قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان،
ول اۋليە بولماسا، نەگە قالعان؟
(قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن).
اۆتوردان ءبىر اۋىز ءسوز
قارا جەردەن باۋىرىن كوتەرىپ، سانالى ادامعا (لات. Homo sapiens*) اينالعان ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 300 000 جىلداي ۋاقىت بولىپ قالعان ەكەن.
سول Homo sapiens-ءتىڭ قالىڭ ءبىر توبى حح عاسىردا قانى بۇزىلىپ، Homo Soveticusكە** (لات) اينالدى! 1917-ءشى جىلى ادامزاتتىڭ ارتتا قالعان ءبىر بولىگى رەسەيدە قازان توڭكەرىسىن جاساپ، Homو sapiens-تەن ءبولىنىپ شىعىپ، Homo Soveticus (لات) دەيتىن ۇلىس قۇردى، ول حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا دەيىن جانالعىش ءىرى دەرجاۆاعا (سسسر) اتانىپ، وركەنيەتتى دۇنيەنىڭ زارە-قۇتىن الىپ ەدى! ءبىز سونىڭ ءتىرى قالعان سوڭعى تۇياقتارى بولامىز!
بۇل ەكى ادامزات وكىلىنىڭ ( Homo sapien- Homo Soveticus) اراسى—جەر مەن كوكتەي! بولمىس-ءبىتىمى، تىرشىلىك-قاراكەتى مەن دۇنيگە دەگەن كوزقاراستارى دا ءبىر بىرىنەن، مۇلدە، كەراعار، الشاق! ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇحتار اۋەزەۆ، مۇحتار ماعاۋيندەر Homo sapiens بولسا، بەيىمبەتتىڭ مىرقىمبايىمەن بىرگە عۇمىر كەشكەن ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە Homo Soveticus ۇلىسىنان بولامىز!!
مىنا الدارىڭىزعى «كۇنادان ارىلۋ جىرى» سونىڭ ءبىر زارى...
پرولوگ. قازاقستان– قازىعۇرتتىڭ كەمەسى
دۇنيە—مۇحيت، تىنشىمايدى نەگە وسى،
سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن بە ەگەسى؟
كەتىپ بارام كۇن تۇبىنە جورتام دەپ،
قازاقستان—
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
ۋاحاپ شىعىپ وڭىنان،
سايتان شىعىپ سولىنان;
ءتۇسىپ كەتتى قورقىتىمنىڭ قوبىزى،
بەكبولاتتىڭ قولىنان!
تيەگىنە جەل تيسە دە بوزدايدى ول،
قاي-قايداعى قايعىمدى دا قوزعايدى ول.
سايتان كورسە، ۋاحاپ كورسە، نەگە وسى،
ودان سايىن بوزدايدى ول؟!
بۇ دۇنيە بىزدەن-داعى وزباق ءبىر،
سوڭىمىزدا سۋماڭ-سۋماڭ ءسوز قاپ تۇر.
قازىعۇرتتىڭ كەمەسىنىڭ ۇستىندە،
قازاقستان قوبىز بولىپ بوزداپ تۇر!
ءجۇزىپ شىقتى قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
ەسىن الىپ ەسسىز زامان ەلەسى،
... نىعماتۋللين-ماسىموۆتەر ويباي ساپ،
جاقتاۋىنا جارماسىپ تۇر نەگە وسى؟!
جۇرەگى — تاس، شەرلى ءۇنى:
«كەت! - دەپ، - ءتۇس!» -دەپ كىرگىزبەي تۇر ەل مۇنى.
... بىرەۋى ونىڭ كىرىپ كەتسە بۇ جەرگە،
تاعى دا ىلاڭ بولاتىنى بەلگىلى...
- Homo Soveticus
مەن جۇرتىمدى ەشبىر ەلدەن كەم كورمەن.
جەتپىسىمدە جاسىرايىن نەمدى ەلدەن؟
مەن ءبىر مۇڭلىق —
ابايمەنەن پۋشكيننىڭ،
اراسىندا ارىپ-اشىپ، سەندەلگەن...
جانىم بىرگە —
ەلتسيندەيىن ەرلەرمەن،
پۋشكين —
مەنىڭ جۇرەگىمدە جەرلەنگەن!
اۋىرعاندا چەحوۆ دەيتىن دوكتورعا
ەمدەلگەم!
وزگە جۇرتتى وزىمنەن دە كەم كورمەن.
بولەك مەنىڭ رەسەيىم سەندەردەن!
شوجەلەرشە ەرمەن ەرتىسباەۆ بوپ،--
سوڭىنان سۇم يمپەريانىڭ—
جەم بەرگەن...
- سايتاننىڭ سايران سالۋى
قازاقستان—
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى.
شۇرىق- تەسىك دەنەسى.
دۇنيە—مۇحيت، تىنشىمايدى نەگە وسى،
سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن بە ەگەسى؟
... ءجۇزىپ شىقتى كۇن تۇبىنە جورتام دەپ،
قازاقستان—
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
ساق ساق كۇلىپ كىسىگە،
وڭىنەن دە شىقپاي، كىرىپ تۇسىنە;
ادام دەيتىن بۇ قوعامدىق ھايۋاننىڭ اۋزىننان،
سايتان كىرىپ بارادى جاتىر
ىشىنە!
ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ قۇر،
كوكتىڭ بۇلتىن ءتۇرىپ ءبىر،
ىشەك-قارىننان توسكە ورلەپ، ميعا شاۋىپ مەرەزدەي،
انە، ساق-ساق كۇلىپ تۇر!
ادامدىقتان الاپ--تۇل;
قادامدارىن ساناپ ءبىر،
تالتاڭ-تالتاڭ ءجۇرىسى.
تاعى ءبىزدىڭ...اۋزىمىزعا قاراپ تۇر...
وڭىمدا دا اساۋ تولقىن، سوڭىمدا.
تاعدىرىم—تاڭىرى قولىندا.
قازىعۇرتتىڭ كەمەسىندە كەلەم مەن،
گوممورا مەن سودام قالىپ سوڭىمدا!
سارتاپ قىلىپ سانانى،
توردە وتىرعان تەكسىزى مەن جامانى،
الاق-جۇلاق ەتىپ ەكى كوزدەرى،
كەتتى مە ۇرى-قارىلاردىڭ زامانى؟!.
مۇرىن ۇشىندا تۇر جانىم،
تولقىنعا ەرىپ، كوككە شاپشىپ ءجۇر جالىن:
قۇلاعىنا جەتەر مە ەكەن قازاقتىڭ،
كەمەدەگى جىرلارىم؟
«مىنا سايتان—كىم؟!.»- دەپ قاجىپ ەل وسى،
ابدىراپ ءجۇر، الابۇرتىپ نەگە وسى؟
سويقان سالىپ كەلە جاتقان بۇ-داعى،
قۇرانداعى ءازازىلدىڭ ەلەسى!
بىزبەن بىرگە كەلە جاتىر ارىدەن،
كەگىمەنەن، سويقانىمەن، كارىمەن.
ادامزاتتى جەك كورەدى ول، قازاقتى،
جەك كورەدى، ءتىپتى، سونىڭ بارىنەن!
سايتان، تاعى «ورىنەگىن»* قۇرىپ ءبىر،
وزىنە ءوزى ءماز بوپ، ىشتەن تىنىپ قۇر،--
بىت-شىت قىلىپ، توبەمىزگە شىعىپ اپ،
ءالى بىزگە ساق-ساق ەتىپ كۇلىپ تۇر...
*«ەل بۇزىلسا قۇرادى سايتان ورىنەك» (اباي).
- ۇلتتىق قور
ۇلتتىق قوردا—كوك قاعاز،
كىمگە تاڭسىق وڭىڭ دا؟
تىستەگەننىڭ اۋزىندا،
ۇستاعاننىڭ قولىندا.
ىشتىڭ!—قۇستىڭ!
جە!
بولدى...
تۇيەنى تۇگىمەن جۇتقاندار،
بيەنى بۇگىمەن جۇتقاندار—
نە بولدى؟
ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل عوي، قولدى جايىپ، تىلەنبە:
ماعجان مەن اباي جوق بىزدەن باسقا ءبىر ەلدە!
قۇرمانعازى جوق – ءبىر ەلدە،
تاتتىمبەت جوق – ءبىر ەلدە!
ۇلتتىق قورىڭ، مىنە، وسى!
باسقا قورلار ءبىر ءتۇرلى...
ونسىز مىنا حالىقتىڭ قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن-ءدى...
- وردالى جىلاننىڭ ورداسى
قازاقستان — قازىعۇرتتىڭ كەمەسى.
جەتەر جەرگە جەتە المايمىز نەگە وسى؟!.
جىلاندى تاۋى شىلدەدە-اق مۇزداي سالقىن-دى.
(سەسكەنتىپ سۇسى كۇللى ەلدى);
باۋىرىنا باسقان التىندى،
وردالى جىلاننىڭ ورداسى، -دەيدى ەل بۇل جەردى.
ءبىر جىلان شىعىپ ىنىنەن،
جۇتاتىن كەزىن ساناپ ءبىر;
زاقھارىن شاشىپ تىلىنەن،--
قادالىپ ماعان قاراپ تۇر!
تاڭ قالدىم، لاعىپ ساندالدىم،
تاپ بولىپ تاۋدا ىلاڭعا.
التى جاسىمدا اربالدىم،
مەن وسى ايار جىلانعا!
... جەتپىسكە جەتتىم، جەتپىس جۇرتتىڭ ورىنى وشكەندە،
شىعىپ ءبىر ابدەن قورداسى.
سوڭىمنان قالماي قويدىڭ-اۋ، قايدا كوشسەم دە،
وردالى جىلاننىڭ ورداسى؟!.
- مىناۋ ءبىزدىڭ مىرزامىز
مىناۋ ءبىزدىڭ مىرزامىز،
قوي ىشىندە قۇلجامىز!
جۇرت الدىندا وسى تۇر، توپ باستايتىن كوسەم بوپ،
ءسوز باستايتىن شەشەن بوپ.
ءتۇپ اتاسى--تىپ-تيپىل،
كەلتىرەدى كۇلكىڭدى،
ءسوز ۇستاعان ءبيى جوق،
مال ۇستاعان بايى جوق.
ءبىر ءتۇرلى...
جاقسىم وسى بولىپ تۇر، جاننان بولەك رەڭى،
بۇ قاشاننان ءدۇر ەدى؟
قۇل مەن كۇڭنەن جارالماي،
قاسقايىپ كىل قاراكوكتەن تۋعانداي،
الشاڭ دا، ايحوي، الشاڭ دا باسىپ جۇرەدى!
ە، الشاڭدا، الشاڭدا، ءوس بالالاپ، ورلە كەپ،
قانداي تەكسىز قاپ ەدى،
وتىرماعان ءبىزدىڭ وسى تورگە كەپ؟!
"ارعى ءتۇبى-- كۇلتەگىن، قويشى، تەكسىز دەمەشى؟!"-
دەيىن دەسەم مەن وسى;
قانى تۇگىل بۇ ساپبازدىڭ ميىندا
و، سۇمدىق-اي، ونىڭ دا جوق ەلەسى...
- انكەتاداعى سوتتالدىڭ با دەگەن ساۋالعا جاۋاپ
سول ساۋالدىڭ شىققانىنا كوپ بولعان،
سوعان جاۋاپ بەرسەم دەپ سان وقتالعام.
ۇرى-قارى جەتى جىلعا كەتسە ەگەر،
مەن باقانداي 70 جىلعا سوتتالعام!
ماڭدايداعى سورى قالىڭ ۇل ەم مەن،
كىندىك قانى، تاعدىرى دا ءبىر ەلمەن.
ارحپەلاگگۋلاگ دەيتىن ءبىر جەرگە،
70 جىلعا مەنى دە ايداپ جىبەرگەن!
ۇلى دالا ۇلانى دا ەمەسپىن.
تۋا سالا ەتەكباستى بوپ ءوستىم.
تۇتقىنى ەدىم ارحيپەلاگ گۋلاگتىڭ،
ء(الى مەنى اقتاپ العان جوق ەشكىم؟!.).
- ەكى بوزداق
ۋكراينانىڭ از كورگەندەي كوز جاسىن،
كوبزار تاراس ءولى ولگەنشە بوزداسىن;
ابايدان سوڭ مىنا وپاسىز جالعاننان،
مۇنداي مۇڭلىق كورگەن جوقپىن ءوز باسىم؟
قازاقستان مەن ۋكراينانى، بوزداتپاي،
ءتاڭىرىم-اۋ، سۇرتسەڭشى ءبىر كوز جاسىن؟
ءبىر قايعىنى ءبىر قايعى كەپ قوزعاسا،
قايدان ەندى ءورت تيگەندەي قوزباسىن؟!
ەلى جۇدەپ، جەرى دە ازىپ، توزعاسىن،
بوزداسا وسى ەكى بوزداق بوزداسىن;
قوس بوزداقتىڭ كوز جاسىنا قوسىلىپ،
تەڭىز بولدى - اۋ، مەنىڭ-داعى كوز جاسىم...
- ۋا، ارۋاق!
(يمپەريانىڭ قۇلاۋى).
يمپەريا قۇلايدى ءوستىپ ءبىر كۇنى،
كوككە جەتىپ جانۇشىرعان دۇركىرى.
قاسيەتتى تۇگى جوق قوي مىنانىڭ؟!
قاسىرەتتى...
كۇلكىلى...
كۇن تۇتىلدى.
تاياۋدا ءالى اشىلمايتىن سىقىلدى؟
اسقاق مۇرات قالدى اياقتىڭ استىندا.
قۇل مەن قۇتان قۇتىردى!
«تۇك قالدىرماي تاۋ مەن تاستان، وبادان،-
تارتىپ العان كىم دەپ، ساتىپ، توناعان؟!"-
ارۋاقتار كەلە جاتىر كوشەدە،
اتىپ شىعىپ مولادان!
ماڭدايدا سورى بەس ەلى.
مىنا جۇرتتىڭ ساپ بوپ قاڭقۋ-وسەگى
ارۋاقتار اتىپ شىعىپ مولادان،
كەزىپ كەلە جاتىر، انە، كوشەنى!
مىناۋ—ۇرى-قارىلاردىڭ زامانى،
بىلمەيتۇعىن ۇيات، وبال، شامانى.
وتىز جىلداي جەدى ۇلتتىق بايلىعىن،
ميدى جەدى (بارىنەن دە جامانى...).
سارايلارى نيۋ-يورك، لوندوندا،
(ميللياردتاعان قۇنى بار!).
توقالىنىڭ بىرى—شەكەر، ءبىرى—بال.
ەش ەلدە جوق، بىزدە عانا تۇرادى،
ۇلى مارتەبەلى ۇرىلار!
ولار ءىشىپ، جەگەنىنە شالا ماس،
ارتىنا ەندى قاراماس؟
... الدىندا كەپ ابدىراپ تۇر اللانىڭ،
قازاقستان
اش ءھام تىرداي جالاڭاش...
- التىنمەن اپتالعان سارايلار
جاز ايىندا سۋىقتان وتىرعاندا قالتىراپ،
ءىشىپ كەتكىڭ كەلەدى باياعىداي... جارتىنى اپ؟
نۇرسۇلتاندا ساراي تۇر كوزىمدى ارباپ الىستان،
پاح!
سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ سارايىنداي جارقىراپ!
مىنا شەنەۋىگىڭنىڭ نەتكەن جۇيرىك قيالى،
اقىن كەرەك ەمەس پە بىرگە كەزەر قيانى؟!
مەن تۇگىلى بۇ جەرگە، ون سان تۇمەندەرىمەن،
فەتيھ مەھمەت سۇلتاننىڭ** ءوزى كىرسە--سيادى!
**تۇركتىڭ «قۇدايدىڭ قىلىشى» اتانعان جاۋىنگەر سۇلتانى.
شىركىن، مىنا قارعامنىڭ باسىنداعى وي قانداي؟
فەوداليزمنەن كەلىپ ءبىر ءبىزدى قىرىپ-جويعانداي!
اقىلدى ءبىر اتاسى التى الاشقا بىلدىرمەي،
اقمولانىڭ تۇبىنە التىن تىعىپ قويعانداي!
اتا-بابا-اتامەكەننەن جەرىپ قۇر،
ۆوكزالداعى بومجدارعا ەرىپ ءبىر،
توقسان توعىز تۇمەنى، توعىز قاتىنى بار،
وتەگەن باھادۇردان تۋعانىمدى قايتەيىن؟
...ءىشىپ كەتكىم كەلىپ تۇر...
- ماعجانداردان كەيىن...
ماعجاندارداردان كەيىن تاعى كۇننىڭ كوزى قابارىپ،
جاتسا اقىندار جازىقسىزدان تۇرمەلەرگە قامالىپ;
شىعىپ جاتسا ارىپ-اشىپ،
ارۋاق قۇر سۇلدەسى،***
سوگىلگەلى تۇرسا ەلدىڭ باياعىداي ىرگەسى;
كوڭىل تاعى الاي-تۇلەي، كوزدىڭ الدى تاعى—ەلەس،
مىناۋ ەلدىڭ اقىل-ەسى، مەنىڭشە، ءالى ساۋ ەمەس؟!.
***ارون اتابەك*—ديسسيدەنت اقىن.
- مىنا ءبىر ءشايىر...
(مۋين بسيسۋدىڭ اۋەنىمەن)
و، ارۋاق!
ءوزىڭ كەپ مەنى جەبەشى!
بۇلىنگەن قالاي ەل وسى؟
بىلىقتان مىناۋ، شىلىقتان مىناۋ الىپ شىق،
ۋا، قازىعۇرتىمنىڭ كەمەسى؟
مىنا ءبىر ءشايىردىڭ نە دەگەن جامان سۇرەڭى؟
مەملەكەتتىك نامىستى تاپتاپ بىرەۋى;
بىرەۋى ءولدى ەلەمەي ەلدىڭ نالا-زارىن،
باسىمەن ۇرىپ مەملەكەتتىڭ بارابانىن؟!.
كۇرەسىنگە تاستاپ مەملەكەتتىڭ كۇرەگى،
مەملەكەتتىك ەتىكتى جالاپ بىرەۋى،
ءولىپ بارادى ءىز-ءتۇزسىز اناۋ توبەدە،
تاعى دا بىرەۋ وسىلاي يت بوپ ولە مە؟!.
- الماتى مەن انكارانىڭ اراسى
قازاقستان — قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
و، ءتاڭىرى!
ءبىزدى ءوزىڭ جەبەشى!
اراسىندا نۇكتە مەنەن ءۇتىردىڭ،
تۇمان مەنەن ءتۇتىننىڭ،--
مەن پۋشكيننىڭ رەسەيىن بەتكە الىپ،
قاشىپ بارام ورداسىنان ءپۋتيننىڭ!
الماتى مەن انكارانىڭ اراسى—
جەر مەن كوكتەي، قاراشى:
بىرەۋىندە – اسقاق تۇرىك بالاسى،
بىرەۋىندە – ازالى الاش بالاسى.
كەۋدەسىندە ءبورى ۇلىپ،
كوزدەرىنە ءتاڭىرى عانا كورىنىپ:
ءبىر كەزدەرى تۇران بولعان مىنا جۇرت،
جاتىر قالاي بۇيرەكتەيىن ءبولىنىپ؟!
مەن جۇرگەندە ءور زامانىم ءوتتى دەپ،
اۋزىن اشسا شىعاتۇعىن وتتى لەپ;
مىنا تۇرىك قۇل بولماعان ءبىر ەلگە،
كەۋدەسىمەن كەلەدى ءالى كوك تىرەپ!
سالت اتتى مەن جاياۋدايىن مىسالى،
بۇ دۇنيە كوزدەن بۇل-بۇل ۇشادى.
سونى كورگەن ماعجانمەنەن، جالعاندا،
مىنا مەندەي تۇرىك بار ما قۇسالى؟
قازاقستان —
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
ساعان كەلدىم، قايدا بولدىڭ دەمەشى؟
الاساپران زامانادان قۇتىلىپ،
ات شالدىرار بەكەت قايسى كەلەسى؟
- قارا ءتىزىم
ماعجاندار بولعان «قارا تىزىمدە».
شاكارىم دە ءجۇردى «قارا تىزىمدە».
برودسكي...
بىزدەن باسقا اقىننىڭ،
ءبارى—«قارا تىزىمدە».
كوزدەرىنە تولىپ قان،
ولار ىشتەن ازاپ شەگىپ، تورىققان
قولىندا اتوم بومباسى بار ەل دە ودان،
زارەسى ۇشىپ،-- قورىققان...
نەنى ايتا الدىق ماعجانمەن تەڭەسە،
قايدا قاپتى ەلىڭ سونى ەلەسە؟
جۇرگەن جوق قوي ءبىزدى ەشكىم دە اقىن دەپ،
ولەڭىمىز، مۇلدە، ناشار—نەمەسە؟
توم-توم ولەڭ نە تىلدە،
استانادا، اۋىلدا، ەلدىڭ شەتىندە;
تويلارىندا بايلاردىڭ،
فەيسبۋكتىڭ بەتىندە،--
ەلىم دەيمىز — وتىرىك،
جەرىم دەيمىز — وتىرىك.
وتىرىككە باۋىر باسقان اقىننىڭ،
ءومىرى دە ، ولەڭى دە وتىرىك!
ءبىز جۇرگەن جول، كۇڭگىرت، ساعىم، تۇمان-دى،
و، ءتاڭىرى، ءوزىڭ كەشىر كۇنامدى؟
ءبىر ولەڭى «قارا تىزىمگە» كىرمەگەن،
مەنىڭ-داعى اقىندىعىم كۇماندى...
- قازاق
شايقالدى ابدەن تۇنىعىم.
سوتسياليزمدە ءوتتى جارتى عۇمىرىم.
كاپيتاليزمدە ءوتتى جارتى عۇمىرىم...
ەسەلاڭداۋ ەلگە بارعان ەلشىدەي،
بىرەۋىنە كوڭىلىم كونشىمەي;
جان – القىمدا، ءتان مۇزداپ، قان ىسىنىپ،
كەتىپ بارام ءتۇس قاشىپ ءھام ءىش ۇلىپ;
قازاق بولىپ تۋمەنەن ءولۋدىڭ،
قاسيەتىن ءتۇسىنىپ!
قاسىرەتىن ءتۇسىنىپ...
- ءار اقىننىڭ زامانىندا ءبىر سۇلتان
ۇلى مارتەبەلى پوەزيا!
تۇرسىڭ پاڭ!
ءار اقىننىڭ ءزامانىندا—بىر سۇلتان.
ابىلايحاندا–بۇحار جىراۋ،
ماندەلشتامدا—ستالين،
ۆوزنەسەنسكيدە— پۋتين،
مەندە—نۇرسۇلتان...
ويلارى دا بولەك ونىڭ، تويلارى،
بىرەۋى دە ءبىزدى ءىش تارتا قويمادى.
ءپىر تۇتپادىق ءبىز وبەكتەپ، ولار دا
ءبىزدى وزىندەي پەندە عوي دەپ ويلادى.
باستان ۇشسا بوق قوي—باق.
قوجاڭداماي ەلگە نوكەر، توپ قۇراپ;
جۇرسەك-تاعى ءبىز دە پاتشا ەك، ءتاجى جوق،
ء(بىزدى ەشكىم دە ەلەڭ قىلعان جوق، بىراق؟!).
قاناتىمىز ۇشا-ۇشا تالعان كوپ،
مىنا جالعان كۇننەن كۇنگە-- جالعان بوپ!
مىناۋ ەلگە وزەگىمىز ورتەنىپ،
ءبىز ايتپاعان ءبىر اۋىز ءسوز قالعان جوق!
جەردىڭ قۇرتى، ويى بولەك، تويلارى،
قاشان ەلدىڭ تەرەڭىنە بويلادى؟
تەك ولىمگە بولا تۋعان ولەرمەن،
ءبىزدى وزىندەي پەندە عوي دەپ ويلادى!
سوتسياليزم ءوتتى دە يتشە ىرىلداپ،
كاپيتاليزم كەپ تۇر ەندى قىرىنا اپ.
قاي زاماندا جۇرسەك-تاعى، قۇلاققا،
قۇداي عانا تۇردى بىزگە سىبىرلاپ.
ادامزات پەن الاشىمدى تەل ەمگەن،
ابايىمنان قالعان شەرلى ءتول ەم مەن.
قۇداي عانا تۇردى ماعان سىبىرلاپ،
سونى عانا جازىپ كەتتىم — ولەڭمەن.
- كەرى اينالۋ پروتسەسى
قازاقستان —
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
و، ءتاڭىرى!
ءبىزدى ءوزىڭ جەبەشى!
دۇنيە — مۇحيت، جانتالاسىپ مەن كەلەم،
قوز الدىمدا — كەرزاماننىڭ ەلەسى...
كۇن دە جەردى جىلدام-جىلدام اينالىپ،
ۋاقىت ءبىزدى بارا جاتىر قايدا الىپ؟،
كوڭىل كۇپتى، كوزىمىز دە بايلانىپ،
سايتان بىتكەن بەس قارۋىن سايلانىپ،--
پەرىشتەنى كەتكەن سىندى ايعا الىپ؟
ادالداردىڭ اق جۇرەگىن قايعى الىپ،
قۇلاگەر جوق –
قۇلاماستەك بايگى الىپ!
رەداكتورى پروۆينتسيالىق گازەتتىڭ،
شىرەنىپ تۇر شەرحان مۇرتازاعا اينالىپ؟!.
كوررۋپتسيا تەندەرمەنەن تايلانىپ،
ارامداردىڭ اۋزى مايعا مايلانىپ;
اتەيزم اينالدى دا – ۋاحاپقا،
كوممۋنيزم
كاپيتاليزمگە اينالىپ...
- جاھاندانۋ زامانى
عاجاپ ەكەن وڭاشادا وي كەشكەن.
الەۋمەتتىك جەلىمەن دە سويلەسپەن!
تەلەفونسىز، تەلەديدارسىز عۇمىر كەشكىم كەلەدى،
فەيسبۋكتەگى فەيكتەردى كورمەستەن!
مۇڭعا ورانىپ، بۇلتقا باتىپ بارا ما اي؟
ەروتيكا جىنعا ءتيىپ قاراداي، –
عاليانى ايالاعان جاقسى ەكەن،
تىر-جالاڭاش قاتىندارعا قاراماي؟!
كىم دوللارعا تەڭگەمىزدى سۇيگىزدى،
التىن باستى كىمگە تومەن يگىزدى؟
تسيۆيليزاتسيا سيفيليستەن شىقتى دا،
ەندى، مىنە، ۆيرۋسكە ءتاج* كيگىزدى!
ءبىتتىم ىشتەن تىنىپ ءبىر،
ماقسات الىس،
كۇدىك قاپتاپ،
ءۇمىت – تۇل!
سايتان**** شىعىپ، التىن ءتاجى باسىندا،
بىزگە قاراپ، ساق-ساق ەتىپ كۇلىپ تۇر...
*كوروناۆيرۋس.
- كاپيتاليزم
ىشپەگەنى – ارتتا ، الدىندا ەدى – ىشكەنى.
سوتسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كەلدى ۇشىپ، –
جۇماق ەكەن دەپ؟
...ول كەلىپ بىلگەنىن ىستەدى...
اقىرزامان دەگەن وسى ما كەلگەن اپتىعىپ؟
بورىدەي ءىشىم جاتتى ۇلىپ:
اكە وتىرعاندا ۇل سويلەپ جاتىر وزەۋرەپ،
شەشە وتىرعاندا قىزى شىقتى ما شاپتىعىپ؟!
كاپيتاليزم كەرەك پە ەد بىزدەي ھاس ۇلتقا، –
ەركىندىككە ەسسىز اسىققا، كوزسىز عاشىققا؟
كوكتەن سۇراعان... قۇدايى بەردى جەردەن كەپ،
تۇك كورمەي وسكەن ساسىق پەن وڭكەي پاسىققا.
ايىرار ادام قالمادى اق پەن قارانى،
قاسقىرداي جالاپ قالدىق پا ۋلى جارانى؟
وسىمەن ەندى قازاقتىڭ مىنا عاسىرى،
مەنىڭ دە قىسقا عۇمىرىم ءبىتىپ بارادى؟!.
مەنىڭشە، بۇ دا وتپەلى.
وتپەيتىن نارسە بولماۋى كەرەك، ويتكەنى.
و دۇنيە دەگەن بار عوي، بار! ەگەر بولماسا،–
بۇ دۇنيەڭنىڭ دە ماعىنا، ءمانى جوق تەگى...
- رۋھ
سەزە مە ەكەن تۋعان جەردىڭ بەلەسى،
بىلە مە ەكەن سوعىپ تۇرعان جەل وسى؟
حان كەنە – ەدىلدىڭ،
اباي – ءفارابيدىڭ،
مۇقاعالي – ماعجاننىڭ ەلەسى!
رۋح دەگەن – جىر-تۇما.
اتىپ شىعىپ تەرەڭىنەن بۇلقىنا،
قارلىعاشتاي، قاناتىمەن سۋ سەۋىپ،
قايتىپ كەلىپ تۇرادى ىلعي جۇرتىنا.
وتقا سالىپ، نوسەرگە مالىپ قاناتىن،
جەر- جاھاندا سول عوي سايران سالاتىن.
ۇلتىمەنەن ءبىر جاسايدى ۇلى رۋھ،
ء(بىز عوي-- ءولىپ قالاتىن!).
- جالعىزدىڭ جىرى
جالماۋىز، جەبىر جەرىڭە كەپ،
الدىڭا ورىن قازعالى،
ارعى عۋن قۇرعان مەملەكەت!
شاڭىراعىڭ شالقايىپ كەتە جازدادى!
ادامزاتتىڭ اسىلى،
سىنالار كۇنىڭ كەلدى-ءدۇر;
ارۋاق قونعان ەدىل پاتشانىڭ ءناسىلى،
ەسىڭدى جينا ەندى ءبىر؟!
دۇنيە تۇر، پوپ-مۋزىكا، بي – ءىشى،
شىعاردا جانى شىرقىراپ!
ۋكراينادان ماحابباتتىڭ ءيىسى،
روسسيادان سوعىستىڭ ءيىسى بۇرقىراپ؟!.
ۇرى مەن قارى جەر ەتتى،
ءتۇبى قوسىلماس بەكزات بوپ تۋعان تۇمەنگە.
قاراكوكتىڭ تۇقىمى كەرەك-ءتى،
قارادان شىعىپ، حان بولا المايتۇعىن بۇل ەلگە!
جەبىرلەر قاپتاپ جەرىمە كەپ،
ىلاڭعا سالدى سان ءبىزدى.
مەندە دە – جالعىز ، سەندە دە جالعىز مەملەكەت!
جارىلقا، ءتاڭىرى، جالعىزدى؟
بۇحار جىراۋلار ەمىرەنەر وسى ەلىنە كەپ،
تالاپاي بولماسا حان باسى؟!
ۇلتتىڭ جۇرەگى — مەملەكەت!
قارا ولەڭ – كارديوگرامماسى!
كەنەلىپ جۇرتى عاجاپقا،
ماعۇمۇرلانىپ كۇندە مىڭ جاساپ قالاتىن، –
كيپلينگ***** كەرەك قازاققا،–
الاش دەپ ماسساتتاناتىن!
ەس پەن تەك كەرەك پاتشاعا،
جاقسىڭنىڭ ءسوزىن سارالايتۇعىن ءسۇيىنىپ;
الدىندا التىن جاتسا دا،
قارامايتۇعىن – ءيىلىپ...
قۇلاعىنا عاسىرلار سارىنى،
قۇيىلىپ تۇرسا سەلدەپ كەپ:
«اللادان اسقان ءتاڭىرى،
الاشتان باسقا ەتەنە ساعان ەل جوق!»- دەپ...
*****دجو́زەف رە́ديارد كي́پلينگ (Rudyard Kipling-- 30 دەكابريا 1865, بومبەي — 18 يانۆاريا 1936, لوندون) — يمپەريا اقىنى.
- ءبىر اۋلەت پەن ءبىر ۇلت
ءبارىن دە سەزىپ، ءبىلىپ ءبىر،
مىناۋ ەل ىشتەن تىنىپ تۇر.
ۇيىندە وتىرسا،– وكسيدى،
كوشەگە شىقسا بۇلىك – بۇل!
ايتساڭشى اي، كۇن، بول ەندى،
اللا وقىپ تۇر بۇل ولەڭدى!
مىنا ءبىر اۋلەت ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق بايلىعىن،
قاي جاققا الا جونەلدى؟!
- قازاق ادەبيەتى
قازاقستان –
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
و، ءتاڭىرى،
ءبىزدى ءوزىڭ جەبەشى؟
ءجۇزىپ كەلەم اساۋ مۇحيت توسىندە،
سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن عوي ەگەسى.
جان-تانىمەن بەرىلەتىن بەرىلسە،
ەگىلەتىن عاشىق بولىپ ەگىلسە، –
قازاق حالقى قالدى ەپوستا قالجىراپ،
باسقا جەردە جوق قوي ەندى ول، مەنىڭشە؟
كوكە، مەندە ارمان كوپ قوي، ارمان كوپ،
حيكمەتشە ءالى لاۋلاپ جانعام جوق؟
بۇ دۇنيەنى قازاق قالاي ءدوپ ايتقان:
ء"بىر بەس كۇندىك جالعان"-دەپ.
قۋ فانيگە قايتا كەلمەس جانداي عىپ،
كوكە، ءوزىڭدى ەندى كۇتسەڭ – حانداي كۇت؟
ەلدەن بۇرىن، ءبىزدىڭ قازاق، قۇداي-اۋ،
ەكى دۇنيە بارىن بىلگەن...
قانداي جۇرت؟!
قازاق دەگەن – زار زاماننىڭ بوزداعى.
بوزداعاندا ودان ەشكىم وزبادى.
جەتپىس جىلداي ەدىگە بوپ، جالعاننىڭ
جارىعىنا شىعا الماي،
نە ىشىنەن تىنا الماي،
بوزدادى...
تۋا ءتانتى قۇدىرەت پەن قۇس-ۇنگە،
قازاق ءوزىن كورەدى ىلعي تۇسىندە.
كورىنگەننىڭ تۇرتكى بولماي كوزىنە،
قالىپ قويدى ەپوسىنىڭ ىشىندە.
اق جۇرەگى ءبىر اللاعا ايان بوپ،
عارىشىڭا قاناتىمدى جايام دەپ،
كۇنگە قاراپ،
كۇلتەگىن بوپ كۇڭىرەندى،
تەبىرەندى –
قوزى كورپەش-بايان بوپ!
كورىنگەندە كوممۋنيزم ەلەسى،
ءدىر-ءدىر ەتىپ كەتەدى ءالى دەنەسى.
قازاق حالقى قالدى ەپوستىڭ ىشىندە!
قازاقستان –
سونىڭ بۇلدىر ەلەسى...
كىلەممەنەن كوككە دە ۇشىپ كولەڭدەپ، –
دۇنيەنىڭ ويىن سانعا بولەم دەپ;
ۇلتتىق بانكتە قازاق ادەبيەتى دەيتۇعىن،
قازىناسى قالدى-اۋ، ەپوس-ولەڭ بوپ!
اسان قايعى بولىپ قانشا بوزدادى،
اباي بولىپ قايداعىنى قوزعادى...
قا-زاق ادە-بيە-ءتىن-دە قالدى ونىڭ،
اقىل-ويى،
ابىرويى،
وجدانى.
حالقىم قالىپ، التىن قالىپ جىراقتا،
كوزىم مەنىڭ كولبەڭدەگەن شىراقتا.
قارا ولەڭمەن قازاقتى قوسا جۇتارداي
عالامزاتتىڭ ءتۇسى سۋىق بىراق تا؟!.
ول سويلەدى تولىقسىپ ءبىر تولعاندا،
ارۋاق كەپ ارقاسىنا قونعاندا.
جەر بەتىنەن سەنىڭ ۇلتىڭ جوعالسا،
مەنىڭ ۇلتىم جوعالسا،
قانداي ۇلىس قالار ەكەن سوندا وندا؟!.
- بولدى ەل ىرعاپ، جىرعاپ تا...
بولدى ەل ىرعاپ، جىرعاپ تا،
قازاق حالقى—بىر جاقتا.
قازاقستان—بىر جاقتا...
مۇندا جۇمباق سىر جوق پا:
قازاق حالقى—بىر جاقتا،
قازاق ادەبيەتى --ءبىر جاقتا؟!.
- ەكى قۇرداس،–ەكى دۇنيە
(حح-ءححى ع.ع.)
قازاقستان—
قازىعۇرتتىڭ كەمەسى.
بىزدە ىلعي ءولارا بۇل نەگە وسى؟!
كەڭ ايدىندا، الاساپران مۇحيتقا،
ءجۇزىپ شىقتى قازىعۇرتتىڭ كەمەسى!
بۇل عاسىردا ءبىزدى وزىنە شاقىردى وت،
اقىرزامان كۇننەن كۇنگە جاقىن بوپ.
ەكى بالا تۋدى ءبىزدىڭ قازاقتان،
بىرەۋى – اكىم، بىرەۋى ونىڭ اقىن بوپ.
قازاق ىلعي قارسى جۇزگەن اعىسقا،
ەكى قۇرداس ءجۇردى التى الاش ارىستا، –
جەردەن جەمىت تەرىپ كەتتى بىرەۋى،
ەكىنشىسى ۇشىپ كەتتى عارىشقا!
سۇيرەدى ەلىن بىرەۋى ورگە تۇيە بوپ،
بىرەۋىنىڭ بەتى كۇيە-كۇيە بوپ;
تىزگىنىنەن ۇستاپ ەدى مىنا ەلدىڭ،
بىرەۋى—
ۇلتتىڭ رۋحىنا يە بوپ!
جاقسىم جاسىپ، جامان باسىپ ءتورىمدى،
بىزگە وسى نە كورىندى؟
قىرت پەنەن قۇرت ءتىل تابىسىپ لەزدە،
ۇلت پەن رۋح ەكى جاققا ءبولىندى!
نەگە ءبولىندى؟!
سودان باستاپ بىزگە بىردەڭە كورىندى...
تاريح – تۇلپار، كونبەيتۇعىن تاقىمعا،
جاقىندا،
شەرتەدى ەندى نە ءبىر گاپتى ءبىزدىڭ جۇرت،
وسى قۇرداس ەكى بالا قاحىندا...
- بۇگىنگى كۇننىڭ ساۋالى
قازاقستان، دەم الساڭشى، جابىرقاماي، الدا ءبارى؟!.
ءبارىن الىپ... جاتىر ما ەندى جەرىڭدى دە جالماعالى؟
كەدەيلىكتەن قالجىرادىڭ، قاڭقۋ سوزدەن قاجىدىڭ سەن،
جانعا باتقان جامانى جەرى – ايارلاردىڭ الداعانى...
قاڭقىلداعان قازدارىمەن كەلە جاتىر قاز الىستان،
كولبەڭدەيدى جاز – الىستان، بىزدەردە ءالى —
بازارستان;
مىنە، وڭتۇستىك كورەياڭىز، اناۋ – سونىڭ سولتۇستىگى!
قايسىسىنا بارار ەدىڭ، سابىرلىم-اۋ، قازاقستان؟
(قايسىسىمەن قالار ەدىڭ، قادىرلىم-اۋ، قازاقستان؟!.).
- كگب-نىڭ سەيفتەرىندە
كگب-نىڭ سەيفتەرىندە
سەنىڭ دە كوز جاسىڭ،
مەنىڭ دە كوز جاسىم بار:
اشىڭدار!
وفشورداعى سەيفتەردە
سەنىڭ دە قاحىڭ،
مەنىڭ دە قاحىم بار!
تۇرمايسىڭدار ما ورىندارىڭنان، پاقىرلار؟
جارىلقاسا ءتاڭىرى جاتقاندى،
جاتىڭدار؟!.
- ۇلت
مىنا دۇنيەدە
جامانىنا كۇيىنەتىن،
جاقسىسىنا سۇيىنەتىن،
جۇرت قانا —
ۇلت!
ءبىر جەردەن ءسوز،
ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن،
جۇرت قانا —
ۇلت!
قالعانى—قىرت!
- كوممۋنيزم ەلەسى
كوممۋنيزم دەيتىن قيال بويدى الىپ،
ستالينمەن بىرگە ويىن وينادىق،
برەجنەۆپەن بىرگە ويىن وينادىق.
ەگەمەندىك – ات شاپتىرىپ، قيقۋلاپ،
تويلاۋ ەكەن!
پاح، ارمانسىز تويلادىق!
ۇلت ساداعا – ۇلىڭ مەنەن قىزىڭنان،
اينالايىن، تۇرىسىڭنان سىزىلعان؟..
بۇزىلعان عوي كۇلتەگىننەن قالعان قان،
اللاڭىزدان العان جان دا – بۇزىلعان!
تەگى دە جوق، ارى دا جوق – اش-ارىق،
مىرقىمبايدى ءپىر عىپ، كوزگە جاس الىپ;
رۋلاردى ءتىزىپ قويىپ كوزىنەن،
قولدان باتىر جاسادىق،
ايحوي، اقىن جاسادىق;
ساعىنايدىڭ ءوزىن قولدان جاسادىق،
ابىلايدىڭ ءوزىن قولدان جاسادىق!
اكىم كورسەك ايتار سوزدەن توسىلىپ،
باتىر كورسەك، قالىڭ يتپەن قوسا ءۇرىپ;
اقىن كورسەك «ءوي، سونىڭدى قويشى!» – دەپ...
...ەندى وتىرمىز ويىنىمىز وسىلىپ;
كوزسىزدەردىڭ ەرىپ ءجۇرىپ ك...نەن.
قىرتقان سوزدە ءدام قالمادى كوكىگەن.
...ماعجاندارعا ەندى ەسكەرتكىش اشىلسا،
ماڭايىنا بارماڭدارشى–
وتىنەم!
.... مازالارىن الماڭدارشى...
.وتىنەم...
- بىرەۋدى كۇتۋ
ءبىر ۇل كەلسە جەلبىرەتىپ تۇلىمىن،
ەلدەن ەرەك بولادى سول قۇلىنىم.
شاشتى اپپاق قىراۋ جاۋىپ، بىرەۋدى
كۇتۋمەنەن ءوتتى كۇللى عۇمىرىم؟!
تۇلپاردايىن — ءبىتىمى،
سۇڭقاردايىن قۇس ءۇنى;
ءوزى — بەكزات، ءومىرى — ۇلگى، ءىسى – ءىرى
ەرىنە ء—پىر، جەرىنە يە، ەگىلىپ،
ەلىنە يە بولاتۇعىن كىسىنى؟!.--
كۇندە كۇتسەم، قالاي جۇرەم اھ ۇرماي؟
تۋعان جۇرتىم--جاتىمداي;
سەن كەرەك ەڭ بۇ قازاققا ءدال بۇگىن،
بۇرىن-سوڭدى تۋماعان ءبىر اقىنداي;
ابايدايىن--ادامزاتقا ۇمتىلعان،
قايتا قارا تانىتاتىن-- لاتىنداي؟!.*
*لاتىن ءالىپبيى.
ەپيلوگ. قازىعۇرتتىڭ كەمەسىندە
باياعىدا قازىعۇرتتىڭ باسىندا ءبىر كەمە قالعان،
باسقا جۇرتتا قالماي سوندا، قازىعۇرتتا نەگە قالعان؟
سونداعى ءبىر كۇناعا كەپ باتقان كۇللى حالىقتاردان،
وسى كەمە بۇ قازاقتى امان-ەسەن الىپ قالعان!
سۇممەن — سۇمى، ەركەگىمەن ەركەكتەرى نەكەلەنىپ،
وسى كەمە بولماسا ەگەر سۋ تۇبىنە كەتەر ەدىك!
كوزى-تۇمان، كوڭىلى — الاڭ، كوكىرەگىن ازا قىسقان،
قازىر تاعى سول كەمەنىڭ ۇستىندە ءجۇر قازاقستان!
تاعدىرى دا قىل ۇستىندە، تاريحى دا بۇرمالانعان،
قازىناسىن قايداعى ءبىر ۇرى-قارى ۇرلاپ العان؟!
ولگەننەن سوڭ ءپىر تۇتادى، تىرىسىندە ساباپ الىپ...
الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاقسىسىنا جالا جاۋىپ!--
بىت-شىت بولىپ جان-جۇرەگى زامانداردىڭ بەلەسىندە،
كەلە جاتىر ءالى بوزداپ قازىعۇرتتىڭ كەمەسىندە!
باي-باعلاندار شىقتى بىزدەن!
جەر بار ما ەكەن قۇتتى بىزدەن؟!
مىنا جارىق دۇنيەدە ەل بار ما ەكەن مىقتى بىزدەن؟!
دەپ ويلاپ ەك، ارۋاققا اس بەرىپ ەك: «ارىسىم!» - دەپ،
ءوزىڭ جەبە، ەلگە – پانا، ەندى وسىلار بايىسىن!»- دەپ!
ايحوي، مىنە، ساعات ساناپ، بايىپ، شىلقىپ بارادى ولار،
قازىناعا سۋىق قولىن قالاي ءالى سالادى ولار؟!
قاراورمانداي جۇرتىن نەگە ەل ەمەس دەپ ويلايدى ولار؟!
قالاي ءالى تويمايدى ولار؟!.
نەگە ەندى قويمايدى ولار؟!!
كورىپ نە ءبىر كورگەنسىز بەن ەسسىز ەلدىڭ ەگەسىن دە،
بار عۇمىرىم وتەر بولدى-اۋ، قازىعۇرتتىڭ كەمەسىندە...
18.04. 2022. ج-16.08. 2023 ج.
قاراعاندى. كوگىلدىر توعاندار. استانا. الماتى. كەرەكۋ. قاراعاندى. كۇنگەي.
