"جارىقتىق كيىكوتى-اي", - دەپ وتىرۋشى ەدى، مارقۇم ناعاشى شەشەم.
ارقادا كيىكوتى اسا قادىرلى ءشوپ. كيىكوتى دəرۋ بولمايتىن دەرتتىڭ ءتۇرى كەم دە كەم دەسە دە بولادى. قانى تاسىعان ادام كيىكوتى ءشəيىن دەمدەپ ىشسە، بىردەن قان قىسىمى قالپىنا كەلەدى. اس قورىتۋ جۇيەسىنە دە باپپەن بۇقتىرىلعان كيىكوتى شايى مىڭ دا ءبىر ەم. تەرى اۋرۋىمەن اۋىراتىندار كيىكوتىنىڭ بۇلاۋىنا تۇسسە، قۇلانتازا ايىعادى. بەلسىز قالعان ەركەك، توسەكتەن سۋىعان ۇرعاشى كيىكوتىنىڭ قىمىزىن قۇرعاتپاي ىشسە، قۇشتارلىعى ويانىپ، قۇمارى قايتا قوزادى... قالعانىن بارىنشا قىسقاشا باياندايىن.
....كينو ءتۇسىرىپ جۇرگەندە تالاي قىزىققا كەزىگەمىز، كەنەلەمىز... وسى جولعى اقسۋ جاباعىلىداعى قىزىعىمىز كيىكوتىمەن ىستالعان ءيىرسۋ مەن كەمەربۇلاقتىڭ قىمىزى بولدى. يə، قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم كوز سالمايدى...
كەلىسەر كەلىسپەسسىزدەر، الماتىدا قىمىز جوق، بولسا - الماتى بازارلارىندا ساتىلاتىن قىمىزدىڭ دارەجەسى شالاپتان تومەن.
Əلقيسسا، ءسəۋىردىڭ سوڭى، مامىردىڭ باسىندا وقو، تۇلكىباس اۋدانىنىڭ اقسۋ جاباعىلى قورىعىنىڭ ەتەگىنە شاتىرىمىزدى تىگىپ، شəپكىمىزدى تۇزەدىك (ەسىمىزدى جيدىق، تۇسىرىلىمگە ءəزىر بولدىق دەگەنىم عوي). ايتارى جوق، تۇمسا تابيعاتىن سۋرەتتەۋگە ءتىل جەتپەيتىندەي عاجاپ سۇلۋ ولكە ەكەن، تۋرا ارابيادان وقىپ كەلگەن مولدەكەڭدەر ۋاعىزدايتىن جۇمباقتىڭ تورىنە توپ ەتە قالعانداي بولدىق. بيىك، كوركەم تاۋلار، اپپاق قاردان داعاراداي سəلدە وراعان مولدا شىڭدار. سول تاۋلاردان جىلانداي يرەلەڭدەپ، سارقىراي اققان وزەن سۋلار. ساۋىرى قىزىلدى-جاسىلدى گۇلمەن كومكەرىلگەن قويانجون جوتالار. Əسىرەسە كيىكوتى ىرعىن. كەشكە جاقىنعى سامالمەن قىشقىلتىم ءيسى تاناۋ جارعاندا، شەرلى كوكىرەگىڭ كۇمبىرلەي جونەلەدى...
حوش، ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن جان جاقتى شولۋعا كەتكەن جىگىتتەر مينەرسۋدىڭ باكلاشكەسىمەن قىمىز əكەلە باستادى. الماتى بازارلارىنىڭ سۋ قوسقان ساتقىن قىمىزىنان زəرەزاپ بولىپ قالعان عازەز باسىم العاشقىدا قومسىنا ءدəمىن تاتقانىم راس. جوق، سۋ قوسىلماعان ءتəرىزدى، ءتىل ءۇيىرىپ əكەتىپ بارادى. كيىكوتىنىڭ ءدəمى! سويتسەك، تۇلكىباس ءوڭىرى كۇبىنى تەك كيىكوتىمەن ىستايدى ەكەن. سودان قاتالاپ كەلگەن قىمىزقورلار ءۇشىن قۇداي بەردى! ازىن-اۋلاق سۋتوچنىيىمىزدى كانىگى القاشتارداي سوڭعى تيىنىنا دەيىن قالدىرماي قىمىزعى سالاتىن بولدىق. ارقانىڭ قىمىزىنا قاراعاندا تاۋدىڭ قىمىزى جۋاستاۋ كەلەدى. دەگەنمەن كوڭىلگە قۋناقى جەلىك بىتىرۋگە جاراپ جاتىر. از كۇندە كوزىمىز نۇرلانىپ، جۇزىمىزگە قان جۇگىرىپ، كىسى بوپ قالدىق. كيىكوتى قوسىلعان جۇپار قىمىز قانشا ىشسەڭ دە قان قىسىمىن كوتەرمەيدى. قىمىزعا بوگىپ العان ادام شارشامايدى، جۇمىستى جاپىرىپ ىستەيدى. Əسىرەسە ءƏرىبي سياقتى سايىپقىران جىگىتتەرىمىز ات ۇستىندە شايقاقتاپ، ۇزەڭگىسىن تارالعىسىنىڭ تۇبىنەن ءۇزىپ جىبەرەردەي شىرەي كەرىپ، جەر باسپاي، ايدىندانىپ، اسقاقتاپ، اسپانداپ، شىعانداپ كەتتى. كۇنىنە بەس ات بولدىرتادى... ۇلاربەك اقىنىڭ كوزىنەن ولەڭ وقيتىن كۇنگە جەتتىك! قايران الديار قىمىز-اي، جارىقتىق كيىكوتى-اي دەپ قويامىن ىشتەي. قىرعا شىعىپ كيىكوتى مەن بوزگۇل تەرىپ كەتكەن كەزىمىز دە بولدى...
باجايلاي بايقاساڭ، تۋعان ەلدىڭ قىرىندا وسكەن ءشوپتىڭ تامىرىنان سىر تارتىپ، جاپىراعىنا جىر جازۋعا بولادى. گۇلىنەن سۇيگەنىڭنىڭ ديدارىن كورەسىڭ...
كيىكوتى دا وسىنداي قاسيەتتى ءشوپ.
ەندى وسى كيىكوتى جايلى تۇيگەندەرىمە كەلەيىن. وتكەن جىلى ءىنى دوسىم، تاماشا قالامگەر قاناعات Əبىلقايىر اۋىلىنا اپارىپ قوناق ەتتى. قىرعا شىعىپ، قىمىز ءىشىپ دەگەندەي ءبىراز شالقىدىق.تاۋ ءىشىن كۇڭىرەنتىپ əنگە باستىق. قاناعاتجاننىڭ دا اۋىلى اسقاق الاتاۋدىڭ قويناۋىنا سۇعىنا ىرگە تەپكەن بەرەكەلى-مەرەكەلى ەل ەكەن. اينالا قاراعايلى ورمان، قۇلپىرعان كوكمايساسى - تۇرىكمەننىڭ تۇكتى كىلەمىندەي. كەنەت كوزىم كوگىلدىر الاڭقايعا تۇسكەنى. جاقىنداپ بارسام، و، عاجاپ، كيىكوتى! مىناۋ كيىكوتى عوي دەسەم، جەرگىلىكتى الباندار: "جوق، بۇل كوكەمارال", - دەپ بوي بەرمەيدى. سول سəت اقىن باقىت بەدەلحاننىڭ 2000-ىنشى جىلدارى جارىق كورگەن "كوكەمارال" دەگەن پىشاقتىڭ قىرىنداي جۇپ-جۇقا جىر جيناعى ەسىمە تۇسە كەتكەنى. بۇدان كەيىن داۋلاسىپ جاتۋ ارتىق، "كوكەمارال بولسا، كوكەمارال بولسىن" دەپ، əلگى كيىكوتىنىڭ ءبىر تالىن جۇلىپ الىپ قۇنىعا يىسكەدىم دە، توسقالتاما سۇڭگىتتىم.
ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز، كوكەمارالدى مەركىدەن (جامبىل وبلىسى) بەرى قارايعى جۇرت (دۋلاتتار) كيىكوتى دەيدى ەكەن. ارقاداعى ارعىندار دا كيىكوتى دەيمىز. وسى جايت مەنى كəدىمگىدەي ويعا قالدىردى. ارتىنان مۇنىڭ سىرىن اڭعارعانداي بولدىم. باعزى زاماندا ارعىندار مەن دۋلاتتار شۋدىڭ بويىن ءبىر جايلاعان عوي. كوش جولدارى دا ءتۇيىسىپ وتىرعان. تەك، تولە بي زامانىندا جەر داۋىندا كىسى ءولىمى بولىپ، بيلەر كەڭەسى شۋدىڭ تۇستىك جاعىن - دۋلاتتار، تەرىسكەيىن - ارعىندار جايلاسىن دەپ شەشىم ەتكەن ەكەن. ەجەلدەن، سودان بەرى دە ەكى ەلدىڭ توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلىپ جاتتى. ءتىپتى مىنا سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاعانشا جامبىل وبلىسىنىڭ قويشىلارى جايلاۋعا ارقاعا شىعاتىن. ارقانىڭ بەتپاقپەن شەكتەسەتىن اقتاۋ، قىزىلتاۋ سوۆحوزدارىنىڭ جاستارى مويىنقۇمنىڭ جىگىتتەرمەن كوكپار تارتىساتىن. جاز بويى جولداس، قۇربى بولىپ، əڭگىمەلەرى جاراسىپ، ءبىر-بىرىنە باۋىر باسقان قىز-جىگىتتەر كەلەسى جازدا ساعىنىسىپ كورىسىپ، ارتى ۇيلەنۋ تويىنا ۇلاسىپ جاتاتىن. كيىكوتىنىڭ ارقا جۇرتى مەن وردەگى ۇيسىنگە (دۋلاتقا) ورتاق بولۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى عوي دەپ ويلايمىن. ال الاتاۋدان تومەن تۇسپەيتىن البان، سۋان ەلى تاۋدا وقشاۋ جاتقاندىقتان بۇل وسىمدىككە كوكەمارال دەپ ات بەرىپ، ايدار تاعىپ جەكە اتاۋىمەن يەلەنگەن سياقتى. جəنە الاتاۋدا كيىك جوق، ەسەسىنە بۇعى-مارال تۇقىمداس جانۋارلار مول. سول سەبەپتى كوكەمارال اتانعان ءتəرىزدى. قالاي دەسەك تە، كيىكوتى اشا تۇياقتى ادال اڭنىڭ سۇيىكتى اسى.
كيىك جارىقتىق بەتپاقتىڭ سۋسىز شولىنەن مامىر ايىندا ءوتىپ، اتالعان ايدىڭ 18 مەن 25-ءى ارالىعىندا ارقانىڭ تۇستىگىنە ىلىكسىمەن ءتولىن توگىپ، لاعىن ورگىزەدى. بۇل مەزگىل ارقادا "قۇرالايدىڭ سالقىنى" اتالادى. كەي جىلعى "قۇرالايدا" تاپ ءبىر اقپانداعىداي الاي-تۇلەي بوران سوعادى. الايدا مۇنداي بوراندى سۋىقتا كيىكتىڭ لاعى مۇز بوپ قاتىپ قالمايدى، كەرىسىنشە قاتتى سالقىندا تەز اياقتانىپ، جۇگىرىپ كەتەدى. ءبىر جاعىنان جاس تولگە قۇرت تۇسپەيدى، ەكىنشىدەن سۋىقتا تۋعان قۇرالايدىڭ بويىندا قىسقى سۋىققا بوي بەرمەيتىن يممۋنيتەت قالىپتاسادى. Əيتەۋىر تابيعات انا باۋىرىنداعى جاندىق بىتكەندى انالىق مەيىرىمىمەن وسىلاي ەبىن تاۋىپ جارىلقاپ قويعان.
كيىكتەر ارقاداعى اتاسۋ مەن سارىسۋ وزەندەرىنىڭ بويىنا كەپ لاعىن ورگىزىپ جاتقاندا ءدۇر ەتىپ كيىكوتى كوتەرىلەدى. جاسىل ساباعى جەردەن سəل بوي تارتىپ، بۇرلەنىپ بارىپ ۇساق، كوكشىل گۇل اشادى. ۇزاق سۇرگىن جولدان قاجىپ جەتكەن، ونىڭ ۇستىنە دۇنيەگە ۇرپاق əكەلىپ حال-كۇشى كەمىپ، كۇش قۋاتى ازايعان انالىق كيىكتەر اقتاۋ، ورتاۋ، قىزىلتاۋدىڭ تاۋلارى مەن اتاسۋ مەن سارىسۋ وزەندەرىنىڭ بويىنداعى جاڭا پىسكەن جاس كيىكوتىمەن قورەكتەنىپ əل جيادى، ادىر-ادىرعا ۇيىسا قالىڭ وسكەن كودەگە جايىلىپ، توبىلعىلى جازىقتىڭ ماي جۋسانىن اششىلاپ بويىن بەكىتەدى. سونان سوڭ مامىردىڭ اياعىنا تامان دۇرك كوتەرىلىپ قورعالجىن مەن قۇلانوتپەستى بەتكە الادى. بۇل كەزدەگى كيىك كوشىن كورۋ ءبىر عانيبەت. ۇلى ۇيىرلەردە بەس ءجۇز مىڭعا دەيىن كيىك بولادى. ساعات كۇندىزگى 11-لەردە قالىڭ كيىك سارىسۋعا قۇلايدى. كەنەت قالىڭ كيىك ءدۇر سىلكىنىپ، تەرىسكەيدى بەتكە الىپ جونەپ بەرەدى. قالىڭ ءۇيىردى ماڭدايى جارقىراعان ءمۇيىزى قاراعايداي مارعاسقا تەكە باستايدى. قالعانى ءتəرتىپتى ساربازداي سوڭىنان ەرەدى. بۇل ءبىر كەشكە دەيىن تاۋسىلىپ بىتپەيتىن عانيبەت! جەردىڭ بەتى əجەم ورەگە جايىپ تاستايتىن كەپكەن ىرىمشىكتەي كۇرەڭىتىپ قىپ-قىزىل بوپ كەتەدى، كۇننىڭ كوزىن قوپ-قويۋ قىزىل شاڭ باسادى. جەر-كوك قىپ-قىزىل، قىسقاسى! اينالانى كيىكتىڭ ماڭىراماسى كەرنەپ تۇرادى. ومىرىڭىزدە كيىكتىڭ ماڭىراماسىن ەستىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟! بۇل ءبىر جانىندا سيمفونيا بىتكەن ءجىپ ەسە الماس ۇلى سارىن!
Əلقيسا، قىزىل ورتتەي قاپتاعان كيىكتىڭ سوڭى باتار كۇننىڭ جالقىن شۇعىلاسىنا مالىنىپ كوزدەن عايىپ بولادى. كۇنىمەن كيىك تۇياعى دۇبىرلەتكەن ارقانىڭ قۇلان جون قىرلارى ساباسىنا تۇسەدى. قىردىڭ موماقان ءومىرى قايتادان ءوز ارناسىن تابادى. بۇل سۋرەت قىركۇيەك-قازان ايىندا تاعى دا ءبىر مəرتە قايتالانادى. بۇل جولى جازعىتۇرعى قىزىل ىشىك كيگەن كيىكتەردى تانىماي قالاسىڭ. قىزىلى سارىعا كوشىپ، تەگىس اقشۋلان تارتقان; كۇنگەي قازاقتارىندا كيىكتىڭ اقبوكەنگە اينالاتىنى وسى تۇس... ەركەك لاقتارىنا تۇقىل ءمۇيىز شىعىپ، قورىقباس تەكەگە اينالعان، ۇرعاشى قۇرالايلاردىڭ ىرىلىگى تۋشاعا بەرگىسىز، تەكەسى باستاپ، ەشكىسى قوستاپ تاڭدارى جارقىراپ، بەتپاققا قاراي ماڭداي تۇزەپ، جەل جەتپەس جىلدامدىقپەن ماڭىپ بارا جاتادى...
قازىر كيىكتىڭ ۇلى كوشى توقتاعان. 1988 جىلعى توگىلگەن گەپتيلدەن ۇلىتاۋ دالاسىندا ءبىر كۇندە ءبىر تابىن كيىك (رەسمي دەرەك بويىنشا ءتورت ءجۇز مىڭ) ءبىر سəتتە قىرىلىپ قالدى. قالعانىنا 1990 جىلدارى بەلەڭ العان قيسىق ءتىس، قىسىق كوز قىتايدىڭ ءمۇيىز ساۋداسى جەتتى.
كيىكپەن بىرگە كيىكوتى قۇرىدى. قازىر سارىسۋ بويىندا كيىكوتى وسپەيدى. كيىكپەن بىرگە كەتتى. مارقۇم əجەمنىڭ "جارىقتىق كيىكوتى-اي", - دەيتىنى وسى كەز ەدى...
...Əنشەيىن، كيىكوتىن يىسكەگەندە ەسكە ءتۇسىپ كەتكەنى...
ەرلان تولەۋتاي
"ادىرنا"ۇلتتىق پورتالى
