"Jaryqtyq kıikoty-aı", - dep otyrýshy edi, marqum naǵashy sheshem.
Arqada kıikoty asa qadirli shóp. Kıikoty dərý bolmaıtyn derttiń túri kem de kem dese de bolady. Qany tasyǵan adam kıikoty shəıin demdep ishse, birden qan qysymy qalpyna keledi. As qorytý júıesine de bappen buqtyrylǵan kıikoty shaıy myń da bir em. Teri aýrýymen aýyratyndar kıikotynyń bulaýyna tússe, qulantaza aıyǵady. Belsiz qalǵan erkek, tósekten sýyǵan urǵashy kıikotynyń qymyzyn qurǵatpaı ishse, qushtarlyǵy oıanyp, qumary qaıta qozady... Qalǵanyn barynsha qysqasha baıandaıyn.
....Kıno túsirip júrgende talaı qyzyqqa kezigemiz, kenelemiz... Osy jolǵy Aqsý Jabaǵylydaǵy qyzyǵymyz kıikotymen ystalǵan Iirsý men Kemerbulaqtyń qymyzy boldy. Iə, qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim kóz salmaıdy...
Keliser kelispessizder, Almatyda qymyz joq, bolsa - Almaty bazarlarynda satylatyn qymyzdyń dárejesi shalaptan tómen.
Əlqıssa, səýirdiń sońy, mamyrdyń basynda OQO, Túlkibas aýdanynyń Aqsý Jabaǵyly qoryǵynyń etegine shatyrymyzdy tigip, shəpkimizdi túzedik (Esimizdi jıdyq, túsirilimge əzir boldyq degenim ǵoı). Aıtary joq, tumsa tabıǵatyn sýretteýge til jetpeıtindeı ǵajap sulý ólke eken, týra Arabııadan oqyp kelgen moldekeńder ýaǵyzdaıtyn jumbaqtyń tórine top ete qalǵandaı boldyq. Bıik, kórkem taýlar, appaq qardan daǵaradaı səlde oraǵan molda shyńdar. Sol taýlardan jylandaı ıreleńdep, sarqyraı aqqan ózen sýlar. Saýyry qyzyldy-jasyldy gúlmen kómkerilgen qoıanjon jotalar. Əsirese kıikoty yrǵyn. Keshke jaqynǵy samalmen qyshqyltym ısi tanaý jarǵanda, sherli kókiregiń kúmbirleı jóneledi...
Hosh, bir-eki kúnnen keıin jan jaqty sholýǵa ketken jigitter mınersýdyń baklashkesimen qymyz əkele bastady. Almaty bazarlarynyń sý qosqan satqyn qymyzynan zərezap bolyp qalǵan ǵazez basym alǵashqyda qomsyna dəmin tatqanym ras. Joq, sý qosylmaǵan tərizdi, til úıirip əketip barady. Kıikotynyń dəmi! Sóıtsek, Túlkibas óńiri kúbini tek kıikotymen ystaıdy eken. Sodan qatalap kelgen qymyzqorlar úshin qudaı berdi! Azyn-aýlaq sýtochnyıymyzdy kánigi alqashtardaı sońǵy tıynyna deıin qaldyrmaı qymyzǵy salatyn boldyq. Arqanyń qymyzyna qaraǵanda taýdyń qymyzy jýastaý keledi. Degenmen kóńilge qýnaqy jelik bitirýge jarap jatyr. Az kúnde kózimiz nurlanyp, júzimizge qan júgirip, kisi bop qaldyq. Kıikoty qosylǵan jupar qymyz qansha ishseń de qan qysymyn kótermeıdi. Qymyzǵa bógip alǵan adam sharshamaıdy, jumysty japyryp isteıdi. Əsirese Əribı sııaqty saıypqyran jigitterimiz at ústinde shaıqaqtap, úzeńgisin taralǵysynyń túbinen úzip jibererdeı shireı kerip, jer baspaı, aıdyndanyp, asqaqtap, aspandap, shyǵandap ketti. Kúnine bes at boldyrtady... Ularbek aqynyń kózinen óleń oqıtyn kúnge jettik! Qaıran aldııar qymyz-aı, jaryqtyq kıikoty-aı dep qoıamyn ishteı. Qyrǵa shyǵyp kıikoty men bozgúl terip ketken kezimiz de boldy...
Bajaılaı baıqasań, týǵan eldiń qyrynda ósken shóptiń tamyrynan syr tartyp, japyraǵyna jyr jazýǵa bolady. Gúlinen súıgenińniń dıdaryn kóresiń...
Kıikoty da osyndaı qasıetti shóp.
Endi osy kıikoty jaıly túıgenderime keleıin. Ótken jyly ini dosym, tamasha qalamger Qanaǵat Əbilqaıyr aýylyna aparyp qonaq etti. Qyrǵa shyǵyp, qymyz iship degendeı biraz shalqydyq.Taý ishin kúńirentip ənge bastyq. Qanaǵatjannyń da aýyly asqaq Alataýdyń qoınaýyna suǵyna irge tepken berekeli-merekeli el eken. Aınala qaraǵaıly orman, qulpyrǵan kókmaısasy - túrikmenniń túkti kilemindeı. Kenet kózim kógildir alańqaıǵa túskeni. Jaqyndap barsam, o, ǵajap, kıikoty! Mynaý kıikoty ǵoı desem, jergilikti albandar: "Joq, bul kókemaral", - dep boı bermeıdi. Sol sət aqyn Baqyt Bedelhannyń 2000-ynshy jyldary jaryq kórgen "Kókemaral" degen pyshaqtyń qyryndaı jup-juqa jyr jınaǵy esime túse ketkeni. Budan keıin daýlasyp jatý artyq, "Kókemaral bolsa, kókemaral bolsyn" dep, əlgi kıikotynyń bir talyn julyp alyp qunyǵa ıiskedim de, tósqaltama súńgittim.
Endi myna qyzyqty qarańyz, kókemaraldy Merkiden (Jambyl oblysy) beri qaraıǵy jurt (dýlattar) kıikoty deıdi eken. Arqadaǵy arǵyndar da kıikoty deımiz. Osy jaıt meni kədimgideı oıǵa qaldyrdy. Artynan munyń syryn ańǵarǵandaı boldym. Baǵzy zamanda arǵyndar men dýlattar Shýdyń boıyn bir jaılaǵan ǵoı. Kósh joldary da túıisip otyrǵan. Tek, Tóle bı zamanynda jer daýynda kisi ólimi bolyp, bıler keńesi Shýdyń tústik jaǵyn - dýlattar, teriskeıin - arǵyndar jaılasyn dep sheshim etken eken. Ejelden, sodan beri de eki eldiń tóskeıde maly, tósekte basy qosylyp jatty. Tipti myna Sovet úkimeti qulaǵansha Jambyl oblysynyń qoıshylary jaılaýǵa Arqaǵa shyǵatyn. Arqanyń Betpaqpen shektesetin Aqtaý, Qyzyltaý sovhozdarynyń jastary Moıynqumnyń jigittermen kókpar tartysatyn. Jaz boıy joldas, qurby bolyp, əńgimeleri jarasyp, bir-birine baýyr basqan qyz-jigitter kelesi jazda saǵynysyp kórisip, arty úılený toıyna ulasyp jatatyn. Kıikotynyń arqa jurty men órdegi úısinge (dýlatqa) ortaq bolýynyń bir syry osy ǵoı dep oılaımyn. Al Alataýdan tómen túspeıtin alban, sýan eli taýda oqshaý jatqandyqtan bul ósimdikke kókemaral dep at berip, aıdar taǵyp jeke ataýymen ıelengen sııaqty. Jəne Alataýda kıik joq, esesine buǵy-maral tuqymdas janýarlar mol. Sol sebepti kókemaral atanǵan tərizdi. Qalaı desek te, kıikoty asha tuıaqty adal ańnyń súıikti asy.
Kıik jaryqtyq Betpaqtyń sýsyz shólinen mamyr aıynda ótip, atalǵan aıdyń 18 men 25-i aralyǵynda Arqanyń tústigine iliksimen tólin tógip, laǵyn órgizedi. Bul mezgil Arqada "Quralaıdyń salqyny" atalady. Keı jylǵy "Quralaıda" tap bir aqpandaǵydaı alaı-túleı boran soǵady. Alaıda mundaı borandy sýyqta kıiktiń laǵy muz bop qatyp qalmaıdy, kerisinshe qatty salqynda tez aıaqtanyp, júgirip ketedi. Bir jaǵynan jas tólge qurt túspeıdi, ekinshiden sýyqta týǵan quralaıdyń boıynda qysqy sýyqqa boı bermeıtin ımmýnıtet qalyptasady. Əıteýir tabıǵat ana baýyryndaǵy jandyq bitkendi analyq meıirimimen osylaı ebin taýyp jarylqap qoıǵan.
Kıikter Arqadaǵy Atasý men Sarysý ózenderiniń boıyna kep laǵyn órgizip jatqanda dúr etip kıikoty kóteriledi. Jasyl sabaǵy jerden səl boı tartyp, búrlenip baryp usaq, kókshil gúl ashady. Uzaq súrgin joldan qajyp jetken, onyń ústine dúnıege urpaq əkelip hal-kúshi kemip, kúsh qýaty azaıǵan analyq kıikter Aqtaý, Ortaý, Qyzyltaýdyń taýlary men Atasý men Sarysý ózenderiniń boıyndaǵy jańa pisken jas kıikotymen qorektenip əl jııady, adyr-adyrǵa uıysa qalyń ósken kódege jaıylyp, tobylǵyly jazyqtyń maı jýsanyn aylap boıyn bekitedi. Sonan soń mamyrdyń aıaǵyna taman dúrk kóterilip Qorǵaljyn men Qulanótpesti betke alady. Bul kezdegi kıik kóshin kórý bir ǵanıbet. Uly úıirlerde bes júz myńǵa deıin kıik bolady. Saǵat kúndizgi 11-lerde qalyń kıik Sarysýǵa qulaıdy. Kenet qalyń kıik dúr silkinip, teriskeıdi betke alyp jónep beredi. Qalyń úıirdi mańdaıy jarqyraǵan múıizi qaraǵaıdaı marǵasqa teke bastaıdy. Qalǵany tərtipti sarbazdaı sońynan eredi. Bul bir keshke deıin taýsylyp bitpeıtin ǵanıbet! Jerdiń beti əjem órege jaıyp tastaıtyn kepken irimshikteı kúreńitip qyp-qyzyl bop ketedi, kúnniń kózin qop-qoıý qyzyl shań basady. Jer-kók qyp-qyzyl, qysqasy! Aınalany kıiktiń mańyramasy kernep turady. Ómirińizde kıiktiń mańyramasyn estip kórip pe edińiz?! Bul bir janynda sımfonııa bitken jip ese almas uly saryn!
Əlqısa, qyzyl órtteı qaptaǵan kıiktiń sońy batar kúnniń jalqyn shuǵylasyna malynyp kózden ǵaıyp bolady. Kúnimen kıik tuıaǵy dúbirletken Arqanyń qulan jon qyrlary sabasyna túsedi. Qyrdyń momaqan ómiri qaıtadan óz arnasyn tabady. Bul sýret qyrkúıek-qazan aıynda taǵy da bir mərte qaıtalanady. Bul joly jazǵyturǵy qyzyl ishik kıgen kıikterdi tanymaı qalasyń. Qyzyly saryǵa kóship, tegis aqshýlan tartqan; kúngeı qazaqtarynda kıiktiń aqbókenge aınalatyny osy tus... Erkek laqtaryna tuqyl múıiz shyǵyp, qoryqbas tekege aınalǵan, urǵashy quralaılardyń iriligi týshaǵa bergisiz, tekesi bastap, eshkisi qostap tańdary jarqyrap, Betpaqqa qaraı mańdaı túzep, jel jetpes jyldamdyqpen mańyp bara jatady...
Qazir kıiktiń uly kóshi toqtaǵan. 1988 jylǵy tógilgen geptılden Ulytaý dalasynda bir kúnde bir tabyn kıik (resmı derek boıynsha tórt júz myń) bir sətte qyrylyp qaldy. Qalǵanyna 1990 jyldary beleń alǵan qısyq tis, qysyq kóz qytaıdyń múıiz saýdasy jetti.
Kıikpen birge kıikoty qurydy. Qazir Sarysý boıynda kıikoty óspeıdi. Kıikpen birge ketti. Marqum əjemniń "Jaryqtyq kıikoty-aı", - deıtini osy kez edi...
...Ənsheıin, kıikotyn ıiskegende eske túsip ketkeni...
Erlan TÓLEÝTAI
"Adyrna"ulttyq portaly
