ بارىپ ەدىم الگى كىسى ءاي-ءشاي جوق: – ءاي، حاكىم، مەن بازىلحان بۇقاتۇلى دەگەن اعاڭمىن، وسى قازاقستانعا سەن بار دەپ كوشىپ كەلدىم. مىنا جۇكتەردى ۇيىڭە كىرگىز. مەن سەنىڭ ۇيىڭدە تۇرامىن، – دەدى.
– وي، اعا، حوش كەلدىڭىز، كوشىڭىز كولىكتى بولسىن! ءۇيىمنىڭ ءوزى دە، ءتورى دە سىزدىكى، قانشا جىل تۇرامىن دەسەڭىز دە، ءوزىڭىز بىلەسىز، – دەپ جاتىرمىن اعانى تانىپ. سودان بازىلحان اعا وتباسىمىزعا قوسىلدى. بالاسى ءناپىل بازىلحان تۋعان ىنىمدەي بوپ كەتتى. بازىلحان اعام شارشاعاندا شاراپ ىشەدى. ءىشىپ السا مىنەزى شاتاق ادام، انار جەڭگەڭ ەكەۋمىزدى ۇيدەن ايداپ شىعادى. ايداپ شىققانى ازداي، ءۇيدى اينالدىرىپ، تىرقىراتىپ قۋىپ جۇرەدى" – دەپ حاكىم اعا شەگى قاتىپ كۇلەدى.
– سوندا مۇنىڭىز قالاي دەمەيسىز بە، ءبىر ۋاق، – دەيمىن مەن.
– جوعا!،ۇلى عالىم عوي، ەركەلەيدى عوي، – دەيدى حاكىم اعا جايبىراقات. مەن بازىلحان اعانى كورگەن جوقپىن. بىراق بالاسى ءناپىلدىڭ حاكىم اعاعا اكەسى قۇساپ ەركەلەگەنىن كوردىم.
حاكىم اعانىڭ ۇيىنەن دە كىسى ارىلمايتىن اسىرىپ ايتسام، دۇنيەجۇزىنەن قوناقتار كەلەتىن. قوناقتاردىڭ ءبىر شەتى ۆەنگريا، ءبىر شەتى تۇركيادان، جاقىنى قىرعىزستان، وزبەكستاننان كەلىپ جاتاتىن. ەل ىشىنەن كەلەتىن قوناقتاردا ەسەپ جوق ەدى. ەڭ عاجابى، حاكىم اعا ءار قوناعىنا وقالى قىمبات شاپاندار، باعالى بۇيىمدار سىيلايتىن. ءبىر جىلى ۇيىنە كەلگەن ونشاقتى تۇركيالىق عالىمداردىڭ بارىنە شاپان كيگىزىپ، سىي جاسادى. بۇل جونىنەن الماتىنىڭ قىمبات شاپان تىگەتىن فيرمالارى حاكىم مىرزاعا ىرزا شىعار؟!
حاكىم اعانىڭ شاڭىراعىنداعى جيىندار اسا كوڭىلدى وتەتىن. قوناقتار شالقىپ وتىراتىن. ءان-كۇي توگىلىپ جاتاتىن. وسىندايدا مەنىڭ ەسىمە اقتامبەردى جىراۋدىڭ:
"مۇرتىمىز كوككە شانشىلىپ،
مۇرىنداپ سويلەر مە ەكەنبىز؟!"
–"دەگەن جىر جولدارى ءتۇسىپ كەتەتىن.
مارقۇم انار جەڭگەمىز قانداي ەدى. عىلىم دوكتورى بولا تۇرا، سونشاما قوناقتى زىر قاعىپ ءجۇرىپ كۇتەتىن. اراسىندا ءان سالۋعا ۋاقىت تاباتىنىن قايتەسىڭ.
حاكىم اعا اسا داۋلەتتى كىسى ەمەس ەدى. تەك شاعىن، وتكىرىتكا بيزنەسى بار ەدى.
ء"ىسلام جارىلعاپوۆ اعام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا بەس مىڭ ءسوز قوستى. مەن وتكىرىتكانى "اسەمحات" دەپ اۋداردىم. وسى ءسوزىم قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا كىرسە، ارمانىم جوق، – دەۋشى ەدى جارىقتىق.
سول وتكىرىتكا بيزنەسى ۆاتتساپ جەلىسى شىققاننان سوڭ كۇيرەي باستادى. ءبىر كۇنى كەڭسەسىنە بارسام، "نەشە كۇننەن بەرى وتكىرىتكا وتپەي وتىر، وسىمەن توقتايتىن شىعار" – دەدى. شىنىندا دا توقتادى. اعام قارجىسىز قالدى. سودان كوۆيد كەلدى. ول جولى ءولىم اۋزىنان قالىپ ەدى. الايدا سودان كەيىن وڭالا الماي قويدى. جارى انار جەڭگەيدىڭ ءولىمى جانىنا قاتتى باتتى. نەبىر اياۋلى دوستارىنان ايىرىلدى. ۇزاق جىلدار جاڭاارقا، ۇلىتاۋ اۋداندارىنىڭ اكىمى بولعان تۋعان اعاسى، حاميت وماروۆتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى – ءتىپتى تۇرالاتىپ كەتتى.
بۇگىن قاراعاندىدان بولات سىزدىقوۆ اعام حابارلاسىپ، مارقۇمنىڭ قاسيەتتەرىن ايتا كەلە، "اكادەميك بولاتىن ادام ەدى", – دەپ جاتىر.
ءيا، بولاتىن ەدى اكادەميك! بىراق حاكىم وماروۆ بار قاجىر-قايراتىن، ءبىلىمى مەن بىلىگىن ەل ىسىنە، قوعام جۇمىسىنا ارنادى جانە مۇنىسىن ەش بۇلداماي ومىردەن ءوتتى. ەلەۋسىز بولۋدى حوش كوردى، ەسىل ەر!
قوش بول حاكىم اعا، اياۋلى اعاتايىم! "ازامات ەڭ اۋەلى ەل ساعىنار، ەلدەن سوڭ تۋىپ وسكەن جەر ساعىنار", – دەپ كەنەن اتام ايتقانداي، ەلىمدى ساعىنعاندا سىزگە بارىپ، شەرىمدى تارقاتىپ، ماۋقىمدى باسۋشى ەدىم. ەندى كىمگە بارام، اعاتايىم-اۋ؟!
قوش، حاكىم اعا، قوش، قوش، اسىل اعاتايىم! كورمەگەن كوشەڭىزدەن جارىلقاسىن! ءتاڭىر ءاز جانىڭىزدى پاناسىنا السىن!
ەرلان تولەۋتاي
