دوستار، ەلدەگى جاعداي قارقىندى دامۋدا. كۇن سايىن جاڭا وقيعالار ورىن الىپ، جاعداي كۇردەلەنە تۇسۋدە. ماعان كوپتەگەن سۇراقتار كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ ىشىنەن ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ بiرiنە جاۋاپ بەرگiم كەلiپ تۇر.
- دەموكراتياعا كوشكەن قانداي ەلدەر ءبىز ءۇشىن ۇلگى بولا الادى؟
سالىستىرما تۇرىندە ءبىز پوستكەڭەستىك ەلدەردى عانا الا الامىز، ويتكەنى ءبىزدىڭ مەنتاليتەت وسى ەلدەرمەن ۇقساس. ەڭ الدىمەن، مەنتاليتەتتەگى ايىرماشىلىق بىزگە قازاقستاندى باسقا، مىسالى اراب نەمەسە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنى راس، الايدا اۆتوريتاريزمنەن دەموكراتياعا كوشۋ ۇدەرiسى مەن ادىستەرى تاريح بويى وزگەرگەن جوق.
گرۋزيا،ارمەنيا، ۋكراينا جانە قىرعىزستان - وسىنداي ترانزيتتىك كەزەڭنەن وتكەن 4 ەل.
مەنىڭ ويىمشا، بيلىك كوشۋىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىسى ول ارمەنيا. بىراق ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدەن ايىرماشىلىعى، سىرتقى فاكتورلاردىڭ بولماعاندىعى، اقش، رەسەي، قىتاي جانە ت.ب. سياقتى ساياسي ويىنشىلاردىڭ ەلدىڭ ىشكى جاعدايىنا ارالاسپاۋى. سوندىقتان ۇدەرiسكە، قاتتى بولماسادا، تەك قانا ارمەنيا ىشىندەگى كلاندار اسەر ەتتى. سونىمەن قاتار، ول جەردە بۇعان دەيىن بىرنەشە پرەزيدەنتتەر اۋىسقانىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. رەسپۋبليكا 2015 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ پارلامەنتتىك دەپ جاريالاندى، ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى سوڭعى پرەزيدەنت ول جاقتا قاتتى نىعايا المادى. وسىلايشا، ارمەنياداعى بيلىكتىڭ اۋىسۋى ۇلگىلى بولسا دا، بۇل ستسەناري قازاقستان جاعدايىنا كەلىڭكىرەمەيدى.
قىرعىزستان مەن گرۋزيا ەلدەرىندەگى جاعداي دا بىزدىكىنە كەلەرى ەكى تالاي. سەبەپتەردىڭ نەگىزگىلەرىنە كەلسەك، ءبىز اۋىسقان پرەزيدەنتتەردىڭ كۇشتى بولماعاندىعىن، مەملەكەتتەردiڭ كەدەيلىگىن جانە دە ەلگە دەگەن سىرتقى كۇشتەردىڭ گەوساياسي قىزىعۋشىلىعىنىڭ بولماعاندىعىن جاتقىزا الامىز.
ال ۋكرايناداعى جاعداي بىزگە جاقىن. نەگە دەسەڭىز، ۋكراينا - ۇلكەن ەكونوميكالىق الەۋەتى بار، كلاندارى مەن وليگارحتارى كوپ، ال ەڭ باستىسى رەسەي، ەۋروپا جانە اقش ءۇشىن گەوساياسي قىزىعۋشىلىعى بار ۇلكەن ەل. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، ۋكراينادا بارلىعى تاماشا ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، وندا ۇدەرiس ءالى دە تولىق اياقتالعان جوق. ويتكەنى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى جەڭىپ، بيلىكتى الۋ - ول تەك قانا بiرiنشi ساتى. ەلدى ساۋاتتى جانە دۇرىس باسقارۋ ول كۇندەلiكتi باسقا قاسيەتتەردi تالاپ ەتەتiن اۋىر جۇمىس. قازىر بۇل ەلدە، جەڭىستەن كەيiنگi ەيفوريا كەتە سالىسىمەن، كۇن سايىن كوپشىلىككە ءمالىم ەمەس، جالىقتىرار رەفورمالارمەن اينالىسۋ قاجەت. بۇل ۋاقىت ولاردىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭى بولماق. حالىق دۇرىس رەفورمالاردىڭ جەمىسىن كورە باستاعاندا ۋكراينا تولىعىمەن ساۋىعىپ كەتتى دەپ ايتا الامىز.
قازاقستان بەيبىت ۋاقىتتا ەڭ جاقسى، ال تۇراقسىز ۋاقىتتا ەڭ ناشار گەوساياسي ورىننىن يەسى بولىپ تابىلادى. بەيبىت ۋاقىتتا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ورنالاسۋىمىزدان كەرەمەت پايدا الا الامىز. ال تۇراقسىز ۋاقىتتا، سىرتقى كۇشتەر ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىزدان ايىرۋعا تىرىسادى. نە ەلدى، نە جەرiمiزدiڭ ءبىر بولىگىن باسىپ الۋعا، نە ەل باسقارۋعا ءوزىنىڭ باقىلاۋىنداعى ادامداردى قويۋعا تىرىساتىن بولادى. ال ەندى، نەگىزگى ويىنشىلاردى قاراستىرايىق.
رەسەي.
قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلكەن اۋماعىمەن بۇكىل ورتا ازيانى رەسەيدەن ءبولىپ وتىر. ونى نە اينالىپ، نە ۇشىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر قازاقستان رەسەيدەن ءبولىنىپ كەتسە، وندا بۇكىل ورتا ازيا رەسەي ءۇشىن قول جەتىمسىز بولادى. ەكىنشى جاعىنان، قازاقستان، رەسەي مەن يسلام ەلدەرى اراسىنداعى بۋفەر بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ رەسەيگە دەگەن اسكەري جانە عارىش سالاسىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزىدىعى بار. مەن ءتىپتى مۇناي-گاز ىنتىماقتاستىعى تۋرالى ايتپاي-اق قويسام بولادى. تۇسىنگەندەرىڭىزشە، رەسەي ءۇشىن قازاقستاننان وداقتاس رەتىندە ايىرىلۋ، تاتارستاننىڭ ءبولىنiپ رەسەيدiڭ بىتىراعانىمەن بىردەي بولادى. رەسەي ءوز ازاماتتارىن ەشقاشان دا باعالاعان ەمەس. ورىس حالقىنىڭ قىسىمشىلىق فاكتورىن ولار تەك قانا قازاقستانعا قارسى ءوزىنىڭ دوستىق ەمەس ارەكەتتەرىن اقتاۋعا سەبەپ قىلۋى مۇمكىن.
قىتاي.
قىتاي ءۇشىن قازاقستان وتە ماڭىزدى، سەبەبى ولاردىڭ سولتۇستىك-باتىسىن دامىتۋداعى جاڭا باعدارلاماسى (قىسقاشا سۋار) - ەۋروپاعا تەمىر جانە اۆتوموبيل جولدارىن قامتيتىن جاڭا جىبەك جولى، نەگىزىنەن قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. قىتاي ءۇشىن سۋار باعدارلاماسى - ميللياردتاعان دوللارلىق جوبا. ماڭىزىن ايتپاي-اق قويساق تا بەلگىلى. كولىك-لوگيستيكالىق مۇددەلەردەن باسقا، قىتاي قازاقستانعا ەنەرگيا رەسۋرستارىن جەتكىزۋشى رەتىندە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتادى.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، مۇناي-گاز كومپانيالارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قىتايلىقتارعا تيەسىلى. قىتاي قازاقستانمەن شىعىس شەكارادا 80 ملن.-عا جۋىق حالقى بار سۋار باعدارلاماسىن دامىتتى. ولار تەڭىز جولدارى مەن ەنەرگيا رەسۋرستارىنان الىس، سوندىقتان قازاقستان ولار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. قىتايدىڭ قازاقستانعا دەگەن جوسپارلارى وتە كوپ، بىراق مەن ەڭ ماڭىزدىلارىن اتاپ ءوتتىم.
اقش.
رەسەي مەن قىتايدىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن كورە وتىرىپ، اقش-تا ارتتا قالا قويماس. ساياسي قىزىعۋشىلىقتى ىسىرا تۇرعاننىڭ وزىندە مۇناي-گاز سەكتورى ينۆەستيتسيالار تۇرىندە اقش-تىڭ جاۋىن الادى. نەگىزگىسى، ول شەۆرون كومپانياسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى بولىپ تابىلاتىن تەڭىز مۇناي كەن ورنى، ونىمەن قوسا قاشاعان بار. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، قازاقستان اقش ءۇشىن وسى وڭىردەگى ماڭىزدى ەل. ەگەر قازاقستان رەسەيدەن الشاقتاسا، وندا بۇل اقش-تىڭ جەڭىسى بولادى.
جوعارىدا اتالعان گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ قىزۋعۋشىلارىنان باسقا مۇندا ەۋروپا، تۇركى الەمى، ورتا ازيا، يسلام الەمىنىڭ جانە ت.ب ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرى بار.
قورىتىندى جاساساق، ءبىز گەوساياسي مۇددەلەردىڭ شوعىرلانۋىنىڭ الاڭىندامىز. سوندىقتان قازاقستاندى ۋكراينامەن دە، گرۋزيامەن دە، ارمەنيامەن دە، قىرعىزستانمەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى. مۇندا بارلىعى باسقاشا بولادى، ويتكەنى مۇندا بارلىق گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ قىزۋعۋشىلاقتارىن ەسكەرۋ كەرەك. ىشكى ماسەلەلەر تۋرالى دا ۇمىتپاۋ كەرەك.
ەگەر قازاقستاندىق قوعامعا قارايتىن بولساق، ول وتە سەگمەنتتەلگەن، ىدىراتىلعان. قازاق، ورىس ءتىلدى، مۇسىلمان جاستارىنىڭ، قالالىق جاستارىنىڭ، قاناعاتتانباعان اۋىل جاستارىنىڭ توپتارى بار. كوپتەگەن كلان توپتارى بار. رۋلار، جۇزدەر، باسقا ۇلت توپتارى بار. ياعني ەل ىشىندە ءبىز دە ءبىرتۇتاس ەمەسپىز. قازاقستان مونو ۇلت تۇراتىن ەل ەمەس ەكەنىن تاعى دا ەسكەرگەن ءجون.
جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز، اۋماقتىق تۇتاستىعىمىز جانە تاۋەلسىزدىگىمىز، ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ادامى ءۇشىن، ونىڭ كىم بولعانىنا قاراماستان، ەڭ جوعارى قۇندىلىعى بولۋى ءتيىس ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. قانداي ارەكەت جاساماساڭىز دا، كەز كەلگەن جاعدايدا وسى ءۇش قۇندىلىقتى ەستە ۇستاپ ءجۇرiڭiز. ءبىز قان توگۋگە، ازاماتتىق سوعىسقا نە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جوعالۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
مارعۇلان سەيسەمباي
